کلام ایام – ۱۹۴، امواج برکات خداوند در ماه رجب
بخش پنجم
ولادت امیرالمؤمنین علی- علیه السلام
رحمت و برکات خداوند تمام روزها و ساعات ماه رجب را احاطه کرده است. روزهای خاصی هم در این ماه عظیم قرار دارد که موجب افزایش فضائل و شکوه و جلال آن شده است و در رأس آن ها شب و روز مبعث رسول اکرم حضرت محمد- صلّی الله علیه و آله و سلّم- به مقام رسالت و نبوت و شروع نزول قرآن مجید- که در این زمینه مقاله ای نوشته شد- و روز ولادت امیرالمؤمنین علی- علیه السلام- خلیفه حقیقی و وصیّ آن حضرت در بین انسان ها می باشد.
ما سال گذشته در ایام ولادت آن بزرگوار مقاله ای در چهار بخش تحت عنوان: «امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) مجمع برکات آسمانی و زمینی»(۱) نوشتیم و سال قبل از آن هم مقاله ای با عنوان: «ولادت امیرالمؤمنین (علیه السلام) قلّه رفیعی در جلال ماه رجب»(۲) در همین وب سایت «حکمت طریف» منتشر شد.
مقالاتی که در سیره شریف رهبران آسمانی و شخصیت های خاندان رسالت نوشته می شود، اختصاص به زمان خاص و سال معینی ندارد، بلکه جهت عمومی آن ها بیشتر مورد نظر می باشد و طبعاً در زمان ها و سال های دیگر هم قابل بهره برداری می باشد، لذا غالباً ما به مناسبت ایام سال اشاره ای به مقالات سال های قبلی می کنیم و توجه خوانندگان را به آن ها معطوف می کنیم و سعی بر آن داریم که مقالات جدید عمدتاً در جهت ادامه مقالات قبلی نوشته شود. همچنین در سیره شریف آن بزرگواران جنبه های آموزشی و سخنان آن ها بیشتر مورد توجه قرار بگیرد.
اما در سیره شریف امیرالمؤمنین علی- علیه السلام- هدف مورد نظر راحت تر تأمین می شود چون سخنان بیشتری از آن حضرت در دسترس قرار دارد. بعلت اینکه در بخشی از عمر مبارک آن حضرت فرصت انتشار خطابه ها و سخنان او در جامعه دینی فراهم شد و آن اختناق سیاسی و ممنوعیت نوشتن و انتشار سخنان رسول اکرم- صلّی الله علیه و آله و سلّم- موقتاً برطرف شد. و آن دوره ای بود که حکومت جامعه دینی در اختیار آن بزرگوار قرار گرفت.
از امیرالمؤمنین علی- علیه السلام- خطابه ها و نامه ها و سخنان معتنابهی منتشر شده و باقی مانده و بدست آیندگان رسیده است. این سخنان عمدتاً در دو کتاب «نهج البلاغه» و غررالحکم و دررالکلم» جمع آوری و منتشر شده است.
فضائل بی پایان
فضائل امام امیرالمؤمنین علی- علیه السلام- و شکوه سیره شریفش با معیارهای عادی متعارف در بین انسان ها امکان پذیر نیست! و جهت اثبات این ادعا آیاتی از قرآن مجید که در شأن آن بزرگوار نازل شده و سخنانی که از لسان مبارک رسول خدا- صلّی الله علیه و آله و سلّم- صادر شده کفایت می کند.
در انتهای مقالات سال گذشته- که قبلاً به آن ها اشاره شد- در شماره ۱۲۲ کلام ایام نوشته شد:
«آن بزرگوار در مقام اتصال خاص به علم و قدرت خداوند دارای فضائلی بود که ادراک عادی انسانی قدرت صعود به ابتدای دامنه آن قله رفیع را هم پیدا نخواهد کرد! همان شخصیتی که خداوند شهادت او را به لحاظ علم و فضائل اخلاقیش در ردیف شهادت ذات مقدس خود برای اثبات رسالت رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) قرار داده است(۳) و پیامبر خدا- صلّی الله علیه و آله و سلّم- در مدح و توصیف خاص او فرمود: «لَوْ أَنَّ الْبَحْرَ مِدَادٌ وَ الْغِيَاضَ أَقْلَامٌ وَ الْإِنْسَ كُتَّابٌ وَ الْجِنَّ حُسَّابٌ مَا أَحْصَوْا فَضَائِلَكَ يَا علی ابن ابیطالب» یعنی: اگر دریا مرکب شود و همه درختان قلم شوند و جنّیان نویسنده و انسان ها حسابگر، نخواهند توانست فضائل تو را ای علی بن ابیطالب به شمار آورند.»(۴)
اما جلوه هائی از آن عظمت ها و آن شکوه جلال در سخنان و رفتارهای آن شخصیت عظیم قدسی تجلّی یافته است، که می شود آن ها را ذکر کرد و در مرتبه ای پائین و با محدودیت های مختلف مورد بررسی و شرح و تفسیر قرار داد.
در این بخش بعضی از سخنان آن بزرگوار را ذکر و بصورتی فشرده مورد بحث قرار می دهیم و امیدواریم این نوع بحث بعداً هم استمرار یابد، چون نیاز انسان ها به آموزش های آن حضرت همیشگی است و اختصاص به ایام خاصی از سال ندارد. البته لازم به ذکر است که قبلاً همچنین تصمیمی داشتیم و متعهد شده بودیم که مقالات مربوط به سخنان آن بزرگوار و حضرت صدیقه طاهره فاطمه زهرا- سلام الله علیها- را از خطبه شریف آن حضرت- مشهور به خطبه فدکیه- ادامه دهیم و چند مقاله هم در این دو زمینه نوشته شد، اما بجهت کثرت مطالب این «وب سایت» ادامه پیدا نکرد. ذکر و توضیح سخنان امام امیرالمؤمنین علی- علیه السلام- را از بخش حکمت های نهج البلاغه شروع می کنیم:
۱-«مَا أَحْسَنَ تَوَاضُعَ اَلْأَغْنِیَاءِ لِلْفُقَرَاءِ طَلَباً لِمَا عِنْدَ اَللَّهِ وَ أَحْسَنُ مِنْهُ تِیهُ اَلْفُقَرَاءِ عَلَى اَلْأَغْنِیَاءِ اِتِّکَالاً عَلَى اَللَّهِ»(۵) یعنی: چه نیکو و زیبا است فروتنی ثروتمندان برای فقراء برای رسیدن به پاداش و ثوابی که نزد خداوند است و از آن بهتر و زیباتر بی اعتنائی و عزت نفس فقراء در برابر ثروتمندان در مقام توکل و امیدواری به خداوند است.
در این کلام شریف دو نوع رفتار بسیار زیبا از انسان ها و دو تا از افعال و سنت های پروردگار عالمیان در اصل مورد توجه قرار گرفته است و آن ها عبارتند از:
الف: تواضع ثروتمندان برای فقراء و نیازمندان.
ب: امیدواری نیازمندان به الطاف خداوند و توکل به او.
ج: اجر و پاداش خداوند به انسان ها جهت کمک آن ها به نیازمندان.
د: الطاف خداوند به کسانی که بر او توکل می کنند و تأمین نیازهای آن ها.
اما در نکته اول به ثروتمندان توصیه شده است که در مقابل فقراء تواضع کنند و این تواضع در مقابل فقراء و زمان انفاق به آن ها موجب اجر عظیم پروردگارشان خواهد شد. ثروت زیاد در انسان ها غالباً یک روحیه توأم با تکبّر ایجاد می کند و ثروتمند از ناحیه نوعی غفلت خود را مالک آن ثروت محسوب می کنند. در حالیکه در اخلاق دینی ثروت یک انسان امانتی است که به او سپرده شده و او لازم است پروردگارش را مالک حقیقی آن ثروت، و حتی وجود خود در نظر بگیرد و آن ثروت را مطابق اوامر پروردگارش و در جهت تقرّب به او و بدست آوردن رضای او مصرف کند، مثل تأمین نیازهای خود و افراد خانواده و نیازمندان از قوم و خویش و بعد همسایگان و بعد سایر نیازمندان و بطور کلی در امور خیر.
اگر هم کسی بجهت داشتن ثروتی خوشحال و مسرور شود، این سرور از ناحیه شکر او نسبت به خداوند باشد. اما اتّکاء به ثروت و دلخوش شدن به آن و بی اعتنائی به وظایف خود در مورد آن، نهایت کم عقلی و بی توجهی به حوادث زندگی در دنیا و نیازهای آینده خود و افراد خانواده بالخصوص نیازهای زیاد خود در زندگی اخروی می باشد.
ثروت انسان اگر در راهی که خداوند دستور داده است مصرف شود تبدیل به نعمتی خواهدشد که بهره برداری از آن استمرار خواهد یافت بالخصوص در فضای زندگی حقیقی و در بهشت! و در آن صورت آن ثروت با سود عظیمش برای همیشه مال خود او خواهد بود.
در این کلام شریف امام- علیه السلام- در جهت تشویق ثروتمندان به انفاق مال به نیازمندان اشاره ای ضمنی به پاداش های عظیم خداوند کرده اعم از پاداش دنیوی در مورد خود و افراد خاندان خود و پاداش های عظیم فوق ادراک عادی در زندگی اخروی! و این نوع جلب توجه و امیدوار کردن اهل انفاق به پاداش های خداوند، انسان های ثروتمند را متمایل و علاقمند به انفاق و گاهی حریص به آن می کند! و طبعاً از این طریق عمده نیازهای فقراء تأمین می شود و از جریان یافتن این اخلاق دینی، هم فقراء به آسایش می رسند و هم ثروتمندان بجای اتّکاء به ثروت خود و دلبستن به آن به لذت های عظیم معنوی می رسند و به پروردگار خود تقرّب پیدا می کنند. لذت ذکرالله و ارتباط با او و دریافت پاداش های او خیلی عظیم تر از لذت جمع کردن ثروت و دلخوش کردن خود به آن است.
پاداش های خداوند به بندگان در مقابل اعمال و رفتارهای پسندیده آن ها از جمله انفاق مال به نیازمندان صورت های مختلفی دارد. از جمله رفع بلاها و گرفتاری های سنگین و آرامش روحی از ناحیه الطاف و عنایات خداوند به بنده و عهده دار شدن خداوند در مورد وسعت رزق شخص اهل انفاق و افراد خاندان او و اعطای ده ها و صدها برابر مال انفاق شده به او، در صورت نیاز در دنیا و به مراتب بیشتر از آن در زندگی اخروی و امثال آن ها!
این رفتاری که امام- علیه السلام- متذکر آن شده یعنی تواضع ثروتمندان در مقابل فقراء و انفاق احترام آمیز و بدون منت گذاشتن و نگاه متکبرانه به آن هاء، تجارت بسیار پر سودی است که گاهی میزان سود آن فوق حدّ تصوّر و محاسبه انسان ها می باشد. یعنی با توجه به پاداش های اخروی خداوند برای اهل انفاق. امام- علیه السلام- در کلام دیگری در ارتباط با موضوع مورد بحث فرمود:
«مَنْ أَیْقَنَ بِالْخَلَفِ جَادَ بِالْعَطِیَّهِ»(۶) یعنی: کسی که به جایگزین و پاداش یقین داشته باشد در بخشش کریم تر و بخشنده تر می شود.
در این کلام مورد بحث هم امام- علیه السلام- انسان ها را متوجه پاداش های عظیم خداوند کرده و در قلوب آن ها یقین بیشتر ایجاد کرده است! و علاوه بر اصل موضوع تشویق به انفاق و در نظر گرفتن نیازهای فقراء، عنایتی هم به ثروتمندان کرده و آن ها را به تواضع در مقابل فقراء توصیه فرموده است و از این ناحیه، هم نیازمندان مورد تکریم قرار می گیرند! و هم ثروتمندان به پاداش عظیمی می رسند و اجر و پاداش عمل خود را با نگاه و رفتار متکبرانه ضایع نمی کنند.
امیدواری نیازمندان به الطاف خداوند
امام ـ علیه السلام ـ در طرف مقابل، رفتار ثروتمندان متذکر عزت نفس فقراء و کرامت شخصیت آنها شده که لازم است بصورت بی اعتنائی به ثروتمندان از آنها ظاهر شود و این رفتار مورد انتظار از آنها را نیکوتر و زیباتر از تواضع ثروتمندان معرفی کرده است. در این عبارت امام ـ علیه السلام ـ هم به رفتار زیبای فقراء در مقابل ثروتمندان اشاره فرمود و هم به علت و سبب آن رفتار زیبا که عبارت است از توکل به خداوند و امیدوار بودن به کرم و بخشش او. یعنی منشاء آن رفتار زیبای فقراء امیدوار بودن به خداوند و تکیه به بخشندگی و رازقیت او است و عقیده و ایمان به اینکه او بنده های خود را فراموش نمی کند و نیازهای آنها را بطور مستمر در نظر دارد و رزق همه مخلوقات خود را بعهده گرفته است.اما لازم است انسانها برای بدست آوردن رزق خداوند وظایفی را انجام دهند!
البته نقش انسانها در بدست آوردن رزق تقسیم و تعیین شده از طرف خداوند احتیاج به یک بحث مفصلی دارد و همچنین عواملی که مانع رسیدن آن رزق به انسانها می شود.و این بحث احتیاج به فرصت دیگری دارد.اما موضوع اصلی مورد بحث در این کلام شریف در رفتار فقراء در مقابل ثروتمندان، ایمان به رازقیت خداوند و رفتار زیبای شکوهمند آنها از ناحیه همان ایمان است.و اینکه در اثر این ایمان و امیدواری به رحمت و رازقیت ذات قدّوس پروردگار عالمیان ارتباط و اتصال مستمر و پی در پی بین او و بندگان برقرار می شود و این ارتباط ارزشی دارد که با معیارهای متعارف در زندگی دنیوی قابل محاسبه و ارزیابی نیست؛و احتیاج به معیارهای دیگری وجود دارد.
اجر و پاداش خداوند در مقابل انفاق به نیازمندان
امام ـ علیه السلام ـ در مقام تشویق ثروتمندان به انفاق و بخشش و رفتار متواضانه در مقابل فقراء و تکریم آنها اشاره فرمود به ایمان آنها نسبت به آنچه نزد پروردگارشان است. در این کلام شریف آن حضرت متذکر اصل اجر پروردگار شده و به نوع و میزان آن اشاره ای نکرده است،پس لازمه این کلام عبارت است از تمام انواع نعمت ها و پاداشهای خداوند برای اهل انفاق اعم از نعمت های دنیوی و اخروی.
اصل اجر پروردگار عالمیان برای انفاق به نیازمندان و میزان و انواع آن در آیات متعددی در قرآن مجید ذکر شده و در احادیث فراوانی از رهبران آسمانی بیان تفصیلی آنها نقل شده است و اما در این بحث جهت رعایت اختصار از ذکر آنها خودداری می کنیم و بحث در رفتارهای کریمانه آن بزرگواران با فقراء و نیازمندان را موکول می کنیم به مقالات سیره شریف آنها.
الطاف خداوند به کسانی که به او توکل می کنند
در این کلام شریف به ذکر رفتار جمیل فقراء در مقابل ثروتمندان که عبارت است از بی اعتنائی به آنها و رعایت عزت نفس، اکتفاء نشده ، بلکه علت اصلی آن رفتار هم ذکر شده و آن عبارت است از توکل به خداوند و امید داشتن به او!یعنی: ایمان انسان به خداوند در مرتبه ای باید باشد که بر طرف شدن همه مشکلاتش و رسیدن به خواسته های حقیقی و مشروع خود را از ناحیه الطاف او بداند اگر چه شخصی واسطه انتقال رحمت خداوند به او شود.
منظور این است که هر خیری و هر نعمتی به انسان می رسد از ناحیه اراده خداوند و تصویب اوست، اگر چه در نظام زندگی دنیوی الطاف و نعمت های خداوند از طریق واسطه هائی به بندگان می رسد. مثل اینکه رازقیت خداوند در مورد نوزادان از طریق وجود مادر تحقق می یابد. یا اینکه خداوند امر خیری را به قلب یک انسان الهام می کند و در قلب او تمایل به انجام دادن کار خیری مثل انفاق به فقراء و قرض دادن به نیازمندان ایجاد می کند.
دیگر اینکه اگر خداوند خیری و نعمتی را برای بنده ای تصویب کند، واسطه انتقال آن را هم تعیین خواهد کرد. بنابراین نیازمندان لازم است رفع نیازهای خود را از خداوند در خواست کنند و بر او توکل کنند بدون اینکه به غیر او امیدوار باشند.
پاورقی ها:
۱-وب سایت حکمت طریف، بخش کلام ایام شماره های ۱۱۹- ۱۲۰- ۱۲۱- ۱۲۲
۲-همان، شماره ۳۸
۳-مقاله «تجلّی قرآن در سیره امام علی (علیه السلام)»، نشریه بیّنات، شماره ۲۸، «ویژه نامه امام علی (ع) و قرآن»- سایت حکمت طریف بخش تجلّی قرآن در سیره عترت طاهره (علیهم السلام)
۴-مقاله «ولادت امیرالمؤمنین (علیه السلام)، قله رفیعی در جلال ماه رجب» سایت حکمت طریف بخش کلام ایام شماره – ۳۸
۵-نهج البلاغه، بخش حکمت ها، شماره ۴۰۶
۶-همان، حکمت ۱۳۸
۱۳۹۷/۰۱/۲۸
پاورقی ها:
۱-وب سایت حکمت طریف، بخش کلام ایام شماره های ۱۱۹- ۱۲۰- ۱۲۱- ۱۲۲
۲-همان، شماره ۳۸
۳-مقاله «تجلّی قرآن در سیره امام علی (علیه السلام)»، نشریه بیّنات، شماره ۲۸، «ویژه نامه امام علی (ع) و قرآن»- سایت حکمت طریف بخش تجلّی قرآن در سیره عترت طاهره (علیهم السلام)
۴-مقاله «ولادت امیرالمؤمنین (علیه السلام)، قله رفیعی در جلال ماه رجب» سایت حکمت طریف بخش کلام ایام شماره – ۳۸
۵-نهج البلاغه، بخش حکمت ها، شماره ۴۰۶
۶-همان، حکمت ۱۳۸