کلام ایام – ۸۵، تفسیری از حکمت های امیرالمؤمنین علی علیه السلام
تفسیری از حکمت های امیرالمؤمنین علی (علیه السلام)
حکمت ۷
بخش سوم
در این بخش از کلام شریف امیرالمؤمنین (علیه السلام) موضوع «تجسّم اعمال» در فضای زندگی اخروی و ارتباط آن با صاحب عمل مورد تذکر قرار گرفته است. یعنی اعمالی که در دنیا از انسان سر زده است، در عالم آخرت صورت تجسّمی پیدا خواهد کرد و آشکار خواهد شد، علاوه بر آن با صاحب عمل ارتباط آشکاری پیدا خواهد کرد و مقابل چشمان او قرار خواهد گرفت.
اعمالی که از انسان در عالم دنیا صادر می شود، بعد از پایان یافتن، خود عمل غالباً در نوعی استتار قرار می گیرد و از انظار پنهان می شود، و فقط آثاری از آن در وجود صاحب عمل یا کسانی که شاهد آن بوده اند، یا فضای اطراف زندگی و اشیاء موجود در آن باقی می ماند. اما در حقیقت اصل عمل و آثار آن از بین نمی رود و به صورتی در فضای زندگی انسان استقرار می یابد.
بین یک انسان و اعمال او ارتباط خاصی وجود دارد و بطوریکه هر عمل انجام گرفته خواصی از صاحب عمل را با خود دارد و عمل هیچ انسانی با عمل انسان دیگر مخلوط و مشتبه نمی شود.
در نظام زندگی اخروی اعمال انسان ها صورت تجسّم و تمثّل پیدا خواهد کرد. به عبارت دیگر وقتی محدودیت های زندگی دنیوی از بین رفت، انسان ها اعمال دنیوی خود را خواهند دید و این اعمال اعم از خوب و بد در کنار آن ها ظاهر خواهد شد و انسان اعمال دنیوی خود و آثار آن ها را مشاهده خواهد کرد.
علاوه بر خود شخص صاحب عمل، دیگران هم در مرتبه ای و صورتی خاص، اعمال او را خواهند دید. مگر اعمالی که در اثر عواملی صورت آن ها تغییر یافته و به چیز دیگری تبدیل شده است. و یا اعمالی که ستّاریّت خداوند آن ها را پوشانده و از توجهات دیگران پنهان کرده است. توضیح اینکه دو عامل کلی تغییر دهنده برای اعمال انسان ها وجود دارد، یکی توبه و اعمال حسنه که موجب از بین رفتن و یا تغییر صورت اعمال خلاف و گناهان می شود. دیگری ریا و شرک و کفر و بعضی از گناهان که موجب از بین رفتن و یا تغییر صورت حسنات و اعمال صالح می شود، و خداوند در آیات متعدّدی به این دو عامل کلی تغییر دهنده اعمال اشاره فرموده، از جمله:
«إِنَّ الْحَسَنَاتِ يذْهِبْنَ السَّيئَاتِ» (هود/۱۱۴) یعنی همانا حسنات سیّئات را از بین می برد.
«إِلَّا مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا فَأُولَئِكَ يبَدِّلُ اللَّهُ سَيئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا» (الفرقان/۷۰) یعنی مگر کسی که توبه کند و ایمان آورد و عمل صالحی بجای آورد، پس خداوند اعمال بد آن ها را به حسنات تبدیل می کند و خداوند غفور و رحیم است. و در مورد «حبط اعمال» می فرماید:
«وَلَوْ أَشْرَكُوا لَحَبِطَ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يعْمَلُونَ» (الأنعام/۸۸) یعنی اگر آن ها شرک ورزیده بودند، قطعاً آنچه را انجام داده بودند، از بین می رفت. و باز می فرماید:
«أُولَئِكَ الَّذِينَ لَيسَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ إِلَّا النَّارُ وَحَبِطَ مَا صَنَعُوا فِيهَا وَبَاطِلٌ مَا كَانُوا يعْمَلُونَ» (هود/۱۶) یعنی آنان کسانی هستند که در آخرت جز آتش چیزی برای آن ها نخواهد بود. و آنچه را در آنجا ]دنیا[ انجام داده اند از بین خواهد رفت، و اعمالی که انجام می دادند، باطل خواهد شد.
در آیات متعددی از قرآن اصل موضوع تجسّم و ظهور اعمال و همچنین گاهی چگونگی یا آثار و نتایج آن ها ذکر شده است از جمله:
۱-«يوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ مِنْ خَيرٍ مُحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَينَهَا وَبَينَهُ أَمَدًا بَعِيدًا وَيحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ» (آل عمران/۳۰) یعنی روزی که هر کسی آنچه را از کارهای خوب بجای آورده، حاضر ]احضار[ شده خواهد یافت، و آنچه را از اعمال بد انجام داده، آرزو خواهد کرد که کاش میان او و آن اعمال، فاصله ای دور بود، و خداوند شما را از ]مجازات[ خود بر حذر می دارد، و خداوند نسبت به بندگانش مهربان است.
در این آیه ایجازی به کار رفته است و آن اینکه اعمال بد انسان هم مثل اعمال خوب او در فضای قیامت آشکار خواهد شد و بطور کلی اعمال انسان او را احاطه خواهد کرد. و او از ظهور و تجسّم اعمال خوب خودش مسرور خواهد شد و از ظهور و تجسّم اعمال بد خود شدیداً ناراحت و شرمنده و پشیمان خواهد شد و آرزو خواهد کرد که ای کاش اعمال بد او از او فاصله می گرفت و او از آثار نامطلوب آن اعمال خلاص می شد.
انسان ها در عرصه قیامت و بعد از آن، یا خود را در میان فضائی پر از گل ها و درختان زیبا و معطّر و نهرها و قصرهائی باشکوه خواهد دید و متوجه خواهد شد که آن ها صورت تجسّم یافته اعمال حسنه و صالحات او و آثار آن ها می باشند. و یا خود را در میان لجن های متعفّن و دود سیاه و آب جوشان متعفّن خواهد دید و آن اشیاء مثل لجن های متعفّن و مثل قیر مذاب به بدن او خواهد چسبید، و او متوجه خواهد شد که آن ها اعمال بد و گناهان او هستند- پناه می بریم به رحمت و غفران خداوند- گروه اول انسان های صالح و مؤمنان و اهل بهشت هستند، و گروه دوم اهل جهنم هستند که در دنیا مرتکب گناهان و کارهای خلاف و ظلم ها می شدند. و انسان هائی خود را در فضائی خواهند دید که در قسمتی از آن گل های زیبای معطّر و درختان و اشیاء زیبا و ارزشمند وجود دارد و در قسمت هائی از آن هم اشیاء پلیدی مثل لجن های متعفّن. مثل اینکه انسان خانه ای داشته باشد که در آن فرش های زیبا و قیمتی و لوازم آسایش مثل صندلی ها و تخت های زیبا، چیده شده باشد، اما در گوشه ای از اطاق های آن خانه و در فضای آن مقداری آشغال متعفّن روی زمین ریخته شده باشد.
این گروه کسانی خواهند بود که در زندگی دنیوی، هم اعمال حسنه و صالحات از آن ها بروز کرده و هم گناهانی مرتکب شده اند و بدون اصلاح آن ها در اثر توبه و اعمال حسنه، از دنیا رفته اند!!! و این موضوع برای آن ها خیلی ناراحت کننده خواهد بود.
این گروه سوم امکان دارد دارای حسنات زیادی باشند و گناهان کمتر و ممکن است، بر عکس این صورت، یعنی دارای گناهان زیاد و حسنات کمتر.
البته انسان های متعالی در مقام عبودیّت که در رأس آن ها پیامبران خدا و حجت های پروردگار قرار دارند آن ها در مقامات بسیار برتر فوق حدّ تصور انسان های عادی قرار خواهند داشت. و نور و عطر اسماء پروردگار تمام فضای زندگی آن ها را احاطه خواهد کرد و حساب آن ها جدا از تصورات و ادراکات انسان های عادی است. اما از پیروان اهل اخلاص و برتر دین توحیدی هم کسانی خواهند بود که هیچ گونه نقص و آلودگی در زندگی آن ها وجود نداشته و فضای زندگی آن ها در آخرت کاملاً پاک و نورانی خواهد بود.
اگر کسانی ایمان به دین توحیدی داشته باشند و دستورات خداوند را اجراء کنند و در عین حال مرتکب گناهانی هم شده باشند. این گونه افراد اگر در زندگی دنیوی در اثر توبه و اعمال صالح، مشمول غفران خداوند قرار گرفتند و سیّئات آن ها از بین رفت و روح آن ها از آثار اعمال بد پاک شد، در آخرت در آسایش و سرور و لذت خواهند بود، اما اگر این افراد بدون توبه و اصلاح عمل از دنیا رفتند، و بنا شد بجهت ایمان و اعمال صالح سرانجام به بهشت بروند، جهت پاکسازی روحشان در قیامت اقامت طولانی خواهند داشت، اما سرانجام در اثر فشارهای زیاد و تحمّل مشقّت ها و عذاب ها در فضای قیامت، و بهره مند شدن از شفاعت شافعان، آثار اعمال بد آن ها از بین خواهد رفت. و آن ها وارد بهشت خواهند شد.
۲-«وَوُضِعَ الْكِتَابُ فَتَرَى الْمُجْرِمِينَ مُشْفِقِينَ مِمَّا فِيهِ وَيقُولُونَ يا وَيلَتَنَا مَالِ هَذَا الْكِتَابِ لَا يغَادِرُ صَغِيرَةً وَلَا كَبِيرَةً إِلَّا أَحْصَاهَا وَوَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِرًا وَلَا يظْلِمُ رَبُّكَ أَحَدًا» (الکهف/۴۹) یعنی کتاب اعمال قرار داده خواهد شد و خواهی دید که مجرمان از آنچه در آن است دچار وحشت خواهند شد، و خواهند گفت: وای بر ما، این چه کتابی است که هیچ کوچک و بزرگی را فرو نگذاشته و رها نکرده، جز اینکه همه را به حساب آورده، و ]انسان ها[ آنچه را انجام داده اند، حاضر خواهند یافت و پروردگارت به هیچ کس ظلم نمی کند.
در این آیه هم موضوع تجسّم اعمال به صورت آشکار ذکر شده و اینکه هیچ عمل کوچکی اعم از حسنات و سیّئات از بین نخواهد رفت و همه آن ها در فضای قیامت آشکار خواهد شد. البته آن توضیحی که در مورد آیه قبلی داده شد،- در مورد تغییر دهنده های اعمال- در مورد این آیه هم صدق می کند.
منظور از کتاب اعمال هم، کتاب به معنای عرفی و از نوع آنچه در عالم دنیا در محیط زندگی انسان ها متعارف و متداول است، نمی باشد بلکه فضای زندگی انسان ها و اطراف آن، در حقیقت صفحات آن کتاب را تشکیل می دهد، یعنی فضائی که اعمال انسان در آنجا استقرار یافته و روز قیامت ظهور خواهد کرد.
۳- «يوْمَئِذٍ يصْدُرُ النَّاسُ أَشْتَاتًا لِيرَوْا أَعْمَالَهُمْ– فَمَنْ يعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيرًا يرَهُ– وَمَنْ يعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يرَهُ» (الزلزلة/۶-۸) یعنی آن روزی که انسان ها به صورت پراکنده ]و متشتّت[ برگردند، تا اعمالشان به آن ها نشان داده شود، پس هر کس به اندازه ذرّه ای کار نیک انجام دهد، آن را خواهد دید و کسی هم که به اندازه ذرّه ای کار بد انجام دهد، آن را خواهد دید.
در این آیات هم، به تجسّم و ظهور اعمال اشاره ای شده و به انسان ها هشدار داده شده است که حتی اعمال کوچک آن ها هم اعم از حسنات و سیّئات، از بین نخواهد رفت و صاحب عمل اعمال خود را هر قدر هم آن ها را ناچیز تلقّی کرده، خواهد دید.
باز متذکر می شویم که توضیحات مربوط به آیه اول در مورد این آیات هم صدق می کند یعنی اعمال حسنه ای که حبط نشده و اعمال سیئه ای که با توبه و اعمال صالح از بین نرفته، در فضای قیامت و بطور کلی در آخرت صورت ظهور و تجسّم پیدا خواهد کرد.
امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) که با علم امامت و از ناحیه مؤیّد بودن به «روح القدوس» فضای قیامت و تمام عرصه های عالم آخرت را مشاهده می کند، از برقراری نظامی در دنیا و در عالم آخرت به انسان ها اطّلاع می دهد و آن اینکه آنچه در عالم دنیا از انسان سر می زند و عملی که از او صادر می شود، در فضای زندگی اخروی اعم از قیامت کبری و بعد از آن و حتی فضای برزخ- فاصله بین رحلت انسان تا روز قیامت- آشکار و مقابل دیدگان و توجهات او قرار خواهد گرفت. پس جا دارد که انسان با تمام قدرت و توجهات مراقب اعمال خود باشد. و یا اصلاً گناهی انجام ندهد و یا اگر به هر علتی مرتکب گناهی شد، از آن توبه کند و آن را اصلاح و ضایعه بوجود آمده را جبران کند.
اما اینکه چه ارتباطی بین صدقه دادن و تجسّم اعمال انسان در آخرت وجود دارد؟! توضیحاً عرض می کنیم: احتمالاً امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) در مقام تشویق انسان ها به صدقه دادن و رفع مشکلات مالی و فقر انسان ها، متذکر موضوع قیامت و تجسّم اعمال شده است! یعنی اینکه صدقه انسان ها در فضای زندگی اخروی در صورتی بسیار زیبا و باشکوه مجسّم خواهد شد و انسان از اینکه در عالم دنیا صدقاتی به نیازمندان پرداخته است، بسیار مسرور و خوشحال خواهد شد و از ظهور و تجسّم صدقه های خود، لذت خواهد برد و اگر چه ظهور و تجسّم اعمال شامل همه کارهای انسان ها خواهد شد، اعم از صدقه و سایر عبادات و حسنات! اما ظهور صدقات و تجسّم آن ها جایگاه رفیع خاصی خواهد داشت.
و باز محتمل هست که ارتباط های لطیف دیگری بین این دو موضوع یعنی صدقه و آثار دنیوی آن مثل شفا یافتن از بیمار ها و نجات یافتن از گرفتاری ها، و تجسّم اعمال در آخرت و پاداش های اخروی خداوند، وجود داشته باشد. در این صورت این بحث کلامی (عقیدتی) مطرح می شود که آیا انسان نتیجه اعمال خود را اعم از پاداش حسنات و مجازات سیّئات در دنیا دریافت می کند، یا در عالم آخرت! و یا صورت سومی هم اینجا وجود دارد و آن اینکه پاداش و مجازات اعمال انسان ها از لحظه انجام عمل شروع می شود! اما در فضای زندگی اخروی این پاداش ها و مجازات ها بیشتر و گسترده تر و متناسب با نظامات حاکم بر زندگی اخروی خواهد بود!!! و این موضوع قابل بحث و تحقیق بیشتری است.
الیاس کلانتری
۱۳۹۵/۶/۱۵