۵۸–آیا شهاب سنگ ها تیرهائی هستند برای جلوگیری از استراق سمع جن ها؟!

سؤال :آن زمان نمی دانستند شهاب سنگ چیست، وقتی یک جرم آسمانی وارد جوّ زمین می شود، به خاطر اکسیژن جو آتش می گیرد… قرآن گفته شهاب سنگ ها تیرهائی هستند که برای جلوگیری از استراق سمع جن ها خداوند آن ها را پرتاب می کند، واقعاً این حرف جائی در علم امروز دارد؟

پاسخ:  قرآن نگفته که شهاب سنگ ها تیرهائی هستند برای جلوگیری از استراق سمع جن ها… قرآن مطلب دیگری گفته است و آن این که: زمانی موجوداتی به نام جن به بعضی از جاهای آسمان جهت شنیدن صدای ملائکه نفوذ می کردند و در زمان خاصّی و بعد از وقوع حادثه ای از نفوذ در آسمان ها ممنوع شده اند و متوجّه شده اند که آسمان ها پر از نگهبانان شدید است و از آن محافظت می شود و اگر یکی از آن ها جهت استراق سمع به آن فضاها نزدیک شود، از طرف نگهبانان با شهاب ها رانده می شود. این مطالب در سوره جن بیان شده و در دو سوره دیگر هم به صورتی اجمالی به موضوع رانده شدن شیاطین جن با شهاب ها اشاره شده است. خداوند می فرماید:

« وَلَقَدْ جَعَلْنَا فِي ﭐلسَّمَاءِ بُرُوجاً وَزَيَّنَّاهَا لِلنَّاظِرِينَ (۱۶) وَحَفِظْنَاهَا مِن کُلِّ شَيْطَانٍ رَّجِيمٍ (۱۷) إِلَّا مَنِ ﭐسْتَرَقَ ﭐلسَّمْعَ فَأَتْبَعَهُ شِهَابٌ مُّبِينٌ (۱۸)» (سره الحجر آیه ۱۶-۱۸) یعنی ما در آسمان ها برج هائی قرار دادیم و آن را برای بینندگان آراستیم، و آن را از هر شیطان رانده شده محافظت کردیم، مگر کسی که استراق سمع کند، که در آن صورت شهاب آشکاری او را تعقیب خواهد کرد.

و در جای دیگر فرمود:

«إِنَّا زَيَّنَّا ﭐلسَّمَاءَ ﭐلدُّنْيَا بِزِينَةٍ ﭐلْکَوَاکِبِ (۶) وَحِفْظاً مِّن کُلِّ شَيْطَانٍ مَّارِدٍ (۷) لَا يَسَّمَّعُونَ إِلَى ﭐلْمَلَإِ ﭐلْأَعْلَىٰ وَيُقْذَفُونَ مِن کُلِّ جَانِبٍ (۸) دُحُوراً وَلَهُمْ عَذَابٌ وَاصِبٌ (۹) إِلَّا مَنْ خَطِفَ ﭐلْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهَابٌ ثَاقِبٌ (۱۰)» (الصافات آیه ۶-۱۰) یعنی ما آسمان نزدیکتر (اول) را با ستارگان آراستیم- و آن را از هر شیطان سرکشی محافظت کردیم، آن ها نمی توانند به ملأ اعلی (عالم فرشتگان) گوش فرا دهند و از هر طرف پرتاب می شوند- و طرد می شوند و برای آن ها است عذاب دائمی و ثابت، مگر یکی از آن ها بخواهد استراق سمع کند که در آن صورت شهاب نفوذ کننده ای او را دفع خواهد کرد.

از این آیات (مجموعاً آیات سوره جن و حجر و صافات ) بر می آید که موجوداتی به نام جن تا زمان معینی به عالم ملائکه راه می یافتند و یا به آن عالم نزدیک می شدند و سخنان ملائکه را می شنیدند و بعد از یک حادثه تاریخی آنها از ورود به آن فضا محروم و ممنوع شده اند و اگر به آن فضایی که ممنوع شده اند، جهت استراق سمع نزدیک شوند، بوسیله نگهبانانی از ملائکه تحت تعقیب قرار می گیرند و رانده می شوند .

در نحوه طرد شیاطین جنّی در آیات به طور اجمالی ذکر شده که آنها با "شهاب ثاقب" رانده می شوند. این آیات ارتباطی با موضوع شهاب سنگ که در آسمان دیده می شود، ندارد. نهایت اینکه این موضوع غیر محسوس یعنی طرد شیاطین جنّی از آسمانها با شهاب ها از جهتی مشابهتی با موضوع شهاب سنگ ها و نفوذ آنها به جوّ زمین و آتش گرفتن آن که به صورت تیری نورانی و با سرعت از زمین دیده می شود، پیدا کرده است. یعنی برای یک حادثه غیر محسوس که در قرآن ذکر شده و آن دفع شیاطین جن با تیرهای شهاب، شبیهی در عالم محسوس پیدا شده، عامل این شباهت امکان دارد یکی موضوع آسمان باشدو دیگری سرعت شهاب سنگ ها که از زمین دیده می شود و یا عوامل دیگری، در هر صورت دفع شیاطین از آسمانها، ارتباطی به موضوع شهاب سنگ ها ندارد و دو موضوعی هستند جدا از هم.

یک نکته هم قابل توضیح است و آن کلمه "شهاب" است. و این کلمه شاید مهمترین عالم در تشبیه این دو موضوع با یکدیگر شده باشد. یعنی چون در آیات قرآن در مورد دفع شیاطین جنّی از مکان هایی در آسمان کلمه "شهاب" بکار رفته و از طرف دیگر هم اجرام آسمانی که به جو زمین برخورد می کنند و شعله ور می شوند به آنها هم شهاب سنگ گفته می شود، احتمالاً عاملی اصلی ارتباط دادن این دو موضوع همین کلمه "شهاب" شده است.

حال ما نمی دانیم که به این اجرام آسمانی از چه زمانی کلمه شهاب گفته شده، آیا این کلمه قبل از نزول قرآن در ادبیات عرب بکار می رفت؟!

کلمه شهاب به نقل از مجمع البیان به قطعه ای از آتش گفته می شود. از زجّاج نقل شده است که در ادبیات عرب قبل از اسلام چنین کلمه ای به کار نرفته است، اما بعد از اسلام شعرا به این موضوع اشاره کرده اند.^۱

به نظر می رسد اولین بار این کلمه در قرآن مجید بکار رفته است. در معنای مورد نظر در آیات قرآن و بعدها در ادبیات عرب و بعداً در ادبیات فارسی به اجرام آسمانی که در اثر برخورد با جو آتش میگیرند و گاهی قطعاتی از آنها به زمین سقوط می کند، هم شهاب یا شهاب سنگ گفته شده.

این معنایی بود که به ذهن من به صورت یک احتمال می رسید، اما چون من با ادبیات عرب جاهلی آشنا نیستم نمی توانستم موضوع را به طور قطعی بیان کنم، الّا اینکه نظر صاحب مجمع البیان به صورت نقل نظر زجّاج موضوع را در ذهن تقویت کرد.

در انتهای بحث نظر شریف علّامه طباطبایی (ره) را از تفسیر المیزان در این زمینه ذکر می کنیم:

کلامی در معنای شهاب

" مفسرّان انواعی از توجیه برای تصویر استراق سمع شیاطین و دفع آنها با شهاب ها آورده اند و آن نظرات مبتنی است بر آنچه ابتداً از آیات و روایات به ذهن رسیده و آن اینکه تصور شده در آنجا افلاکی است محیط بر زمین و در آنها جماعت هایی از ملائکه ساکن هستند و آن افلاک درب هایی دارد که چیزی نمی تواند وارد آنجا شود مگر از خود آن عالم باشد و همچنین در آسمان اول گروهی از ملائکه در کمین نشسته اند و کسانی را که جهت استراق سمع به آنجا نزدیک می شوند، رصد می کنند و با شهاب ها آنها را دفع می کنند.

اما امروزه بطلان این آرا و نظرات روشن شده، در نتیجه بطلان آن وجوهی که در تفسیر شهاب ها آورده بودند و آنها وجوه فراوانی بودند که در تفاسیر مطوّل مثل تفسیر کبیر رازی و روح المعانی آلوسی و غیر آنها بود و احتمال دارد – خداوند عالم است – که این بیانات در کلام خداوند از قبیل مثال هایی باشد که حقایق خارج از حس را به صورت نزدیک به حس درمی آورد؛ به طوریکه خداوند می فرماید: « وَتِلْکَ ﭐلْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَمَا يَعْقِلُهَا إِلَّا ﭐلْعَالِمُونَ» (العنکبوت آیه ۴۳) یعنی آنها مثال هایی است بر مردم می زنیم و آنها را تعقّل نمی کنند جز دانشمندان. و اینگونه تعابیر در کلام خدا زیاد است مثل عرش، کرسی، لوح و کتاب که قبلاً به آنها اشاره شده و بعضی از آنها هم بعداً خواهد آمد.^۲

نتیجه اینکه از نظر مفسر بزرگ قرآن مرحوم علّامه طباطبایی نظرات عدّه ای از مفسران قرآن در مورد موضوع دفع شیاطین با شهاب ها و ارتباط آن نظرات با شهاب سنگ ها مردود است و نهایتاً این دو موضوع با هم از جهتی شباهتی پیدا کرده است.

قابل ذکر است که به شهاب سنگ "آذر گوی" گفته می شد و امروزه در ادبیات فارسی همان کلمه "شهاب" بیشتر رایج شده است.

نکته دیگر اینکه به این اجرام قبل از اینکه با جو زمین برخورد کنند و آتش بگیرند "شهابواره" گفته می شود، اما وقتی به جو زمین برخورد می کنند و می سوزند و گاهی قطعه کوچکی از آنها به زمین سقوط می کند، شهاب سنگ گفته می شود. نکته دیگر اینکه در بعضی از احادیث آمده است که قبل از تولد پیامبر اکرم (ص) و یا بعثت آن حضرت شیاطین جن به آسمان ها نفوذ می کردند و از اخبار ملائکه مطّلع می شدند و در این زمان آنها از نفوذ در آسمان ها ممنوع شده اند.

در این بحث احتیاج به توضیح حقایقی وجود دارد مثل موجودی به نام جن و اوصاف آن و ملائکه و اوصاف آن ها و عالم ملأ اعلی و موضوع حفاظت آسمان ها و علت تحولاتی که با تولد پیامبر اسلام (ص) یا بعثت آن حضرت در مجموع عالم آفرینش به وجود آمده است و این مطالب احتیاج به توضیحات مفصلی در جای مناسب خود دارد.

الیاس کلانتری

۹۳/۱۲/۲۳

پاورقی ها:

• مجمع البیان، تفسیر سوره حجر آیه ۱۸
• المیزان، تفسیر سوره صافات آیات ۱ تا ۱۱