۸۹- رفتار پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلّم) با یتیمان و فقیران چگونه بود؟!
سؤال: خداوند در «سوره ضحی» پیامبر را از بد رفتاری با یتیمان و فقیران نهی می کند، مگر پیامبر با آن ها بد رفتاری می کرد؟!
پاسخ: در قرآن مجید بعضی از آموزش های خداوند به مؤمنان به صورت خطاب به پیامبر اکرم (ص) بیان شده است. یعنی دستور به مؤمنان است، به صورت خطاب به پیامبر (ص) به عنوان نمونه:
۱-« أَقِمِ ﭐلصَّلَوٰةَ لِدُلُوکِ ﭐلشَّمْسِ إِلَىٰ غَسَقِ ﭐللَّيْلِ وَقُرْءَانَ ﭐلْفَجْرِ» (الاسراء / ۷۸) یعنی نماز را بر پای دار از زوال آفتاب تا نهایت تاریکی شب، همچنین نماز صبح را. در این آیه که خطاب به پیامبر اکرم (ص) است، دستور نمازهای شبانه روزی صادر شده، و نماز های واجب روزانه هم تکلیف همه مؤمنان است، اعم از شخص پیامبر خدا (ص) و سایر مؤمنان.
۲-« وَأَقِمِ ﭐلصَّلَوٰةَ طَرَفَيِ ﭐلنَّهَارِ وَزُلَفاً مِّنَ ﭐللَّيْلِ إِنَّ ﭐلْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ ﭐلسَّـيِّئَاتِ ذَ ٰلِکَ ذِکْرَىٰ لِلذَّاکِرِينَ» (هود / ۱۱۴) یعنی نماز را بر پای دار در دو طرف روز [اول و آخر آن] همانا حسنات، سیّئات را از بین می برد و آن تذکّری است برای کسانی که اهل ذکر هستند. در این آیه هم یک حکم کلی در مورد نماز برای مؤمنان صادر شده، اما خطاب آیه بر حسب ظاهر متوجّه شخص رسول خدا (ص) است. قرائن موجود در آیه هم کاملاً این مطلب را تأیید می کند، مثل این که فرمود: حسنات، سیّئات را از بین می برد و طبعاً این موضوع عمومیّت دارد و شامل همه انسان ها می شود، و مثل این که فرمود: آن تذکّری است برای کسانی که اهل ذکر هستند.
۳-« قُلِ ﭐدْعُواْ ﭐللَّهَ أَوِ ﭐدْعُواْ ﭐلرَّحْمَـنَ أَيّاً مَّا تَدْعُواْ فَلَهُ ﭐلْأَسْمَاءُ ﭐلْحُسْنَىٰ وَلَا تَجْهَرْ بِصَلَاتِکَ وَلَا تُخَافِتْ بِهَا وَﭐبْتَغِ بَيْنَ ذَ ٰلِکَ سَبِيلاًَ» (الاسراء / ۱۱۰) یعنی بگو [ای پیامبر] بخوانید الله را یا رحمان را، هر کدام را بخوانید، اسماء الحسنی اختصاص به او دارد، و نمازت را با صدای بسیار بلند و بسیار آهسته نخوان و میان آن دو راهی میانه را انتخاب کن.
دستوراتی صادر شده برای عموم مؤمنان، مثل خواندن خدا و نحوه خواندن نماز، اما خطاب در آیه ظاهراً متوجه شخص پیامبر اکرم (ص) است. آیات ذکر شده نمونه هائی بود از مواردی که رسول خدا (ص) و مؤمنان در آن ها به طور مشترک مورد نظر می باشند، یعنی تکالیف، شامل تمام مؤمنان اعم از پیامبر خدا (ص) و سایرین است.
اما در مواردی خطاب قرآن متوجّه شخص پیامبر (ص) است، اما تکلیف در آیه به طور کامل متوجّه مؤمنان است و شامل شخص پیامبر (ص) نمی شود مثل آیه ذیل:
«وَقَضَىٰ رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُواْ إِلَّا إِيَّاهُ وَبِـﭑلْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِندَکَ ﭐلْکِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ کِلَاهُمَا فَلَا تَقُل لَّهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُل لَّهُمَا قَوْلاًَ کَرِيماً» (الاسراء / ۲۳) یعنی حکم کرد پروردگارت که جزء او را عبادت نکنید و به پدر و مادر خود احسان کنید، اگر یکی از آن دو یا هر دو در نزد تو به سنّ پیری رسیدند به آن ها افّ مگو و آن ها را از نزد خود طرد مکن و به آن ها سخنان احترام آمیز بگو. قابل توجّه است که وقتی این آیه نازل شده، پدر و مادر شخص پیامبر اکرم (ص) از دنیا رفته بودند. پس ممنوعیت گفتن افّ به پدر و مادر و به طور کلی بی احترامی به آن ها، شامل شخص آن حضرت نمی شود.
خلاصه این که بعضی از آموزش های خداوند نسبت به مؤمنان به عللی در قرآن به صورت خطاب به شخص رسول خدا (ص) بیان شده است.
نکته دیگر این که اگر در آیات قرآن از یک عمل و رفتاری نهی شده، این نهی به معنی آن نیست که شخصی از مؤمنان و یا گروهی از آن ها و یا شخص پیامبر خدا، مرتکب آن عمل شده اند و چنان رفتاری از آن ها سر زده و بعد خداوند از آن عمل نهی کرده است. بلکه در مواردی این نوع نهی یک آموزش ابتدائی است، و خداوند با بیان این نوع مطالب اعلام می کند که در معارف و اخلاق دینی فلان عمل و رفتار، ممنوع است و هیچ یک از مؤمنان و خود رسول خدا (ص) نباید مرتکب آن عمل و رفتار بشوند و این نوع بیان مطلب در حقیقت آموزش اولیه است نه آموزش بعد از ارتکاب عمل. مثل این که گفته شود، خوردن شراب و سرقت و بدگویی از دیگران و ظلم به انسان ها در اخلاق دینی اعمال نادرست و ممنوع محسوب می شوند و هیچ مؤمنی حق ارتکاب آن اعمال را ندارد.
به عنوان مثال: اگر شخصی می خواهد رانندگی یاد بگیرد و گواهینامه رانندگی دریافت کند، طبعاً او باید با قوانین راهنمایی و رانندگی آشنا شود. در بین این قوانین گفته می شود فلان رفتار ممنوع است. مثل اینکه به او بگویند نباید از چراغ قرمز عبور کنی و نباید با بیشتر از فلان مقدار سرعت حرکت کنی و امثال آنها!
آیا در این صورت او حق دارد بگوید: من چه وقتی از چراغ قرمز عبور کردم ؟! و یا چه وقتی با سرعت غیر مجاز حرکت کردم؟! ویا اگر یک دانشجو وقتی جهت تحصیل وارد دانشگاهی می شود، اگر مقررات و آئین نامه های آن دانشگاه را به او متذکّر شوند و مثلاً بگویند نباید از مقررات دانشگاه سرپیچی کنی و رفتارهای خلاف آئین نامه ها انجام دهی، در این صورت او حق دارد اعتراض کند و بگوید: من چه وقتی از مقررات تخلّف کردم؟!
در آیات سوره مورد بحث، سفارشی در جهت اکرام یتیم و کمک کردن به سائل، به مسلمین صادر شده است و خطاب ظاهری متوجه شخص رسول خدا (ص) است. یعنی هم خود آن حضرت (ص) و هم مسلمین موظّف هستند با یتیم رفتار محبت آمیز داشته باشند و او را اکرام کنند و مشکلات زندگی او را برطرف کنند، همچنان که با کسی که نیازمند است و درخواست کمک می کند، بزرگوارانه رفتار کنند و او را طرد نکنند و نیازهای او را تأمین کنند، و این آموزش ها مواردی از اخلاق و رفتارهای دینی را نشان می دهد.
سرانجام این که رفتارهای کریمانه رسول خدا (ص) و جوانمردی ها و قهرمانی های او در فضائل اخلاقی، حتی در جهت رفتار با مخالفان و دشمنانش زبانزد جهانیان است. به طوریکه خداوند، اخلاق عظیم آن بزرگوار را ستوده و در این زمینه فرموده است:
«وَإِنَّکَ لَعَلَىٰ خُلُقٍ عَظِيمٍ» (القلم / ۴) یعنی، به راستی تو دارای خُلق عظیمی هستی.
الیاس کلانتری
۹۴/۴/۱۳