۱۷۸- حدود شفاعت کدام است؟!
سؤال: حدود شفاعت از طرف رسول خدا (ص) و ائمه معصومین (ع) و سایر مؤمنین تا چه حدّ است؟!
پاسخ: شفاعت عبارت است از کمک یک موجود قدرتمند به موجود ضعیف تر. در حقیقت شفاعت مرتبه ای از رحمت پروردگار عالم است به بندگانش که توسط موجودات قدرتمندی به آن ها منتقل می شود.
در عالم دنیا نوعی از شفاعت در مورد انسان ها مستمراً برقرار است. مثل شفاعت صاحبان علم به کسانی که فاقد آن علم هستند. یعنی یک معلم با آموختن علم به متعلّمین در حقیقت برای آن ها شفاعت می کند، و اگر شخصی علم زیادی داشت و قدرت تعلیم بالاتری، می تواند به انسان های بیشتری شفاعت کند.
مثل اینکه یک معلم فقط به شاگردان معینی آموزش می دهد. و علم معینی را به آن ها یاد می دهد، پس شفاعت او محدود به افراد معین و سطح معینی از علم خواهد بود. اما یک انسان دانشمند بزرگتر که دارای علم زیادی است و قدرت تعلیم بیشتری دارد مثلاً یک نویسنده قدرتمندی است! او می تواند علوم زیادی را در گفته ها و نوشته های خود به دیگران منتقل کند، و همچنین انسان های زیادی را در حیطه آموزش های خودش وارد کند، که در این صورت شفاعت علمی او نسبت به انسان ها در سطح وسیعی جریان خواهد یافت.
پیامبران خدا و امامان معصوم- سلام الله علیهم اجمعین- هم نسبت به انسان ها در عالم دنیا شفاعت می کنند، اما شفاعت آن ها در مرتبه ای متعالی و در سطحی گسترده جریان می یابد. آن بزرگواران علمی را که از خداوند دریافت می کنند با سخن و رفتار خود به دیگران منتقل می کنند و موجب تعالی علمی و اخلاقی انسان ها می شوند. فعالیت های آن ها در جهت آموزش انسان ها، نوعی شفاعت نسبت به آن ها است.
اما محدوده این شفاعت خیلی وسیع است، چون علم و قدرت آن ها متصل به علم و قدرت خداوند است. و آن ها از ناحیه نوع ارتباطی که با خداوند دارند، دارای کمالاتی فوق حد تصور انسان های عادی می باشند و قدرت شفاعت آن ها متناسب با علم و قدرت فوق عادی آن ها است، آن ها دارای علم خاصی به نام « علم لدنّی » هستند.
نوعی از شفاعت هم در عالم آخرت جریان می یابد، و در آن نوع از زندگی یعنی در زندگی اخروی، آن بزرگواران نسبت به انسان های دیگر شفاعت خواهند کرد. همچنانکه در عالم دنیا نسبت به دیگران شفاعت می کردند.
علاوه بر ملائکه و پیامبران و امامان معصوم – سلام الله علیهم اجمعین – مؤمنان هم در عالم آخرت نسبت به دیگران شفاعت خواهند کرد. در احادیث متعددی موضوع شفاعت مؤمنان برای دیگران ذکر شده است.
اما محدوده شفاعت مؤمنان متناسب با میزان ایمان و اعمال صالح آن ها خواهد بود. یعنی به تناسب ظرفیت انسان ها از جهت ایمان و اعمال صالح به آن ها قدرت شفاعت داده خواهد شد. همچنانکه میزان ایمان و اعمال صالح حجت های پروردگار عالم با انسان های عادی قابل مقایسه نیست، قدرت شفاعت آن ها و محدوده آن قدرت هم با انسان های دیگر قابل مقایسه نخواهد بود. این قدرت شفاعت، هم به نوع آن ارتباط خواهد داشت و هم به تعداد انسان های مورد شفاعت آن ها.
اما موضوع مهم دیگر نوع تأثیری است که شفاعت در زندگی اخروی انسان ها خواهد داشت، به بیان دیگر، موضوع کارائی شفاعت است. یعنی شفاعت چه نقشی در زندگی مشمولان شفاعت خواهد داشت؟
حدیث مشهوری در کتب حدیثی به پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه و آله و سلّم ) نسبت داده شده است که آن حضرت فرمود:
« شَفاعَتِي لِأهلِ الكَبائرِ مِن اُمَّتي » یعنی شفاعت من شامل کسانی از امّت من خواهد شد که مرتکب گناهان کبیره شده اند.
حدیث دیگری در مقابل آن نقل شده است که:
« لا شَفاعَة لأهل الکبائِر » یعنی برای اهل گناهان کبیره شفاعتی نیست.
تحقیق در این موضوع به صورت تفصیلی نیازمند فرصت دیگری است اما از مجموع احادیث مربوط به شفاعت بر می آید که شفاعت پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه و آله و سلّم ) و ائمه معصومین ( علیهم السلام ) شامل همه پیروان دین توحیدی خواهد شد، چه گناهکاران دارای گناهان کبیره و چه دارندگان گناهان صغیره و چه افراد ممتاز از مؤمنان که به طور کلی اهل گناه اعم از گناه کبیره و یا صغیره نبوده اند و اگر هم گناهی مرتکب شده اند، غالباً با توبه و استغفار و اعمال صالح آن را جبران کرده اند، و با اعمال حسنه و عبادات زیاد از دنیا به آخرت منتقل شده اند.
توضیح اینکه کاربرد شفاعت در انسان ها با موقعیت های مختلف، متناسب با وضعیت آن ها از جهت ایمان و اعمال عبادی خواهد بود. بطوریکه شفاعت در گناهکاران عامل غفران و از بین بردن آثار گناه خواهد شد و در مؤمنانی که گناهی ندارند، عامل بالا رفتن درجات آن ها خواهد شد. مثل اینکه اگر مالی را به یک فقیر بدهند، آن عطا فقر او را برطرف خواهد کرد و اگر به یک ثروتمند آن مال را بدهند، عامل ازدیاد مال و دارائی او خواهد شد.
البته قابل تذکر است که شفاعت « تأثیر معینی » در انسان ها خواهد داشت و بعضی از انسان ها هم هرگز مشمول شفاعتی قرار نخواهند گرفت. یعنی شفاعت بصورت قانونمند جریان خواهد یافت. بطوریکه خداوند فرمود:
« يعْلَمُ مَا بَينَ أَيدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلَا يشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَى وَهُمْ مِنْ خَشْيتِهِ مُشْفِقُونَ » (الأنبياء/۲۸) یعنی اینکه ملائکه شفاعت نخواهند کرد، جز برای کسانیکه مورد رضایت خداوند قرار دارند. ظاهراً مراد این است که آن عده از انسان ها که دینشان مورد رضایت خداوند است، مشمول شفاعت قرار خواهند گرفت، یعنی آن هائی که در مسیر درست دینداری قرار دارند.
در سیره شریف امام صادق ( علیه السلام ) نقل شده است که آن بزرگوار در ساعات آخر عمر مبارک خود دستور دادند که آبی برای وضو بیاورند و در حالی که وضو می گرفت فرمود:
« لا یَنالُ شَفاعَتَنا مَن استَخَفَّ بِالصَّلاةِ »(۱) یعنی شفاعت ما شامل کسی که نماز را سبک بشمارد نخواهد شد.
سرانجام اینکه مؤمنان عادی هم – بطوریکه ذکر شد – در محدوده متناسب با ایمان و اعمال صالح خود قدرت شفاعت خواهند داشت و شفاعت آن ها عمدتاً شامل والدین و همسران و فرزندان و سایر بستگان و دوستان آن ها خواهد شد. و همچنین شفاعت علما و دانشمندان علاوه بر اعضای خانواده و بستگان، شامل شاگردان آن ها هم خواهد شد.
مطلب دیگر اینکه امکان دارد یک شخص هم دارای حسناتی باشد و هم مرتکب گناهانی شده باشد در نتیجه صِرفاً با اعمال شخص خود نتواند از جهنم نجات یابد و شایستگی ورود به بهشت را پیدا کند اما مشمول شفاعتی قرار بگیرد و وارد بهشت شود.
مطلب آخر اینکه مطابق مدلول روایات فراوانی وجود مبارک پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه و آله و سلّم ) و ذوات مقدسه معصومین ( علیهم السلام ) دارای مقام « شفاعت کبری » خواهند بود و قدرت شفاعت عظیمی خواهند داشت و همگان به شفاعت آن بزرگواران نیازمند خواهند بود و گروه های زیادی از انسان ها با شفاعت آن ها مورد غفران قرار گرفته و وارد بهشت خواهند شد.
الیاس کلانتری
۹۴/۳/۱۶
پاورقی:
- فروع کافی، ج ۳، ص ۲۷۰