کلام ایام ـ ۲۹۲، خانه خدا و شکوه و عظمت زیارت آن

بخش اول

خانه خدا به مکان و بنائی گفته می شود که در شهر مکه و در داخل مسجد مشهوری به نام مسجد الحرام قرار دارد و این خانه و بنا، کعبه نامیده می‌شود. در شریعت های آسمانی و دین توحیدی، زیارت این خانه و انجام اعمال معین خاصّی در کنار آن یکی از عظیم ترین عبادات محسوب می شود. زیارت خانه خدا از عبادات مشترک در بین همه شریعت های آسمانی بوده است و پیروان دین توحیدی در طول تاریخ و همه زمان ها از نقاط مختلف عالم و دور و نزدیک جهت زیارت آن خانه به شهر مکه می رفته اند و امروز هم این عبادت عظیم، باشکوه و جلال بیشتری برقرار می باشد. خدای سبحان در آخرین کتاب آسمانی یعنی قرآن مجید در این زمینه می فرماید:

«إِنَّ أَوَّلَ بَيتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَهُدًى لِلْعَالَمِينَ» (آل عمران/۹۶) یعنی: همانا اولین خانه ‌ای که ]جهت عبادت خدا[ برای انسان ها قرار داده شده همان است که در مکه قرار دارد و مبارک است و هدایتی است برای عالمیان. در آن نشانه های روشنی وجود دارد و مقام ابراهیم، و هرکس در آنجا وارد شود در امان خواهد بود. طبق مدلول این آیه کریمه کعبه مقدسه اولین خانه ای است که برای عبادت خدا قرار داده شده و مناسک معینی از زمان حضرت ابراهیم- علیه السلام- در کنار آن انجام می گیرد. حتی مکان خانه خدا قبل از آن حضرت و بلکه از زمان حضرت آدم و اولین انسان جهت عبادت خدا معین شده بود.

 خدای سبحان درباره عبادت عظیم حج در ادامه همین آیات کریمه می فرماید:

«وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيهِ سَبِيلًا وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِي عَنِ الْعَالَمِينَ» (آل عمران/۹۷) یعنی: برای خدا بر عهده انسان‌ ها است حج آن خانه، برای کسی که استطاعت این سفر را داشته باشد و هر کس کفر بورزد، همانا خداوند از عالمیان بی نیاز است.

 در این بخش از بحث قطعه ای از یک مقاله منتشر شده قبلی را نقل می کنیم:

جاذبه اختصاصی کعبه و فریضه حج

«از نحوه طرح موضوع حج و کعبه و مسجد الحرام در آیات قرآن و سخنان رهبران آسمانی بر می آید که این عبادت نزد پروردگار عالمیان جلالت و حرمت و اهمیت بسیار زیادی دارد،بنابر این لازم است جاذبه خاصی در این فریضه و در خانه خدا و عبادات تعییین شده وجود داشته باشد، تا انسانها را با میل و رغبت و اشتیاق بسوی خود بکشاند. قطعاً پروردگار عالمیان عنایت و نظر خاصی نسبت به این موضوع دارد و آن جاذبه شدید عمومی را در بین انسانها نسبت به عبادات مخصوص و کعبه و مسجد الحرام «بطور کلی تمام آن «مواقف کریمه» و «مشاهده شریفه» ^(۱) خود ذات قدوس پروردگار عالمیان، به وجود آورده است! و خود او می فرماید:

«وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يأْتُوكَ رِجَالًا وَعَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ» (الحج/۲۷) یعنی: موضوع حج را بین مردم اعلام کن، تا آنها پیاده و سوار بر شتر های لاغر شده بسوی تو بیایند. ذکر موضوع شترهای لاغر شده، کنایه از آمدن زائران خانه خدا از راههای طولانی و نقاط دور است و خود نشانه ای و سمبلی  است برای اشتیاق و علاقه زائران به خانه خدا و فریضه مقدس حج!

این آیه کریمه ظاهراً نقل کلام خداوند ـ جلّ جلاله ـ به حضرت ابراهیم ـ علیه السلام ـ و متضمن تشریع موضوع عبادت عظیم حج است و اشاره ای دارد به جاذبه خاصی که خداوند در این عبادت و در کعبه و مسجد الحرام قرار داده است.

این جاذبه مورد بحث از نوع جاذبه های عادی و طبیعی در مناطقی از زمین نیست و بلکه از نوع دیگری است متفاوت با آنها. یعنی اینکه بعضی از مناطق خوش آب وهوا و نهرها و درختان و باغ ها و مزارع حاصل خیز و پرمحصول و ساختمان ها قدیمی و تاریخی انسانها را بسوی خود جذب می کنند. اما جاذبه کعبه و عبادات مخصوص در آن از این انواع مذکور نیست. امیرالمؤمنین علی ـ علیه السلام ـ در یکی از خطابه های خود درباره  خانه خدا می فرماید:

 «أَ لَا تَرَوْنَ أَنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ اخْتَبَرَ الْأَوَّلِينَ مِنْ لَدُنْ آدَمَ ( صلوات الله عليه ) إِلَى الْآخِرِينَ مِنْ هَذَا الْعَالَمِ بِأَحْجَارٍ لَا تَضُرُّ وَ لَا تَنْفَعُ وَ لَا تُبْصِرُ وَ لَا تَسْمَعُ فَجَعَلَهَا بَيْتَهُ الْحَرَامَ الَّذِي جَعَلَهُ لِلنَّاسِ قِيَاماً ثُمَّ وَضَعَهُ بِأَوْعَرِ بِقَاعِ الْأَرْضِ حَجَراً وَ أَقَلِّ نَتَائِقِ الدُّنْيَا مَدَراً وَ أَضْيَقِ بُطُونِ الْأَوْدِيَةِ قُطْراً بَيْنَ جِبَالٍ خَشِنَةٍ وَ رِمَالٍ دَمِثَةٍ وَ عُيُونٍ وَشِلَةٍ وَ قُرًى مُنْقَطِعَةٍ لَا يَزْکو بِهَا خُفٌّ وَ لَا حَافِرٌ وَ لَا ظِلْفٌ » ^(۲) یعنی: آیا نمی بینید که خداوند سبحان انسانها را از زمان آدم ـ علیه السلام ـ تا آخرین آنها با قطعات سنگ هائی [ساختمان کعبه] آزمایش نموده که نه زیانی می رسانند و نه سودی و نه می بینند و نه می شنوند و این سنگها را خانه محترم خود و آن را برای مردم جایگاه قیام و عبادت قرار داده است. سپس خداوند آن را قرار داده است در سنگلاخ ترین مکانها و خشک ترین ریگزارها و تنگ ترین دره ها ، در میان کوههای خشن و ریگ های روان و چشمه های کم آب و آبادیهای از هم گسیخته که در آن سرزمین نه شتری به آسانی پرورش می یابد و نه اسبی و نه گوسفندی.

 امام ـ علیه السلام ـ در این قطعه از خطبه شریف، توصیف بلیغی از مکان خانه خدا و شهر مقدس مکه آورده و مراد این است که هیچ گونه جاذبه عادی در آن مکان وجود ندارد نه آب و گیاهی که بشود در آنجا حیواناتی پرورش داد و با سود حاصل از آن کار امرار معاش کرد و نه مناظر زیبا و آب و درخت چشمه هائی که برای انسان رفاه و آسایش ایجاد کند.

سپس می فرماید:

«ثُمَّ أَمَرَ آدَمَ ( عليه السلام ) وَ وَلَدَهُ أَنْ يَثْنُوا أَعْطَافَهُمْ نَحْوَهُ فَصَارَ مَثَابَةً لِمُنْتَجَعِ أَسْفَارِهِمْ وَ غَايَةً لِمُلْقَى رِحَالِهِمْ تَهْوِي إِلَيْهِ ثِمَارُ الْأَفْئِدَةِ مِنْ مَفَاوِزِ قِفَارٍ سَحِيقَةٍ وَ مَهَاوِي فِجَاجٍ عَمِيقَةٍ وَ جَزَائِرِ بِحَارٍ مُنْقَطِعَةٍ حَتَّى يَهُزُّوا مَنَاکبَهُمْ ذُلُلًا يُهَلِّلُونَ لِلَّهِ حَوْلَهُ وَ يَرْمُلُونَ عَلَى أَقْدَامِهِمْ شُعْثاً غُبْراً لَهُ قَدْ نَبَذُوا السَّرَابِيلَ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ وَ شَوَّهُوا بِإِعْفَاءِ الشُّعُورِ مَحَاسِنَ خَلْقِهِمُ ابْتِلَاءً عَظِيماً وَ امْتِحَاناً شَدِيداً وَ اخْتِبَاراً مُبِيناً وَ تَمْحِيصاً بَلِيغاً جَعَلَهُ اللَّهُ سَبَباً لِرَحْمَتِهِ وَ وُصْلَةً إِلَى جَنَّتِهِ… » یعنی سپس امر کرد آدم ـ علیه السلام ـ و فرزندان او را که شانه های خود را به طرف آن برگردانند. و با این دستور آنجا محلی شد برای بهره مندی در سفرهای آنها و آخرین مقصدو منزلگاه برای باراندازی آنان.که ثمرات دلها بسوی آن با اشتیاق سرازیر می شوند، از بیابانهای خشک و بی و آب و گیاه و دور از آنجا و دره های عمیق و جزایر از هم پراکنده و دور از همِ دریاها. تا شانه های خود را در نهایت خضوع حرکت بدهند و در حال گفتن « لااله الا الله » با قدمهای خاک آلود اطراف آن بچرخند. در حالیکه پوشش های خود را به پشت انداخته و با رها کردن موی سرشان به حال خود و بی اعتنائی به زیبائی های خلقت خود ابتلائی عظیم و امتحانی شدید و آزمایشی آشکار و پاکسازی کامل . خداوند آن را سببی برای رحمتش و راه برای رسیدن به بهشت خود قرار داده است.

امام ـ علیه السلام ـ در این قطعه از خطبه شریف، توصیف بلیغی از مکان خانه خدا و شهر مقدس مکه آورده و مراد این است که هیچ گونه جاذبه عادی در آن مکان وجود ندارد و نه آب و گیاهی که بشود در آنجا حیواناتی پرورش داد و با سود حاصل از آن کار امرار معاش کرد و نه مناظر زیبا و آب و درخت و چشمه هائی که برای انسان رفاه و آسایش و جاذبه هائی ایجاد کند.

سپس می فرماید:

«ثُمَّ أَمَرَ آدَمَ ( عليه السلام ) وَ وَلَدَهُ أَنْ يَثْنُوا أَعْطَافَهُمْ نَحْوَهُ فَصَارَ مَثَابَةً لِمُنْتَجَعِ أَسْفَارِهِمْ وَ غَايَةً لِمُلْقَى رِحَالِهِمْ تَهْوِي إِلَيْهِ ثِمَارُ الْأَفْئِدَةِ مِنْ مَفَاوِزِ قِفَارٍ سَحِيقَةٍ وَ مَهَاوِي فِجَاجٍ عَمِيقَةٍ وَ جَزَائِرِ بِحَارٍ مُنْقَطِعَةٍ حَتَّى يَهُزُّوا مَنَاکبَهُمْ ذُلُلًا يُهَلِّلُونَ لِلَّهِ حَوْلَهُ وَ يَرْمُلُونَ عَلَى أَقْدَامِهِمْ شُعْثاً غُبْراً لَهُ قَدْ نَبَذُوا السَّرَابِيلَ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ وَ شَوَّهُوا بِإِعْفَاءِ الشُّعُورِ مَحَاسِنَ خَلْقِهِمُ ابْتِلَاءً عَظِيماً وَ امْتِحَاناً شَدِيداً وَ اخْتِبَاراً مُبِيناً وَ تَمْحِيصاً بَلِيغاً جَعَلَهُ اللَّهُ سَبَباً لِرَحْمَتِهِ وَ وُصْلَةً إِلَى جَنَّتِهِ» یعنی: سپس امر کرد آدم ـ علیه السلام ـ و فرزندان او را که شانه های خود را بطرف آن برگردانند. و با این دستور آنجا محلی شد برای بهره مندی در سفرهای آنها و آخرین مقصد و منزلگه برای بار اندازی آنان. که ثمرات دلها بسوی آن با اشتیاق سرازیر می شوند، از بیابانهای خشک و بی آب و گیاه و دور از آنجا و دره های عمیق و جزائر از هم پراکنده دور از هم دریاها. تا شانه های خود را در نهایت خضوع حرکت بدهند و در حال گفتن : «لااله الا الله» با قدمهای ژولیده و خاک آلود اطراف آن بچرخند.

 امام ـ علیه السلام ـ در این عبارات از خطبه شریف خود وضعیت و رفتارهای مخصوص حج زائران خانه خدا را وصف کرده و مجموع این اعمال را سببی برای ایجاد حالت خشوع  و خضوع وبی اعتنائی به وضعیت ظاهری خود از ناحیه پوشیدن لباسهای مرتب و زینت های متداول تلقی کرده است»^(۳)

 زیارت خانه خدا به دو صورت انجام می گیرد یکی از آن دو صورت «حج» نامیده می شود و دیگری «عُمره» حج در ماه معینی انجام می‌گیرد و آن عبارت است از «ماه ذوالحجة» اگرچه مجموعاً به ماه های شوال و ذوالقعده و ذوالحجة ماه های حج گفته می‌شود. اما اعمال اصلی در ماه ذوالحجة و عمدتاً از روز نهم این ماه یعنی روز عرفه تا دوازدهم و یا سیزدهم انجام می‌گیرد. اما زیارت خانه خدا در غیر ماه ذوالحجة، عمره نامیده می شود.

روز عرفه و وقوف در عرفات

روز نهم ماه ذوالحجة زوّار خانه خدا در عرفات حضور پیدا می کنند و به این عمل «وقوف در عرفات» گفته می شود. وقوف در عرفات از ارکان حج است و بدون آن حج تحقّق پیدا نمی‌کند. عرفات بیابانی است در حدود ۲۰ کیلومتری جنوب شرقی شهر مکه. وقوف در عرفات از ظهر روز نهم ذوالحجه تا اذان مغرب همان روز برای زائران خانه خدا واجب است یعنی زائر باید قبل از اذان ظهر روز عرفه در صحرای عرفات حضور پیدا کند. زائران خانه خدا بعد از احرام در شهر مکه یا مسجدالحرام با حالت احرام از شهر مکه خارج می شوند و به بیابان عرفات می‌روند. و در زمان وقوف و حضور در عرفات مشغول خواندن قرآن مجید و دعا و نماز و به طور کلی «ذکرالله» می شوند و بعد از مغرب همان روز به طرف «مشعرالحرام» حرکت می‌کنند.

اما عبادت و ذکرالله در روز عرفه علاوه بر اعمال مخصوص مربوط به حج و زائران خانه خدا عمومیتی هم دارد. و مجموعاً آن روز و شب آن، شب و روز بسیار جلیل و عظیم است. در روز عرفه امواجی از رحمت گسترده پروردگار عالمیان در فضای زندگی انسان ها جریان می یابد. در سخنان و رفتارهای وجود مبارک رسول خدا – صلّی الله علیه و آله و سلّم- و امامان معصوم- علیهم السلام- تجلیل و تعظیم بسیار گسترده‌ای از این روز مبارک و شب آن به عمل آمده است. یعنی علاوه بر زائران خانه خدا که اعمال خاصی را در روز عرفه انجام می‌دهند و از رحمت عظیم پروردگارشان در آن روز و در بیابان عرفات بهره‌مند می شوند، سایر انسان ها هم می توانند در محل زندگی خود و انجام عبادات و خواندن دعاهای خاصی مشمول رحمت و برکات عظیم و فراوانی از طرف پروردگارشان بشوند.

 اعمال و دعاهای مخصوص این روز پر برکت و نورانی در کتابهای دعا و در بخش اعمال دهه اول ماه ذیحجه به تفصیل ذکر شده است.

 طبق مدلول احادیث مربوط به جلالت روز عرفه در چنین روز الطاف و عنایت پروردگار عالمیان بیش از همه شامل زائران حرم قدسی حضرت سیدالشهداء امام حسین- علیه السلام- یعنی زائران کربلا می شود.

امیدواریم در چنین روز عظیمی تمایل و علاقه و اشتیاق به ذکرالله و انواع عبادات در قلوب همه پیروان دین آسمانی شدیدتر و بیشتر شود و در وقت به جای آوردن اعمال خاصّ این روز نورانی و باشکوه همدیگر را هم در دعاهای خود شریک بگردانیم.

ما علاوه بر توصیه به خواندن مجدّد مقالات مربوط به عبادت باشکوه حج که قبلاً در همین وبسایت منتشر شده^(۴) مثل مقالات شماره ۸۷- ۲۳۸- ۲۳۹ در بخش کلام ایام،به جهت عظمت این روز مقدس و نیاز شدید همگان به رحمت خدا و درخواست توفیق از پروردگار عالمیان برای اعمال شب و روز عرفه، قطعه دیگری از مقاله کلام ایام شماره ۲۳۸ را در همین جا نقل می کنیم:

شب عرفه

«شب نهم ماه ذیحجه  یعنی همان شب عرفه از شبهای بسیار مبارک است، دعا و استغفار و توبه از گناهان و بطور کلی «ذکر الله» در آن شب آثار و برکات عظیمی دارد و سفارش زیادی برای عبادات و اعمال خاص در آن شب شده است. اگر کسی از موقعیت خاص شب عرفه غفلت کند و عبادات سفارش شده را بجای نیاورد، مشمول خسران و زیانی خواهد بود که از محاسبات عادی خارج است و متقابلاً اگر کسی متوجه عظمت آن شب مبارک شود و ساعاتی در آن به ذکر الله با انواع آن مثل تلاوت قرآن مجید و نمازهای مستحبی سفارش شده، و دعا و استغفار بپردازد و موفق شود، به اعمال خیر بالخصوص کمک به نیازمندان و تکریم فقراء و احسان به آنها و صله ارحام، سود و بهره ای خواهد برد که آن هم از محاسبات عادی خارج است. گفته شده احیاء شب عرفه یعنی شب را با عبادت به صبح رساندن پاداش عبادت یکصد و هفتاد سال محسوب خواهد شد.علاقمندان به عبادت در این شب مبارک می توانند به کتابهای دعا و اعمال ماه ذوالحجة مراجعه کنند.

یکی از اعمال این شب نورانی زیارت حرم حضرت سید الشهداء امام حسین ـ علیه السلام ـ است. و کسانیکه این فرصت و توفیق برای آنها به وجود نیامده می توانند از راه دور و وطن خود آن حضرت را زیارت کنند

روز نهم این ماه جلیل در فرهنگ دینی به «روز عرفه» مشهور شده و آن روزِ بسیار عظیمی است. از سخنان و رفتارهای رهبران آسمانی بر می آید که جریان عظیمی از رحمت و برکات خداوند در این روز بر بندگان نازل می شود. احادیث فراوانی درباره عظمت خاص روز عرفه، و پاداش اعمال خیر در آن، و دعا و نیایش و توبه از گناهان و نزول مراتب رفیعی از رحمت خداوند به انسانها در آن روز، نقل شده است.

در روز عرفه اعمال و عبادات خاص برای زوّار خانه خدا تعیین شده است مثل «وقوف در عرفات» که از ارکان عبادت عظیم حج است و اختصاص  دارد به کسانی که جهت انجام مناسک حج در عرفات حضور پیدا کرده اند. اما اعمال دیگر روز عرفه عمومیتی دارد و تمام کسانیکه جویای رحمت و عنایات پروردگارشان هستند، می توانند از موقعیت خاص این روز بهره مند شوند. برای روز عرفه دعاهای زیادی معین شده و توصیه های زیادی جهت دعا و اشتغال به ذکر الله در این روز به عمل آمده، که در کتابهای دعا مذکور است. دعا در روز عرفه و خواندن نماز های تعیین شده در آن روز از چنان اهمیت و ضرورتی برخوردار است که سفارش شده اگر روزه گرفتن در این روز عامل ضعف و عدم آمادگی کامل برای دعاها و اعمال خاص آن شود، بهتر است انسان روزه مستحبی خود را در این روز افطار کند، تا با آمادگی کامل به اعمال خاص آن روز بپردازد.

زیارت امام حسین ـ علیه السلام ـ در روز عرفه

زیارت حضرت سید الشهدا ـ علیه السلام ـ در روز عرفه و حضور در حرم شریف آن حضرت به نحوی اختصاصی  مورد سفارش قرار گرفته است بطوریکه از روایات مربوط به فضائل روز عرفه بر می آید، خداوند ـ عزّوجّل ـ در روز عرفه برترین مراتب رحمت و عنایات خود را به زائران حضرت سید الشهداء ـ علیه السلام ـ  اختصاص می دهد

بطورکلی طبق آنچه از وجود مبارک رهبران آسمانی نقل شده میزان آثار زیارت آن حضرت در روز عرفه خارج از معیارهای محاسبات عادی است. و نقل شده است که اگر کسی در شبهای قدر بالخصوص شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان مشمول غفران خداوند قرار نگیرد، تا ماه رمضان سال بعد از آن مرتبه از رحمت خداوند  که مخصوص شب قدر است بهره مند نخواهد شد مگر اینکه در روز عرفه در کربلا حضور یابد و موفق به زیارت امام حسین ـ علیه السلام ـ  شود.

دعای عرفه امام حسین (علیه السلام)

از جمله اعمال روز عرفه خواندن دعائی است که در چنین روزی از وجود قدسی حضرت سید الشهداء ـ علیه السلام ـ صادر شده است. نقل کرده اند که آن حضرت در عصر روز عرفه با گروهی از همراهان از اهل بیت و شیعیان خود در صحرای عرفات این دعا را خوانده است. دعای شریف با این عبارت شروع می شود:

«اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذی لَیسَ لِقَضآئِهِ دافِعٌ وَلا لِعَطائِهِ مانِعٌ وَلا کصُنْعِهِ صُنْعُ صانِعٍ …»^(۵) این دعا گنجینه ای از علوم و معارف دین توحیدی و عرفان حقیقی و خداشناسی است بطوریکه نظیری برای آن یافت نمی شود. برای این دعای جلیل شرح ها و تفسیرهای متعددی نوشته شده از جمله کتاب نفیس«نیایش حسین ـ علیه السلام ـ در صحرای عرفات» ^(۶) از دانشمند معاصر مرحوم محمد تقی جعفری، اما محتوای عظیم علمی و عرفانی این دعا مقتضی تألیف کتابهای متعدد و شروح بیشتری است که از دیدگاههای مختلف و متنوع این گنجینه عظیم را مورد شناسائی و معرفی قرار دهد.»

الیاس کلانتری

۱۳۹۸/۵/۱۹

پاورقی ها:

۱- دعای مخصوص ماه رمضان که بعد از نمازها خوانده می شود و با این عبارت شروع شده است « اَللّـهُمَّ ارْزُقْني حَجَّ بَيْتِكَ الْحَرامِ…»

۲ـ  خطبه ۱۹۲، نهج البلاغه مشهور به خطبه قاصعه « الحمدلله الذی لبسه العزّ و الکبریاء …»

۳- وبسایت حکمت طریف، عنوان و شماره:

کلام ایام- ۲۳۹، ماه ذوالحجة و شکوه و برکات آن

۴- وبسایت حکمت طریف، بخش کلام ایام، مقالات شماره ۸۷ – ۲۳۸ – ۲۳۹

۵ـ نهج البلاغه ، خطبه اول

۶ ـ همان ، حکمت ـ ۲۵۸