کلام ایام – ۱، توصیفی از شب قدر
بخش اول
بِسْمِ ﭐللَّهِ ﭐلرَّحْمَـٰنِ ﭐلرَّحِيمِ
إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ ﭐلْقَدْرِ ﴿۱﴾ وَمَا أَدْرَاکَ مَا لَيْلَةُ ﭐلْقَدْرِ ﴿۲﴾ لَيْلَةُ ﭐلْقَدْرِ خَيْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ ﴿۳﴾ تَنَزَّلُ ﭐلْمَلَائِکَةُ وَﭐلرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن کُلِّ أَمْرٍ ﴿۴﴾ سَلَامٌ هِيَ حَتَّىٰ مَطْلَعِ ﭐلْفَجْرِ ﴿۵﴾
در سوره قدر موضوع نزول قرآن و عظمت شب قدر که شبی است بهتر از هزار ماه و نزول ملائکه و روح در آن، ذکر شده است.
در آیات اول سوره دخان هم اشاره ای به این شب و اوصاف آن شده است، به طوری که می فرماید:
بِسْمِ ﭐللَّهِ ﭐلرَّحْمَـٰنِ ﭐلرَّحِيمِ
حم ﴿۱﴾ وَﭐلْکِتَابِ ﭐلْمُبِينِ ﴿۲﴾ إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُّبَارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنذِرِينَ ﴿۳﴾ فِيهَا يُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِيمٍ ﴿۴﴾ أَمْراً مِّنْ عِندِنَا إِنَّا کُنَّا مُرْسِلِينَ ﴿۵﴾ رَحْمَةً مِّن رَّبِّکَ إِنَّهُ هُوَ ﭐلسَّمِيعُ ﭐلْعَلِيمُ ﴿۶﴾
در آیات سوره قدر و همچنین در آیاتی از سوره دخان- که ذکر شد- به عظمتی از قرآن مجید هم اشاره شده است.
توضیح این که در آیات هر دو سوره اوصافی از شب قدر و جلالت و موقعیت خاصّ آن بیان شده است و ظاهراً بحث محوری آیات هر دو سوره همین است. یعنی شب قدر شبی است که قرآن در آن نازل شده و آن شبی است مبارک، به طوری که همین یک شب از هزار ماه بهتر است. یعنی یک عمل خیر در آن بیش از سی هزار برابر خودش ارزشمند و پر فایده تر خواهد بود.
در مجموع برکات آن یک شب بیش از سی هزار برابر شب های عادی خواهد بود. به این وصف می شود گفت: انسان می تواند در آن شب با قرار دادن خود در معرض رحمت خاصّه ی خداوند به اندازه چندین هزار برابر شب های دیگر به مقصد حیاتش نزدیکتر شود. به همین نسبت از اعمالش فایده ببرد و از مشکلات زندگی خودش بکاهد. مثلاً راهی را که در مدت چندین هزار سال در عالم برزخ و در طول روز قیامت و با تحمل مشکلات زیاد باید طی می کرد، با انجام بعضی از اعمال در عرض چند ساعت، آن هم با سهولت طی کند.
اما به طوری که به آن اشاره شد، در این آیات مورد بحث- حداقل به طور ضمنی- به عظمتی هم از قرآن مجید اشاره شده است. توضیح این که نزول قرآن در این آیات با اهمیّت خاصّی ذکر شده حتی این موضوع قبل از موضوع عظمت شب قدر ذکر شده است چون فرمود: « إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ ﭐلْقَدْرِ» (القدر / ۱) و همچنین فرمود:
« إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُّبَارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنذِرِينَ » (الدخان / ۳) پس اولین موضوع ذکر شده در هر دو سوره، موضوع نزول قرآن است- در ترتیب ظاهری آیات- و موضوع بعدی اوصاف شب قدر است.
چون در این نوشته قصد ما تفسیر گسترده و ترتیبی آیات سوره قدر- و چند آیه از سوره دخان نیست. فلذا به ذکر نکاتی از معانی آیات قرآن در چند بخش اکتفا می کنیم بلکه این نوشته عامل تذکری به عظمت قرآن مجید و شب قدر شود و مورد بهره برداری در شب های قدر قرار بگیرد، امید است بعداً این نوشته به صورت تفسیری از آیات مورد بحث به طور ترتیبی تنظیم و تکمیل شود.
نکات دقیق آیات :
۱-مراد از نزول قرآن در این آیات، نزول تدریجی قرآن در دوره نبوت و رسالت پیامبر اکرم حضرت محمّد -صلّی الله علیه و آله و سلّم- نمی باشد. چون آن نزول اختصاص به شب قدر و ماه رمضان نداشت و آن نوع نزول در ماه های مختلف سال و شب ها و روزهای مختلف تحقّق یافته است.
پس نزول خاصّی در این آیات مورد بحث و آیه ذیل مورد نظر می باشد که خداوند فرمود:
« شَهْرُ رَمَضَانَ ﭐلَّذِي أُنزِلَ فِيهِ ﭐلْقُرْءَانُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِّنَ ﭐلْهُدَىٰ وَﭐلْفُرْقَانِ» (البقره / ۱۸۵) پس نزول قرآن به طور اختصاصی در ماه رمضان و در شب قدر غیر از نزول تدریجی قرآن است که در دوره نبوت رسول خدا -صلّی الله علیه و آله و سلّم- و در عرض مدت بیست و سه سال و در ماه ها و روزها و شب های مختلف انجام گرفته است. بنابراین باید قرآن مجید دو بار نازل شده باشد یک بار نزول دفعی و یک مرتبه ای در شب قدر و در ماه رمضان و دیگری نزول تدریجی در طول دوره نبوّت پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم).
۲-برای نزول قرآن از نوع مورد بحث در این آیات، ظرف مناسبی مورد نیاز بود و آن ظرفیت فقط در ماه رمضان و در شب قدر تحقّق یافته است، و ماه های دیگر و شب های دیگر غیر از شب قدر، چنین ظرفیتی را برای نزول قرآن ندارند.
۳-نزول عادی قرآن چون در زمان های مختلف انجام گرفته، احتیاج به ظرفیت خاصّ شب قدر ندارد، پس این نزول مورد نظر باید شامل مرتبه خاصّی از عظمت قرآن مجید شود. توضیح این که قرآن مجید حقیقتی ذو مراتب است و این حقیقت نسبت به افهام مختلف در درجات و مراتب متعدّدی تجلّی می یابد. به طوری که خداوند می فرماید:
« إِنَّهُ لَقُرْءَانٌ کَرِيمٌ ﴿۷۷﴾ فِي کِتَابٍ مَّکْنُونٍ ﴿۷۸﴾ لَّا يَمَسُّهُ إِلَّا ﭐلْمُطَهَّرُونَ ﴿۷۹﴾ تَنزِيلٌ مِّن رَّبِّ ﭐلْعَالَمِينَ ﴿۸۰﴾» (الواقعه / ۷۷-۸۰)
در این آیات اشاره شده است به مرتبه ای از حقیقت قرآن که در “کتاب مکنون” قرار دارد و آن مرتبه فوق حدّ درک افهام عادی انسانی است. و به آن مقام جز گروهی خاص از انسان ها به نام «مطهّرون» راه ندارند. و مراد از «مطهّرون» هم ذوات مقدسه معصومین (علیه السلام) می باشند.
پس این مرتبه از نزول قرآن است که احتیاج به ظرفیت خاص داشته که آن ظرفیت فقط در شب قدر و ماه رمضان تحقّق می یابد. با این توضیح معلوم می شود که در آیات این دو سوره اشاره به عظمت خاصّی از قرآن مجید هم مورد نظر بوده است.
۴-این نزول مورد بحث (نزول دفعی) که در ماه رمضان و شب قدر انجام گرفته است برای شخص رسول الله – صلّی الله علیه و آله وسلّم – بوده است یعنی قرآن در چنین شبی به قلب مبارک آن وجود کریم نازل شده است.
۵-این که خداوند این موضوع را در بیان تفصیلی قرآن و نزول تدریجی آن به انسان ها گفته است، می تواند به این منظور باشد که انسان ها متوجه این نکته شوند که در قرآن مجید علاوه بر معانی عادی قابل فهم عامّه انسان ها و علاوه بر معانی دقیق قابل فهم دانشمندان قرآن شناس عادی بشری، حقایق بسیار رفیعی هم وجود دارد که در حدّ فهم فوق عادی ذوات مقدسه معصومین – علیهم السلام – یعنی «مطهّرون» می باشد و سخنان آن بزرگواران در جهت آموزش انسان ها، از آن مرتبه متعالی خاصّ قرآن نشأت گرفته است و انسان ها به این آموزش ها نیاز مبرمی دارند، علاوه بر معانی ظاهری متعارف آیات قرآن.
۶-در آیات قرآن مجید در چند آیه عبارت«مَا أَدْرَاکَ» آمده است یعنی چه چیزی تو را آگاه کرد؟! از بررسی موارد به کار رفته در قرآن ظاهراً این نکته روشن می شود که این عبارت در مورد موضوعاتی به کار رفته است که با فهم عادی انسانی نمی توان به حقیقت آن ها پی برد و بلکه نیاز به آموزش از طریق وحی خداوند وجود دارد. یعنی حقیقت موضوع خارج از حیطه ی فهم و علم عادی انسانی است و برای علم پیدا کردن به آن حقیقت، احتیاج به وحی خداوند وجود دارد. فلذا در موارد متعدّد می بینیم بعد از این عبارت، خداوند موضوع مورد ذکر را توضیح داده و حقیقت آن را به پیامبر گرامی و سایر انسان ها بیان کرده است: مثل:
الف-« وَمَا أَدْرَاکَ مَا يَوْمُ ﭐلدِّينِ ﴿۱۷﴾ ثُمَّ مَا أَدْرَاکَ مَا يَوْمُ ﭐلدِّينِ ﴿۱۸﴾ يَوْمَ لَا تَمْلِکُ نَفْسٌ لِّنَفْسٍ شَيْئاً وَﭐلْأَمْرُ يَوْمَئِذٍ لِلَّهِ ﴿۱۹﴾» (الانفطار / ۱۷-۱۹)
ب-« وَمَا أَدْرَاکَ مَا سِجِّينٌ ﴿۸﴾ کِتَابٌ مَّرْقُومٌ ﴿۹﴾» (المطففین / ۸-۹)
ج-« وَمَا أَدْرَاکَ مَا عِلِّيُّونَ ﴿۱۹﴾ کِتَابٌ مَّرْقُومٌ ﴿۲۰﴾ يَشْهَدُهُ ﭐلْمُقَرَّبُونَ ﴿۲۱﴾» (المطففین / ۱۹-۲۱)
د-« وَمَا أَدْرَاکَ مَا ﭐلطَّارِقُ ﴿۲﴾ ﭐلنَّجْمُ ﭐلثَّاقِبُ ﴿۳﴾ إِن کُلُّ نَفْسٍ لَّمَّا عَلَيْهَا حَافِظٌ ﴿۴﴾» (الطارق / ۲-۴)
در سوره قدر هم اشاره ای دارد به عظمت خاصّ «شب قدر» و حوادث عظیمی که در آن شب واقع می شود.و در مقام توصیف آن می فرماید: شب قدر از هزار ماه بهتر است. یعنی در شب قدر مرتبه ای و درجه ای از رحمت خداوند به عالم انسان ها جریان می یابد که هزاران برابر از شب های دیگر بهتر و بیشتر است و انسان می تواند در صورت عمل به آن چه که خداوند خواسته و به وسیله پیامبر خدا – صلی الله علیه و آله و سلّم – و ائمّه اهل بیت – علیهم السلام – بیان شده است، به فواید عظیمی دست یابد. مثل این که یک انسان در یک ماه از سال به اندازه هزار برابر ماه های دیگری درآمد پیدا کند!
الیاس کلانتری
۹۴/۴/۱۶