کلام ایام – ۸، عید ذکر الله کثیر
در آیاتی از از قرآن مجید انسان ها به « ذکر کثیر خداوند » سفارش شده اند، به عنوان نمونه:
- يا أَيهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا(الأحزاب/۴۱) یعنی ای کسانیکه ایمان آورده اید الله را یاد کنید، یاد فراوان.
- فَإِذَا قُضِيتِ الصَّلَاةُ فَانْتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ(الجمعة/۱۰) یعنی چون نماز به پایان رسید، در زمین پراکنده شوید و خدا را زیاد یاد کنید، باشد که رستگار شوید.
- الَّذِينَ يذْكُرُونَ اللَّهَ قِيامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِهِمْ وَيتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ(آل عمران/۱۹۱) یعنی آنانکه الله را یاد می کنند، ایستاده و نشسته و به پهلو خوابیده ( در همه حالات ) و در آفرینش آسمانها و زمین می اندیشند. ] و می گویند [ پروردگارا اینها را بیهوده نیافریدی، منزهی تو، پس ما را از عذاب آتش حفظ کن. علّت این ذکر کثیر و آثار و به طور کلّی اهمیّت خاص آن را به بحث مستقل دیگری موکول می کنیم و فقط به این نکته متذکر می شویم که خداوند عالم فلاح و سعادت انسان را متوقف به ذکر فراوان خود معرفی فرموده است، یعنی بدون ذکر کثیر، انسان استعداد ورود به بهشت و فلاح حقیقی و کامل را پیدا نخواهد کرد. از همین آیه از قرآن اهمیّت خاص « ذکر الله کثیر » روشن می شود.
از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که فرمود: « ما من شيء إلا و له حد ينتهي إليه إلا الذکر فليس له حد ينتهي إليه فرض الله عز و جل الفرائض فمن أداهن فهو حدهن و شهر رمضان فمن صامه فهو حده و الحج فمن حج فهو حده إلا الذکر فإن الله عز و جل لم يرض منه بالقليل و لم يجعل له حداً ينتهي إليه ثم تلا هذه الآية: یا أيها الذين آمنوا اذکروا الله ذکراً کثيراً و سبحوه بکرةً و أصيلًا »۱ یعنی هیچ چیز نیست جز اینکه برای آن حدّی
] و اندازه ای [ وجود دارد که به آن منتهی می شود جز ذکر ] الله [ که حدّی ندارد تا به آن منتهی شود، خداوند فرائض را مقرّر فرمود و هر کس آنها را بجا آورد، حدّ آنها همان است و ماه رمضانست که هر کس آن را روزه بگیرد، حدّ آن همان است و حج که اگر کسی آن را به جا آورد، آن را به پایان رسانده، به جز ذکر ] الله [ که خداوند « عزّ و جلّ » با اندک آن راضی نمی شود و برای آن حدّی تعیین نکرده است که به آن منتهی شود، سپس ] امام علیه السلام [ این آیه را تلاوت فرمود: « يا أَيهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا » سپس فرمود: خداوند عزّ و جلّ حدّی برای آن تعیین نفرموده که به آن منتهی شود.
حاصل بحث اینکه: خداوند عالم ذکر فراوان خود را به بندگان توصیه فرموده و برای آن هیچ مقدار معیّنی مقرّر نکرده است و همچنین ذکر کثیر خود را عامل رستگاری و ورود به بهشت معرفی فرموده است.
ذکر الله چیست؟
ذکر الله به هر کاری و هر چیزی گفته می شود که انسان را به یاد خدا متصل کند و یاد خدا را در دل انسان وارد کند، مثل: نماز، قرآن، تفکّر در صفات و افعال خداوند مانند تفکّر در خلقت آسمانها و زمین و موجودات، یاد پیامبران خدا و امامان علیهم السلام و اعمال دیگر.
در بین اعمال و عباداتی که ذکر الله کثیر و یا عامل آن محسوب می شوند، عبادت شکوهمند حج قرار دارد. حج یعنی زیارت خانه خدا که اصل آن در ماه
« ذو الحجّه » انجام می گیرد.
این عبادت با شکوه اهمیّت و عظمتی خاص دارد. خداوند می فرماید:
« إِنَّ أَوَّلَ بَيتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَهُدًى لِلْعَالَمِينَ – فِيهِ آياتٌ بَينَاتٌ مَقَامُ إِبْرَاهِيمَ وَمَنْ دَخَلَهُ كَانَ آمِنًا وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيهِ سَبِيلًا وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِي عَنِ الْعَالَمِينَ » (آل عمران/ ۹۶ و ۹۷) یعنی نخستین خانه ای که برای ] عبادت [ انسان ها قرار داده شده، همان است که در مکّه است و مبارک، و هدایتی است برای عالمیان، در آن است نشانه هایی روشن، مقام ابراهیم و هر کس داخل آن شود در امان خواهد بود و برای خدا بر عهده انسان ها است حج آن خانه، برای کسی که استطاعت رفتن به آن جا را داشته باشد، و هر کس کفر بورزد، همانا خداوند از عالمیان بی نیاز است.
قابل توجه است که طبق مدلول آیه عمل کسانی که استطاعت سفر به سوی خانه خدا و زیارت آن را داشته باشند و از روی بی اعتنائی از این سفر واجب خودداری کنند، کفر تلقّی شده است. و این که این انسان ها هستند که به این سفر و این عبادت با عظمت نیاز دارند و خداوند از این عبادت انسان ها و همه عبادات دیگر آنها بی نیاز است. بحث در عظمت کعبه یعنی خانه خدا و مسجد الحرام که کعبه در داخل آن قرار دارد و آثار عظیم دنیوی و اخروی عبادت شکوهمند حج احتیاج به چند مبحث مفصل مستقل دارد و آن مباحث را به خواست خداوند به فرصت دیگری موکول می کنیم و در انتهای این کلام این نکته را متذکر می شویم که این عمل با عظمت در عین داشتن مشکلات زیاد جاذبه عظیم حیرت انگیزی دارد، در زمان های طولانی انسان های زیادی از نقاط مختلف عالم با اشتیاق فراوان جهت انجام مناسک آن به طرف شهر مکّه سفر می کنند.
جاذبه ای که در این عبادت و اجزای مختلف آن وجود دارد از ناحیه تعلیم و تبلیغ و امثال آنها نیست، بلکه یک جاذبه استثنائی حیرت انگیزی از ناحیه اراده مستقیم خداوند عالم در عمل حج و خانه خدا قرار دارد. در این عبادت و اجزای مختلف آن بارانی از ذکر الله بر قلوب انسان ها می بارد و عامل پاکسازی آنها و نورانیّت فراوان روح آنها می شود.
زیارت خانه خدا از زمان خلقت حضرت آدم ( علیه السلام ) برقرار بود و حضرت ابراهیم ( علیه السلام ) تحوّل عظیمی در مورد آن انجام داده و خانه خدا را به صورت بنایی در آورده است؛ اگرچه محل و پی آن بنا، به طور کلّی خانه خدا از زمان حضرت آدم ( علیه السلام ) تعیین شده بود. حتی طبق بعضی از روایات، مدت ها قبل از خلقت آدم ( علیه السلام ) ملائکه خیمه ای در محل خانه نصب کرده بودند و دور آن طواف می کردند. می شود عید قربان را که روز دهم ماه ذی حجّه است که عید بزرگ مسلمین محسوب می شود، از جهت ارتباط این عبادت بزرگ به «ذکر الله» عید ذکر الله کثیر نامید.
الیاس کلانتری
پاورقی:
- اصول کافی، «باب ذکر الله عزّوجلّ کثیراً»، ج ۴، ص ۲۵۸