کلام ایام – ۵۸، ماه رمضان زمان باز شدن درهای آسمان
ماه رمضان زمان باز شدن درهای آسمان
بخش پنجم
خطبه وجود مبارک رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلّم) در بیان فضائل ماه مبارک رمضان مشتمل بر مطالب ارزشمند فراوانی است و اگر بخواهیم به روش بکار رفته در مباحث قبلی آن را ادامه دهیم فرصت بدست آمده در ماه رمضان برای طرح مباحث ضروری مورد نظر، و عمل به وعده هائی که در این زمینه داده شد، از بین خواهد رفت، پس ناچاریم به بیان بقیه خطبه در حدّ ترجمه همراه با توضیحات کوتاه در مورد بعضی از عبارات آن اکتفا کنیم تا فرصتی در ایام باقیمانده ماه مبارک برای طرح موضوعات مورد نظر در اختیار باشد.
وجود مبارک رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلّم) در ادامه کلام خود فرمود:
«وَ اذْكُرُوا بِجُوعِكُمْ وَ عَطَشِكُمْ فِيهِ جُوعَ يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ عَطَشَهُ» یعنی با گرسنگی و تشنگی ناشی از روزه، از گرسنگی و تشنگی قیامت یاد کنید! انسان ها در فضای قیامت اقامتی طولانی خواهند داشت و بعد از گذراندن دوره اقامت در قیامت وارد بهشت یا جهنم خواهند شد، انسان ها جز عده قلیلی از آن ها به تناسب اعمالشان در دنیا، تشنگی و گرسنگی کوتاه یا طولانی در قیامت خواهند داشت. روزه گرفتن با نیت انجام فرمان پروردگار و محرومیت از غذا و آب، موجب معاف شدن از گرسنگی و تشنگی روز قیامت و یا کم شدن آن خواهد شد.
«وَ تَصَدَّقُوا عَلَى فُقَرَائِكُمْ وَ مَسَاكِينِكُمْ وَ وَقِّرُوا كِبَارَكُمْ وَارْحَمُواصِغَارَكُمْ وَ صِلُوا أَرْحَامَكُمْ». یعنی: به فقراء خود و مساکین خود صدقه بدهید و بزرگان خود را تکریم کنید و بر کوچکترها ترحّم کنید و به بستگان خود محبت و نیکی کنید.
تصدّق یعنی صدقه دادن، صدقه به مالی گفته می شود که انسان به قصد تقرّب به خداوند از مال خود خارج می کند و به دیگران می دهد. اعم از اینکه این انفاق واجب باشد یا مستحب و همچنین به فقیر داده شود یا غیر آن.
قابل توجه است که در کلام حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلّم) آمده فُقَرَائِكُمْ وَ مَسَاكِينِكُمْ. یعنی فقراء خودتان و مساکین خودتان. این نوع بیان انسان ها را بیشتر ترغیب می کند به عمل خیر و نوعی ملاطفت بین انسان ها ایجاد می کند. یعنی اینکه مؤمنین نیازمندان جامعه را متعلّق به خودشان بدانند. نه افراد بیگانه ای که فقط به کمک دیگران احتیاج دارند.
در این کلام دو گروه نیازمند به محبت و توجه بیشتر، مورد سفارش پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلّم) قرار گرفته اند و آن ها عبارتند از بزرگسالان و کودکان. محبت و توجه به هر دو گروه در اخلاق دینی جایگاه رفیعی دارد. محبت به بزرگسالان از طریق تکریم و احترام آن ها و محبت به کودکان از طریق ابراز عاطفه و مهربانی به آن ها.
صله ارحام یعنی ایجاد روابط عاطفی توأم با محبت و احترام و رفت و آمد با بستگان و کمک به آن ها و توجه به نیازهای زندگی آن ها. این عمل در اخلاق دینی جایگاه رفیعی دارد و بطور مکرر در آموزش های ذوات مقدسه معصومین (علیهم السلام) به آن سفارش شده است. و گفته شده که صله ارحام موجب فراوانی رزق و دفع بلاها و طول عمر می شود.
«وَ احْفَظُوا أَلْسِنَتَكُمْ وَ غُضُّوا عَمَّا لَا يَحِلُّ النَّظَرُ إِلَيْهِ أَبْصَارَكُمْ وَ عَمَّا لَا يَحِلُّ الِاسْتِمَاعُ إِلَيْهِ أَسْمَاعَكُمْ» یعنی زبان های خود را حفظ کنید و چشم های خود را بپوشانید از آنچه نگاه کردن به آن حلال نیست و گوش های خود را ببندید به آنچه گوش دادن به آن حلال نیست. یعنی اینکه زبان و چشم و گوش از نعمت های عظیم خدائی است و برای رفع نیازهای مهم زندگی به انسان ها عطا شده است، اما نباید این نعمت های برتر وسیله تفریح و سرگرمی و بطالت و مزاحمت برای دیگران قرار بگیرند. خیلی از اختلافات و مشاجرات و دشمنی ها و جنگ ها از ناحیه سخنان غیر ضروری و اهانت آمیز و نسنجیده بعضی انسان ها به وقوع می پیوندد. خیلی انسان ها به جهت اختلافات ناشی از سخنان غیر ضروری و غیر مؤدبانه و توهین آمیز حتی جان خود را از دست می دهند.
جهت شاخص رفتارهای انسان در روزه امساک است. امساک از خوردن، امساک از نوشیدن، اما روزه گرفتن فقط در امساک از خوردن و نوشیدن و بعضی از ممنوعیت های مشهور خلاصه نمی شود و بلکه روزه حقیقی و کامل و دارای آثار مطلوب مستلزم امساک های دیگری هم می باشد مثل امساک از کلام جز در ضروریات و امساک از نگاه های غیر جایز و امساک از گوش دادن به آنچه حلال نیست.
«وَ تَحَنَّنُوا عَلَى أَيْتَامِ النَّاسِ يُتَحَنَّنْ عَلَى أَيْتَامِكُمْ» یعنی به یتیمان مردم محبت کنید، تا دیگران هم به یتیمان شما محبت کنند. در این کلام شریف انسان ها با روشی عاطفه برانگیز تشویق شده اند که به یتیمان محبت کنند. یعنی هم اصل کلام و سفارش دارای اهمیت است و هم نحوه و روش بیان مطلب. و بطور ضمنی به یک حقیقت متعالی جاری در عالم اشاره شده است و آن اینکه اعمال انسان ها علاوه بر آثاری که در زندگی اخروی خواهد داشت، دارای تأثیرات معینی هم در زندگی دنیوی خواهد بود. از جمله اینکه محبت انسان ها به یتیمان مردم، محبت آن ها را به یتیمان انسان بدنبال خواهد داشت.
«وَ تُوبُوا إِلَى اللَّهِ مِنْ ذُنُوبِكُمْ» یعنی توبه کنید به سوی خدا از گناهانتان. گو اینکه انسان در اثر گناه از خداوند فاصله می گیرد و در اثر توبه مجدداً ارتباط بنده با پروردگارش برقرار می شود.
«وَ ارْفَعُوا إِلَيْهِ أَيْدِيَكُمْ بِالدُّعَاءِ فِي أَوْقَاتِ صَلَاتِكُمْفَإِنَّهَا أَفْضَلُ السَّاعَاتِ يَنْظُرُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِيهَا بِالرَّحْمَةِ إِلَى عِبَادِهِ يُجِيبُهُمْ إِذَا نَاجَوْهُ وَ يُلَبِّيهِمْ إِذَا نَادَوْهُ وَ يُعْطِيهِمْ إِذَا سَأَلُوهُ وَ يَسْتَجِيبُ لَهُمْ إِذَا دَعَوْهُ». یعنی دست های خود را به طرف او بلند کنید جهت دعا در اوقات نمازها که وقت نمازها بهترین ساعات است. بطوریکه در آن ساعت ها خداوند- عزّوجلّ- با رحمت خود به بندگانش توجه می کند و به آن ها جواب می دهد وقتی با او مناجات کنند، و به آن ها لبّیک می گوید وقتی او را ندا کنند و عطا می کند وقتی از او درخواست کنند و از آن ها می پذیرد وقتی او را بخوانند.
رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلّم) در این عبارات از خطبه شریف خود مجدداً مؤمنان را به دعا سفارش فرموده و بعضی از شرایط استجابت دعا را هم متذکر شده است و آن عبارت است از زمان مناسب برای دعا. توضیح اینکه در بعضی زمان ها و شرایط خاص روحی انسان دعا به هدف اجابت نزدیکتر می شود و یکی از آن ها ساعات تعیین شده برای نمازها می باشد.
در ادامه این سلسله مقالات در بحث مربوط به ماه رمضان و دعاهای آن به خواست خداوند توضیحاتی در معانی این عبارات خواهد آمد.
«أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ أَنْفُسَکُمْ مَرْهُونَةٌ بِأَعْمَالِکُمْ فَفُکُّوهَا بِاسْتِغْفَارِکُمْ وَ ظُهُورَکُمْ ثَقِیلَةٌ مِنْ أَوْزَارِکُمْ فَخَفِّفُوا عَنْهَا بِطُولِ سُجُودِکُمْوَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ أَقْسَمَ بِعِزَّتِهِ أَنْ لَا یُعَذِّبَ الْمُصَلِّینَ وَ السَّاجِدِینَ وَ أَنْ لَا یُرَوِّعَهُمْ بِالنَّارِ یَوْمَ یَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعَالَمِینَ» یعنی: ای مردم جان های شما در گرو کارهای شما است، پس با استغفار آن ها را آزاد کنید، و شما بار سنگین آثار گناهان خود را بر پشت خود حمل می کنید، پس آن ها را با سجده های طولانی سبک تر کنید و بدانید که خداوند به عزت خود قسم خورده است که نمازگزاران و سجده کنندگان را مجازات نکند و آن ها را با آتش هراسان نکند، روزی که انسان ها در پیشگاه پروردگار عالمیان می ایستند.
اعمالی که از انسان ها صادر می شود، خواه و ناخواه آثاری خواهد داشت و آثار اعمال به روح صاحب عمل متصل خواهد بود و روح انسان گرفتار آثار اعمال صاحبش می باشد و عمل استغفار، با رعایت شرایط آن، موجب آزادی روح انسان و از بین رفتن آثار گناهان خواهد شد.
«أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ فَطَّرَ مِنْکُمْ صَائِماً مُؤْمِناً فِی هَذَا الشَّهْرِ کَانَ لَهُ بِذَلِکَ عِنْدَ اللَّهِ عِتْقُ نَسَمَةٍ وَ مَغْفِرَةٌ لِمَا مَضَی مِنْ ذُنُوبِهِ،قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَلَیْسَ کُلُّنَا یَقْدِرُ عَلَی ذَلِکَ فَقَالَ ص اتَّقُوا النَّارَ وَ لَوْ بِشِقِّ تَمْرَةٍ اتَّقُوا النَّارَ وَ لَوْ بِشَرْبَةٍ مِنْ مَاءٍ» یعنی: ای انسان ها هر کس در این ماه مؤمن روزه داری را افطاری دهد، در نزد خداوند اجر آزاد کردن یک برده را خواهد داشت و گناهان گذشته او مورد غفران قرار خواهد گرفت. یعنی یک عمل بسیار کوچک افطار یک روزه دار پاداش عظیم خداوند را خواهد داشت، پاداشی که معادل پاداش آزاد کردن یک برده است.
عمل آزاد کردن یک برده در اخلاق دینی به عنوان ملاک و معیار عبادات عظیم و ترازوئی برای سنجش ارزش حسنات تلقّی شده است. انسان ها به این عمل متعالی تشویق شده اند.
تکریم ماه رمضان و عبادت شکوهمند آن در حدی اهمیت دارد که افطار یک روزه دار، معادل آزاد کردن یک برده محسوب شده است. و وقتی به آن حضرت گفته شد که بعضی از ما از نظر مالی و استطاعت، قدرت این کار یعنی افطار روزه داران را نداریم، آن حضرت اهمیت خاص این کار یعنی افطار روزه داران را مجدداً متذکر شد و فرمود: از آتش جهنم پرهیز کنید ولو با نصف یک خرما و یا جرعه ای از آب.
توضیح اینکه اصل افطاری دادن به مؤمنین در این کلام مورد نظر است نه مقدار و نوع آن. یعنی ماه رمضان و روزه آن را باید به صورت های مختلف تکریم کرد و افطاری دادن و دعوت مؤمنان برای افطار روزه خود، یکی از راه های تکریم رمضان و روزه آن است و این عبادت آثار عظیمی در پاکسازی گناهان خواهد داشت و اهمیت خاص آن باید مورد توجه قرار بگیرد.
«أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ حَسَّنَ مِنْکُمْ فِی هَذَا الشَّهْرِ خُلُقَهُ کَانَ لَهُ جَوَازاً عَلَی الصِّرَاطِ یَوْمَ تَزِلُّ فِیهِ الْأَقْدَامُ وَ مَنْ خَفَّفَ فِی هَذَا الشَّهْرِعَمَّا مَلَکَتْ یَمِینُهُ خَفَّفَ اللَّهُ عَلَیْهِ حِسَابَهُ وَ مَنْ کَفَّ فِیهِ شَرَّهُ کَفَّ اللَّهُ عَنْهُ غَضَبَهُ یَوْمَ یَلْقَاهُ» یعنی ای مردم، کسی که در این ماه حسن خُلق در خود به وجود آورد، از صراط عبور خواهد کرد، در روزی که قدم ها در آن بلغزد و هر کس در این ماه بر خدمتکاران خود آسان بگیرد ]و فشارهای زندگی آن ها را کم کند[ خداوند در محاسبه اعمال او آسان خواهد گرفت، و کسی که در آن شرّ خود را باز دارد، خداوند غضب خود را در روز ملاقاتش از او باز خواهد داشت.
در این عبارت رسول گرامی (صلی الله علیه و آله و سلّم) انسان ها را به خوشرفتاری و اصلاح اخلاق خود و آسان گرفتن در کارها توصیه فرموده. یعنی این ماه زمان اصلاح اخلاق و خوشرفتاری با انسان ها است.
«وَ مَنْ أَکْرَمَ فِیهِ یَتِیماً أَکْرَمَهُ اللَّهُ یَوْمَ یَلْقَاهُ وَ مَنْ وَصَلَ فِیهِ رَحِمَهُ وَصَلَهُ اللَّهُ بِرَحْمَتِهِ یَوْمَ یَلْقَاهُ وَ مَنْ قَطَعَ فِیهِ رَحِمَهُ قَطَعَ اللَّهُ عَنْهُ رَحْمَتَهُ یَوْمَ یَلْقَاهُ» یعنی کسی که در این ماه یتیمی را اکرام کند، خداوند او را در روز ملاقات اکرام خواهد کرد و کسی که در آن صله ارحام به جای آورد، خداوند رحمتش را به او خواهد رساند، و هر کس ]بر عکس[ در این ماه ارتباطش را با بستگان خود قطع کند، خداوند در روز دیدار رحمت خود را از او قطع خواهد کرد.
در این خطبه مجدداً رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلّم) متذکر اهمیت اکرام یتیمان و صله ارحام شده است و این موضوع یعنی تکرار این سفارشات، بیان کننده اهمیت فوق عادی این عبادات و این رفتارها است.
«وَ مَنْ تَطَوَّعَ فِیهِ بِصَلَاةٍ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بَرَاءَةً مِنَ النَّارِ وَ مَنْ أَدَّی فِیهِ فَرْضاً کَانَ لَهُ ثَوَابُ مَنْ أَدَّی سَبْعِینَ فَرِیضَةً فِیمَا سِوَاهُ مِنَ الشُّهُورِ» یعنی هر کس در این ماه نماز مستحبی به جای آورد خداوند برای او برائت از آتش جهنم را مقدّر خواهد فرمود و کسی در این ماه فریضه ای به جای آورد، برای او ثواب هفتاد فریضه در ماه های دیگر خواهد بود.
«وَ مَنْ أَکْثَرَ فِیهِ مِنَ الصَّلَاةِ عَلَیَّ ثَقَّلَ اللَّهُ مِیزَانَهُ یَوْمَ تَخِفُّ الْمَوَازِینُ» یعنی کسی که در این ماه زیاد بر من صلوات بفرستد، خداوند میزان اعمال او را سنگین خواهد کرد، در روزی که میزان ها سبک خواهد بود.
صلوات بر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلّم) جایگاه خاصی در بین عبادات دارد و مطابق احادیث معصومین (علیهم السلام) پاداش عظیمی را برای انسان فراهم خواهد کرد. ان شاء الله در این زمینه در فرصت دیگری بحث مناسبی طرح خواهد شد.
«وَ مَنْ تَلَا فِیهِ آیَةً مِنَ الْقُرْآنِ کَانَ لَهُ مِثْلُ أَجْرِ مَنْ خَتَمَ الْقُرْآنَ فِی غَیْرِهِ مِنَ الشُّهُورِ» یعنی کسی که در این ماه آیه ای از قرآن را تلاوت کند، برای او اجر یک ختم کامل قرآن در ماه های دیگر را خواهد داشت. ما به خواست خداوند در مقالات بعدی در خصوص قرائت قرآن در ماه رمضان به طور مستقل بحثی خواهیم آورد.
«أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ أَبْوَابَ الْجِنَانِ فِی هَذَا الشَّهْرِ مُفَتَّحَةٌ فَاسْأَلُوا رَبَّکُمْ أَنْ لَا یُغَلِّقَهَا عَنْکُمْ وَ أَبْوَابَ النِّیرَانِ مُغَلَّقَةٌفَاسْأَلُوا رَبَّکُمْ أَنْ لَا یُفَتِّحَهَا عَلَیْکُمْ وَالشَّیَاطِینَ مَغْلُولَةٌ فَاسْأَلُوا رَبَّکُمْ أَنْ لَا یُسَلِّطَهَا عَلَیْکُمْ» یعنی ای انسان ها درهای بهشت در این ماه باز است، پس از خدا بخواهید که آن ها را برای شما نبندد و درهای جهنم در آن بسته است، پس از پروردگارتان بخواهید که آن ها را برای شما باز نکند و شیاطین در بند هستند، پس از پروردگارتان بخواهید آن ها را بر شما مسلّط نکند.
«قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقُمْتُ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِی هَذَا الشَّهْرِ؟فَقَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِی هَذَا الشَّهْرِ الْوَرَعُ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ» یعنی امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) فرمود، پس من برخاستم و گفتم یا رسول الله، افضل اعمال در این ماه کدام است، فرمود ای ابالحسن افضل اعمال در این ماه ورع از گناهان است.
الیاس کلانتری
۹۵/۳/۳۱