تفسیری از دعاهای معصومین (علیهم السلام)، ۱
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ
امام امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) در نامه ای که به فرزند و وصی و جانشین خود امام حسن مجتبی (علیه السلام) نوشته فرموده است:
«ثُمَّ جَعَلَ فِی یَدَیْكَ مَفاتِیحَ خَزَائِنِهِ بِمَا أَذِنَ لَكَ فِیهِ مِنْ مَسْأَلتِهِ، فَمَتَى شِئْتَ اسْتَفْتَحْتَ بِالدُّعَاءِ أَبْوَابَ نِعَمِهِ، وَاسْتَمْطَرْتَ شآبِیبَ رَحْمَتِهِ»(۱) یعنی: سپس خداوند کلیدهای گنجینه های خود را در اختیار تو قرار داده، با اذنی که به تو داده در درخواست از او، پس هر وقت خواستی می توانی با دعا، درهای نعمت او را بر روی خود باز کنی و رگباری از رحمتش را فرود آوری.
پس از نظر امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) دعا به منزله کلید درهای نعمت های پروردگار است و انسان می تواند با آن به گنجینه های بی پایان نعمت های او راه پیدا کند و هر میزان از آن گنج ها که خواست بدست آورد و می تواند سبب نزول رگبار فراوانی از رحمت خداوند بسوی خود و دیگران شود.
انسان ها نیازهای زیادی در فضای زندگی خود دارند از قبیل وسائل معاش و زندگی روزمره مثل غذا و لباس و مسکن و سلامت از امراض و امنیت و ازدواج و روابط مطلوب در زندگی با دیگران و فرزندان سالم و رشد یافته با اخلاق و رفتار مطلوب، و مسافرت و کسب علم و امثال آن ها.
همچنین عوامل متعددی می تواند آرامش روحی و امنیت خاطر انسان ها را در معرض آسیب ها قرار دهد. بطور کلی در زندگی انسان ها عوامل رنج دهنده و نگران کننده ای وجود دارد، مثل نگرانی از وضعیت جسمانی خود در سنین پیری، حوادث خطرناکی که منتهی به جراحت ها یا مرگ می شود، نگرانی از آینده افراد خانواده و فقر یا مریضی یا حوادث نامطلوب دیگر در زندگی آن ها، نگرانی از جنگ ها، آشوب ها، گرفتاری ها و نگرانی از تنها ماندن و بی اعتنائی دیگران قرار گرفتن، بالخصوص در سنین پیری و نگرانی از فوت افراد خانواده و بستگان و دوستان و نگرانی های زیاد دیگر.
سرانجام بالاتر و مهمتر از همه این ها، نگرانی از وضعیت خود در عالم بعد از دنیا و در فضای زندگی اخروی است و اینکه آیا او اهل نجات و اهل بهشت خواهد بود، یا اینکه همراه همه تبهکاران و افراد پلید و آدمکش و ظالم در جهنم سقوط خواهد کرد!!! حال اگر چه موقعیت زندگی انسان در عالم آخرت غالباً مورد غفلت ها و کم توجهی ها و حتی بی اعتنائی ها و بی توجهی ها قرار می گیرد، اما در هر صورت این موضوع در رأس مسائل مهم زندگی و با اهمیت تر از هر موضوع دیگری در زندگی قرار دارد.
حال اگر یک انسان با داشتن نیازهای زیاد و نگرانی ها و خوف ها از حوادث سنگین و خطرناک و آینده نامطمئن، به بعضی از امکانات زندگی و موقعیت های مطلوب دسترسی پیدا کند، لذتی و آرامشی اگر چه در محدوده معینی پیدا خواهد کرد بعنوان مثال: اگر او مال فراوانی بدست آورد از ناحیه شغل پر درآمد و یا امثال آن، بخشی از مشکلاتش برطرف خواهد شد، او می تواند با آن مال فراوان، خانه ای و وسیله نقلیه ای تهیه کند و مقداری ذخیره و پس انداز برای افراد خانواده فراهم کند و نیازهای مالی بعضی از بستگان و دوستان و همسایگان نیازمند خود را هم برطرف کند.
اما ثروت و مال فراوان نمی تواند نگرانی های او را از حوادث مصیبت بار مثل وقوع زلزله ها و جنگ ها و ابتلاء به بعضی بیماری ها و حوادث مرگبار در مورد خود و افراد خانواده و بستگان جلوگیری کند.
حال اگر انسان به قدرت و دارائی و رحمت بی پایان خداوند متصل شود به آرامش و اطمینان قلبی کامل می رسد. چون دارائی خداوند نامحدود است و ملک آسمان ها و زمین برای اوست، و کرم او هم نامحدود است و رحمت او هم همینطور و علم او هم به همه زندگی انسان ها و حال و آینده آن ها احاطه دارد، او به نیازهائی از انسان ها علم دارد که خود انسان ها از آن ها در غفلتی بسر می برند.
راه اتصال به دارائی و قدرت و علم و رحمت بی پایان خداوند هم «دعا» و درخواست از اوست و او دوست دارد که بندگانش از او درخواست کنند تا او نیازهای آن ها را تأمین کند و درخواست های آن ها را بپذیرد.
در معارف دین توحیدی توصیه های زیادی در مورد «دعا» بعمل آمده است و بطور مکرر به انسان ها دستور داده شده است که دعا کنند. منظور از دعا در این مباحث، درخواست از خداوند و اظهار نیاز به او است. و برقرار کردن نوعی ارتباط با خداوند. در رفتاری بنام دعا انسان از پروردگارش می خواهد که نیازهای او را برطرف کند و خواسته های او را تأمین کند. بخش قابل توجهی از آیات قرآن به موضوع دعا اختصاص یافته است. یا بصورت دستور خداوند به بنده ها در مورد دعا! یا نقل دعای پیامبران و یا گروه های خاصی از انسان ها مثل: اولواالالباب، ابرار، متّقین، محسنین و دیگران.
خداوند عزّوجلّ می فرماید:
«وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ» (غافر/۶۰) یعنی پروردگارتان فرمود: مرا بخوانید تا بپذیرم و پاسخ دهم، آنان که از عبادت من سرپیچی می کنند، بزودی سر افکنده وارد جهنم خواهند شد. در این آیه اهمیت زاید الوصف دعا مورد تذکر قرار گرفته و اینکه دعا نوعی عبادت است و ترک دعا یعنی ترک عبادت خداوند. منظور این است که در موضوع دعا علاوه بر درخواست نیازها از خداوند، اصل ارتباط با او و نیاز انسان به این ارتباط هم مورد نظر می باشد. اگر این نوع ارتباط با خداوند برقرار نشود، انسان گرفتار نوعی شرک و کفر خواهد شد و سرانجام در جهنم سقوط خواهد کرد.
همچنین خداوند می فرماید:
«وَاسْأَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُلِّ شَيءٍ عَلِيمًا» (النساء/۳۲) در این آیه هم خداوند دستور درخواست از فضل خودش را به بندگانش می دهد. یعنی انسان ها راهنمائی شده اند به اینکه نیازهای خود را از پروردگارشان درخواست کنند و با این عمل قدرت ناچیز خود را به قدرت بی پایان خداوند متصل کنند.
در آیاتی هم به نوع درخواست های بنده ها از خداوند اشاره شده است. بعنوان نمونه در آیه ششم سوره حمد «اهدنا الصراط المستقیم» به بندگان یاد می دهد که از پروردگار خود درخواست کنند که آن ها را به «صراط مستقیم» هدایت کند. صراط مستقیم مشتمل بر لوازم زندگی حقیقی است و سرانجام منتهی به بهشت و مقصد «حیات انسانی» می شود.
در مقام توصیف بندگان ممتاز و صاحبان عقل خالص یعنی «اولواالالباب» می فرماید:
«الَّذِينَ يذْكُرُونَ اللَّهَ قِيامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِهِمْ وَيتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ– رَبَّنَا إِنَّكَ مَنْ تُدْخِلِ النَّارَ فَقَدْ أَخْزَيتَهُ وَمَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنْصَارٍ– رَبَّنَا إِنَّنَا سَمِعْنَا مُنَادِيا ينَادِي لِلْإِيمَانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّكُمْ فَآمَنَّا رَبَّنَا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَكَفِّرْ عَنَّا سَيئَاتِنَا وَتَوَفَّنَا مَعَ الْأَبْرَارِ– رَبَّنَا وَآتِنَا مَا وَعَدْتَنَا عَلَى رُسُلِكَ وَلَا تُخْزِنَا يوْمَ الْقِيامَةِ إِنَّكَ لَا تُخْلِفُ الْمِيعَادَ» (آل عمران/ ۱۹۱-۱۹۴) یعنی آن ها از خداوند غفران ذنوب و تکفیر سیئات و همراهی با ابرار و زندگی در کنار آن ها را- بعد از انتقال از دنیا به آخرت- تقاضا می کنند و اینکه از او می خواهند آنچه را بوسیله پیامبران به انسان ها وعده داده شده، به آن ها عطا کند، و در روز قیامت آن ها را بخاطر گناهانشان مفتضح نکند.
در آیات آخر سوره فرقان در بیان اوصاف «عباد الرحمن» و رفتارهای آن ها اشاره ای هم به دعاهای آن ها کرده است و می فرماید:
«وَالَّذِينَ يقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّياتِنَا قُرَّةَ أَعْينٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامًا» (الفرقان/۷۴) یعنی آن ها می گویند پروردگار از همسران و فرزندان ما وسیله روشنی چشم برای ما قرار بده، و ما را امام و اسوه متقین قرار ده. یعنی آن ها درخواست هائی هم برای زندگی دنیوی دارند که البته این نوع رفتار و اخلاق سرانجام آن ها را برای زندگی در بهشت و سعادت حقیقی آماده خواهد کرد.
در اثر دعای حقیقی انسان به قدرت و رحمت بی پایان خداوند متصل می شود و میزان بهره برداری او از رحمت خداوند متناسب با نوع ارتباط او با پروردگارش، و مرتبه آن خواهد بود.
میزان بهره مندی انسان ها از نعمت های خداوند و قدرت و رحمت او به میزان دعا و نوع آن و میزان آشنائی با صفات و افعال او دارد . همچنانکه امیرالمؤمنین علی (علیه السلام)- در همان نامه مذکور- فرمود «فَلاَ يُقَنِّطَنَّكَ إِبْطَاءُ إِجَابَتِهِ فَإِنَّ الْعَطِيَّةَ عَلَى قَدْرِ النِّيَّةِ…»(۲) یعنی: پس تأخیر در اجابت پروردگار ]نسبت به دعایت[ تو را ناامید نکند، چون عطای او متناسب با نیت ]دعا کننده[ است.
انواع درخواست ها از خداوند
دعا و درخواست های انسان ها از خداوند متناسب با میزان علم و عقل و نوع توجه آن ها به زندگی است. غالب انسان ها فقط به زندگی روزمره و متاع آن در حدّ نیازهای سطحی و متعارف توجه دارند، و اگر غذا و لباس و مسکن و امثال آن ها تأمین شود به همان نوع زندگی راضی می شوند و مثلاً به آینده خود و افراد تحت سرپرستی خود توجهی ندارند. این گروه از انسان ها مثل مسافرانی هستند که در مسیر یک سفر به راه افتاده اند و توجهات آن ها محدود شده به نوع وسیله نقلیّه و غذائی که در راه صرف می کنند و امثال آن ها! لذا توجه زیادی به مقصد و موقعیت آن و هدف از آن سفر ندارند.
اما گروهی از انسان ها اهداف بسیار متعالی تر در زندگی خود دارند، مثل کسب بعضی از علوم و اصلاح اخلاق خود و دیگران و کمک به آموزش انسان ها در مسیر زندگی و آسایش و راحتی همنوعان و نجات آن ها از گرفتاری ها و فقرها و نابسامانی ها و کمک به پیشرفت زندگی انسان ها در جهات مختلف! و بالاتر از همه آن ها حرکت بسوی مقصد حیات و کسب استعدادهای لازم برای زندگی اخروی و ورود در بهشت، و راهنمائی دیگران در این مسیر.
طبعاً این نوع توجهات در روح انسان های متعالی و دارای همت های بلند و تفکرات برتر و علم نافذ در حقایق موجود در عالم، جریان می یابد و در رأس این گروه از انسان ها پیامبران خدا و جانشینان معصوم آن ها (سلام الله علیهم اجمعین) قرار دارند.
حهت رعایت اختصار در مقالات، ادامه بحث در این زمینه را به مقاله بعدی موکول می کنیم. ان شاء الله تعالی.
الیاس کلانتری
۱۳۹۴/۱۱/۴
پاورقی ها:
۱-نهج البلاغه، نامه ۳۱، «من الوالد الفان المقرّ للزّمان»
۲-همان