کلام ایام – ۳۴۵، عید فطر، عید جوائز خدای سبحان به بندگان

---

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

کلیات

• در ایام ماه مبارک رمضان در فضای تجارتی با سود بی حساب با خدای سبحان قرار داشتیم.
• در جریان تجارت با خدای سبحان بندگان خدا کالای اندک و ناچیز خود را عرضه می کنند و خدای غنیّ حمید بهای عظیمی به آنها می‌پردازد.
• پیامبر خدا- صلّی الله علیه و آله و سلّم- شب عید فطر را «لیلة الجوائز» یعنی شب جایزه ها نامیده است.
•  روز عید فطر هم در کلام امام باقر- علیه‌السلام- «یوم الجوائز» نامیده شده است.
• حزن شدید پایان یافتن ماه رمضان و وداع با آن و سرور ناشی از ورود به شب و روز عید عظیم فطر.
• راه تبدیل سرور حزن انگیز به سرور دائمی.
• دعاهای امام سیدالساجدین در ورود به ماه مبارک رمضان و وداع آن و برای روز عید فطر.
• شکر برای نعمت های خدا را خود آن ذات قدوس به بنده خود الهام می کند و خود آن هم مستلزم شکر دیگری است.
• معنی اصلی «شکر» و «حمد».
• دعاهای امام سیدالساجدین- علیه السلام- گنجینه ای عظیم از علم و حکمت و در اصل تفسیری بر بعضی از آیات قرآن می باشد.
• ارزش و عظمت جوائز خدای سبحان بیشتر از آن است که بشود آنها را با اشیاء نفیس و قیمتی در دنیا مقایسه کرد.
• کلام امام باقر- علیه السلام- درباره ندای ملائکه به روزه داران در روز عید فطر.
• کلام امام حسن مجتبی- علیه السلام- به گروهی که در روز عید فطر مشغول بازی و خنده و سرگرمی بودند.
• کلام امام باقر- علیه السلام- به جابر درباره جوائز خدای کریم در روز عید فطر
• کلام رسول خدا- صلّی الله علیه و آله و سلّم- درباره نعمت های بهشتی.
• اجر و پاداش نماز شب در کلام امام صادق (علیه السلام).

* * * * * * * * * *

روزها و‌ شبهای ماه مبارک رمضان با سرعت زیادی سپری شد و نمی دانیم چه مرحله از رضایت پروردگار عالمیان شامل حالمان شد و یا چه مقدار محرومیت از رحمت و برکات او، سهم خودمان از ناحیه کوتاهی ها و تقصیرات در این ماه عظیم گردید. و فقط دلخوشی ما به داشتن یک نوع دارایی است و آن امیدواری به رحمت و کرامت بی پایان پروردگارمان و عفو و غفران اوست! و صرف نظر کریمش از تقصیرات و غفلت ها در ساعات شب ها و روزهای این ماه عظیم!

در تمام اوقات این ماه پر خیر و برکت، در فضای تجارتی با سود بی حساب قرار داشتیم و در این بازار کالای اندک و حقیر خود را عرضه می کردیم و خدای غنی حمید « ذوالفضل العظیم » بهای عظیمی به آن کالای حقیر و اندک می پرداخت و حال آن بازار و با آن مرتبه از سودآوری، در حال جمع شدن است و بیشتر از  ساعات اندکی فرصت برای تعطیلی آن باقی نمانده است.

اما در حال ورود به فضای عید عظیمی قرار داریم که وجود مبارک پیامبر _ صلی الله علیه و آله و سلم _ آن را « لیلة الجوائز » نامیده است و روز آن هم در کلام مبارک امام باقر _ علیه السلام _ « یوم الجوائز » یعنی روز جایزه ها نامیده شده. و آن عید عظیم و پربرکت « فطر » است. و اگر نبود که آخرین روز ماه رمضان منتهی به این عید عظیم می شود، حزن و اندوه ناشی از به پایان رسیدن ماه مبارک رمضان، اهل ایمان و روزه داران این ماه عظیم را در هم می شکست.

در عید فطر سال گذشته، سلسله مقالاتی در همین بخش « کلام ایام » در « وبسایت حکمت طریف » تحت عنوان و شماره های ذیل منتشر شد:

کلام ایام _ ۲۱۷، عید سرور حزن انگیز یا سرور دائمی، تا شماره _ ۲۲۲ در شش بخش.و در آن مقالات وارد بحثی تفصیلی درباره « علت احساس حزن در پایان ماه رمضان » شدیم . و علت این سرور حزن انگیز در پایان ماه رمضان و شب و روز عید فطر و روزهای بعد از آن را بررسی کردیم و امیدواریم آن مقالات مورد مطالعه و توجه مجدد قرار بگیرد.

در آن مقالات راه تبدیل این سرور حزن انگیز به سرور دائمی مورد بحث و بررسی قرار گرفت و به نقش شیطان در افکار و اعمال انسانها و راههای مصونیت در برابر حملات آن دشمن خطرناک اشاراتی شد.

حال برای اینکه از برکات « عید فطر » در مرتبه ای بالاتر بهره مند شویم و حزن و اندوه ناشی از پایان یافتن ماه رمضان، تبدیل به سروری دائمی و آمادگی بیشتر برای ماه رمضان سالهای بعدی شود، لازم است برویم سراغ سخنان به یادگار مانده از وجود مبارک رسول خدا _ صلی الله علیه و آله و سلم _ و ائمه معصومین _ علیهم السلام _ بالخصوص دعاهای وجود مبارک امام سیدالساجدین _ علیه السلام _ در وداع ماه رمضان و روز عید فطر و دعای رسیدن ماه رمضان برای آمادگی بیشتر جهت ورود به ماه رمضان سالهای بعد! بطوریکه یاد ماه رمضان در روح و ذهن ما دائما برقرار بماند،و از مدت ها قبل در انتظار رسیدن آن باشیم.

لازم به تذکر است که در کتاب شریف « صحیفه سجادیه » سه دعا با شماره ها و عناوین ذیل وجود دارد:

۴۴_ « وَ كَانَ مِنْ دُعَائِهِ عليه السلام إِذَا دَخَلَ شَهْرُ رَمَضَانَ »

۴۵_ « وَ كَانَ مِنْ دُعَائِهِ عَلَیهِ السَّلَامُ فِی وَدَاعِ شَهْرِ رَمَضَانَ »

۴۶_ « وَ کانَ مِنْ دُعَائِهِ عَلَیهِ السَّلَامُ فِی یوْمِ الْفِطْرِ، إِذَا انْصَرَفَ مِنْ صَلَاتِهِ قَامَ قَائِماً ثُمَّ اسْتَقْبَلَ الْقِبْلَةَ، وَ فِی یوْمِ الْجُمُعَةِ »

دعاهای فوق الذکر مثل همه دعاهای وجود مبارک امام سیدالساجدین _ علیه السلام _ گنجینه ای عظیم از علم و حکمت و در اصل تفسیری بر بعضی از آیات قرآن مجید می باشد که آن حضرت و مجموعا از صاحبان مقام عصمت و امامت به یادگار مانده و به دست مردم زمانهای بعدی رسیده است.

امام _ علیه السلام _ در دعای _۴۵ در شروع ماه مبارک رمضان، خطاب به پروردگار عرض می کند:

«  تَشْکُرُ مَنْ شَکَرَکَ وَ أَنْتَ أَلْهَمْتَهُ شُکْرَکَ. وَ تُکَافِئُ مَنْ حَمِدَکَ وَ أَنْتَ عَلّمْتَهُ حَمْدَکَ. » یعنی: پروردگارا تو شکر می کنی برای کسی که تو را شکر کند، در حالیکه تو شکر کردن [  بنده ]  برای خودت را به او الهام فرمودی و پاداش می دهی به کسی که تو را حمد کند، درحالیکه تو حمد خودت را به او یاد دادی. شکر و حمد با یکدیگر قریب المعنی هستند و گاهی به جای هم و به یک معنی به کار می روند، اما در حقیقت تفاوتی با یکدیگر دارند و ما فعلا وارد بحث در این زمینه نمی شویم و فقط اشاره ای می کنیم به اینکه « شکر » در برابر نعمت های خدا به کار می رود و « حمد» هم برای نعمت و هم برای تمامی افعال پروردگار عالمیان بجا آورده می شود.

شکر در اصل به معنی آشکار کردن است، که در مقابل کفر به معنی پوشاندن قرار می گیرد. مراد از شکر آشکار کردن ارتباط یک نعمت با منعم و صاحب آن نعمت یعنی خدای سبحان است. و بطور کلی استفاده از نعمت همراه توجه به پروردگار عالمیان که صاحب و عطا کننده آن نعمت است.

ابتداءً و در طلیعه عید عظیم فطر و پایان ماه رمضان، لازم است شکر این نعمت عظیم یا این مجموعه نعمت های عطا شده از طرف پروردگارمان، یعنی ماه رمضان را بجای آوریم. هم بجهت کمالات و فضائل ذاتی آن که عطبه ای است از خدای غنی حمید، و کرامت بی پایان او و هم مقرر کردن روزه در آن، و هم نازل کردن قرآن در آن، و هم قرار دادن شب قدر در آن و مجموعه فضائل ماه رمضان و امر به عبادات مخصوص در آن! که طبعا محاسبه و ارزیابی این نعمت های عظیم که برتر و بالاتر از قدرت عادی انسانی می باشد!

همچنین توفیق اعطائی پروردگارمان درباره عمل به این احکام و دستورات و ایجاد زمینه مناسب برای آن مستلزم شکری است که باید آن را بجای آورد، درحالیکه عده ای از انسانها از اصل این عظمت و نعمت های فراوان و خاص آن یعنی ماه رمضان، بی اطلاع هستند یا در غفلتی قرار دارند و از پاداش عظیم پروردگار عالمیان محروم می مانند.

علم عطا شده از طرف خدای سبحان به پیامبر گرامی خود _ صلی الله علیه و آله و سلم _ و در نتیجه خطبه ی صادر شده از آن حضرت در فضائل ماه رمضان و در سخنان دیگرش و رفتارهای کریمانه او که از همان علم نشأت گرفته است، مستلزم شکر زیاد دیگری است که باید بجای آورده شود.

دیگر اینکه عمل شکوهمند و جلیل شکر را هم خود او، به قلب بندگانش الهام می کند، و توفیق آن را هم خود او عطا می کند، پس آن هم شکر دیگری می طلبد! پس بندگان در این جهت غیر از شکر کثیر و مستمر و پی در پی و اظهار عجز از بجای آوردن حق شکر او، قادر به کار دیگری نیستند.

این موضوع یعنی بجای آوردن شکر، جهت این نعمت عظیم یا مجموعه ای عظیم از نعمت ها، یکی از جهات عظمت ماه رمضان و برکات آن است، اما موضوع جهت دیگری هم دارد، و آن اینکه پروردگار عالمیان پایان این ماه را عید عظیمی قرار داده است که در شب و روز آن جوائز عظیمی به بندگانش عطا می کند. این جوائز هم، در زندگی دنیوی مورد نیاز و مصرف انسانها خواهد بود، و هم ذخیره آنها برای ادامه حیات در عالم دیگر که بسیار عظیم تر و وسیع تر از فضای زندگی دنیوی است و بلکه زندگی دنیوی، صورت مقدمه بر آن، و راه رسیدن به آن را دارد.

و این جریان خیلی دلنشین و لذت بخش است که انسان هم از روزه و قرائت قرآن و انفاق به نیازمندان و دعا و استغفار  و سایر اعمال عبادی لذت ببرد، و هم برای آن اعمال جایزه هایی دریافت کند. جوائزی بالاتر از حد ارزیابی و قیمت گذاری و محاسبات عادی.

از امام باقر- علیه السلام- نقل شده است که پیامبر خدا فرمود:

«إِذَا کَانَ أَوَّلُ یوْمٍ مِنْ شَوَّالٍ نَادَى مُنَادٍ: یا أَیهَا الْمُۆْمِنُونَ اغْدُوا إِلَى جَوَائِزِکُمْ، مَّ قَالَ يَا جَابِرُ جَوَائِزُ اللهِ لَيْسَتْ بَجَوَائِزِ هَؤُلَاءِ الْمُلُوكِ ثُمَّ قَالَ هُوَ يَوْمُ الْجَوَائِز»^(۱) یعنی: وقتی روز اول شوال (عید فطر) شد، ندا کننده ای ندا می کند که ای مؤمنان بشتابید [اول روز] بسوی جوائز خود. سپس امام باقر [علیه السلام] فرمود: ای جابر جوایز خدا از نوع جوایز این پادشاهان نیست سپس فرمود: آن روز (روز عید فطر) روز جائزه ها است.

 باز از امام باقر- علیه السلام- نقل شده است که فرمود:

«إِنَّ لِلَّهِ تَعَالَى مَلاَئِكَةً مُوَكَّلِينَ بِالصَّائِمِينَ يَسْتَغْفِرُونَ لَهُمْ فِي كُلِّ يَوْمٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ إِلَى آخِرِهِ وَ يُنَادُونَ اَلصَّائِمِينَ كُلَّ لَيْلَةٍ عِنْدَ إِفْطَارِهِمْ أَبْشِرُوا عِبَادَ اَللَّهِ فَقَدْ جُعْتُمْ قَلِيلاً وَ سَتَشْبَعُونَ كَثِيراً بُورِكْتُمْ وَ بُورِكَ فِيكُمْ حَتَّى إِذَا كَانَ آخِرُ لَيْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ نَادَى أَبْشِرُوا عِبَادَ اَللَّهِ غَفَرَ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَ قَبِلَ تَوْبَتَكُمْ فَانْظُرُوا كَيْفَ تَكُونُونَ فِيمَا تَسْتَأْنِفُونَ»^(۲) یعنی: خدای تعالی ملائکه ای دارد که موکّل به روزه داران هستند، که برای آنها در هر روز ماه رمضان تا آخر آن استغفار می کنند و روزه‌داران را در هر شب وقت افطار آن ندا می کنند: بشارت باد بر شما که گرسنگی اندکی را تحمل کردید و بزودی بهره مندی زیادی خواهید داشت. برکت یافتید و مبارک شد آنچه در شما است چون شب آخر ماه رمضان برسد، ندا می کنند: بشارت باد بر شما ای بندگان خدا، که خدا شما را مورد غفران قرار داد و گناهان شما را بخشید و توبه شما را قبول کرد، پس ببینید در آینده [و از امروز به بعد] چگونه خواهید بود (چگونه عمل خواهید کرد).

 از امام صادق- علیه السلام- هم نقل شده است که فرمود:

«إِذَا کَانَ صَبِیحَةُ یَوْمِ الْفِطْرِ نَادَی مُنَادٍ اغْدُوا إِلَی جَوَائِزِکُم»^(۳) یعنی: وقتی صبح روز عید فطر شد، ندا کننده ای ندا می‌کند که بشتابید [اول صبح] به سوی جوائزتان.

 در روز عیدی (عید فطر)  رفتاری و کلامی از وجود مبارک امام حسن مجتبی- علیه السلام- نقل شده است که ما آن را در مقاله:

 کلام ایام- ۳، عید فطر زمان دریافت جوائز مسابقه رمضان، در روز عید فطر سال ۱۳۹۴ با توضیحی و تحلیلی ذکر کردیم و خلاصه‌ای از آن را در مقاله حاضر می‌آوریم:

 نقل کرده اند که در روز عید فطری امام حسن مجتبی- سلام الله علیه- بر گروهی عبور کرد که سرگرم بازی و خنده بودند، امام- علیه السلام- کنار آنها توقف کرد و به آنها فرمود:

«إِنَّ اَللَّهَ جَعَلَ شَهْرَ رَمَضَانَ مِضْمَاراً لِخَلْقِهِ فَيَسْتَبِقُونَ فِيهِ بِطَاعَتِهِ إِلَى مَرْضَاتِهِ فَسَبَقَ قَوْمٌ فَفَازُوا وَ قَصَّرَ آخَرُونَ فَخَابُوا فَالْعَجَبُ كُلُّ اَلْعَجَبِ مِنْ ضَاحِكٍ لاَعِبٍ فِي اَلْيَوْمِ اَلَّذِي يُثَابُ فِيهِ اَلْمُحْسِنُونَ وَ يَخْسَرُ فِيهِ اَلْمُبْطِلُونَ وَ اَيْمُ اَللَّهِ لَوْ كُشِفَ اَلْغِطَاءُ لَعَلِمُوا أَنَّ اَلْمُحْسِنَ مَشْغُولٌ بِإِحْسَانِهِ وَ اَلْمُسِي ءَ مَشْغُولٌ بِإِسَاءَتِهِ ثُمَّ مَضَى»^(۴) یعنی: خداوند ماه رمضان را زمان تمرین و آمادگی برای مردم قرارداد جهت مسابقه ای، و انسانها در آن با طاعت پروردگار به سوی رضایت او در مسابقه قرار می‌گیرند، پس گروهی در این مسابقه جلو رفتند و برنده شدند و گروهی کوتاهی کردند و زیان کار شدند، پس جای تعجب زیاد است کار کسانی که به بازی و خنده مشغول شوند، در روزی که اهل احسان پاداش و جایزه خود را دریافت می‌کنند و اهل باطل زیان کار می‌شوند، قسم به خدا که اگر پرده کنار می رفت، آن موقع می دانستند [می‌دیدند] که اهل احسان به [پاداش] احسانش مشغول است، و خلافکار به مجازات اعمال خود. امام- علیه السلام- بعد از گفتن این سخنان به راه خود ادامه داد.

 این روایت شریف در کتاب «من لا یحضره الفقیه» از وجود مبارک امام حسین- علیه السلام- نقل شده است.^(۵) طبعاً سخن و رفتار هر یک از صاحبان مقام عصمت و امامت دارای ارزش و اعتبار واحدی است و همه آن پاکان نور واحدی هستند.

 امام- علیه السلام- با این رفتار و با این سخن خود آن عده را که در چنین روز عظیمی به بازی و لغویات مشغول بودند متوجه عظمت خاصّ این عید و جوائز عظیم پروردگار عالمیان می کند. و اشاره ای دارد به نتیجه اعمال که ورای پرده دنیا قرار دارد و خود آن بزرگوار آنچه را در پس پرده غیب قرار دارد مشاهده می کند و تأسّفی اظهار می کند که آن گروه از عظمت جوائز پروردگار عالمیان و همچنین محرومیت بعضی از آن ها از این جوائز در غفلتی قرار دارند و اگر این غفلت نبود، آن ها در آن روز به دعا و درخواست از پروردگارشان مشغول می شدند و مسرور از برنده شدن در مسابقه الهی و نگران از عقب افتادن و بازنده شدن.

جوائز خدای سبحان برای بندگان

 طبعاً جوائز پروردگار عالمیان به بنده ها از نوع شناخته شده برای انسان ها و متداول بین آن ها نخواهد بود. بطوریکه وجود مبارک امام باقر- علیه السلام- در کلام خود به جابر به این موضوع تصریح فرمود. جوائز خدای سبحان با دارائی نامحدود و کَرَم بی پایان او و ارزش حقیقی زندگی دنیوی و اخروی تناسب خواهد داشت. البته وقتی بنده خدای سبحان و شخص مطیع او و مطیع رسول او در همین زندگی دنیوی نیاز مالی پیدا کند و از پروردگارش درخواست کند، رزق فراوانی هم به او عطا خواهد شد. اما نیاز انسان به عطایای پروردگارش خیلی بیشتر و عظیم تر از نیازهای دنیوی و انواع متداول در آن است. از جمله جوائز پروردگار عالمیان اصل غفران او نسبت به بنده است! و آن به تنهائی ارزش فوق حدّ محاسبه دارد! چون انسان از ناحیه غفران الهی وارد بهشت و زندگی دائمی در آن خواهد شد و ما انسانها در عالم دنیا معیاری و ترازوئی برای محاسبه ارزش زندگی در بهشت در اختیار نداریم و چنین قدرت ادراکی هم فوق حد تحمل علمی عادی است.

 پس ارزش جوائز پروردگارمان خیلی بیشتر از آن است که بشود آنها را با اشیاء نفیس و قیمتی در دنیا مقایسه کرد و شاید علت اینکه امام باقر- علیه السلام- فرموده جوایز خدا از نوع جوایز پادشاهان نیست همین باشد یعنی به لحاظ عظمت و ارزش فوق تصوّر آنها، امام- علیه السلام- به اشاره ای درباره آنها اکتفاء فرموده و از تصریح درباره آنها حداقل در این کلام کوتاه خودداری کرده است.

 لازم به تذکر است که هم اصل موضوع ورود به بهشت و زندگی در آنجا دارای ارزش‌ها و اهمیت فوق حد متعارف است و هم تک تک نعمت های خدای سبحان در بهشت و لازم است بندگان هم اصل ورود به بهشت را بطور مستمر و حداقل بعد از هر نمازی از پروردگار عالمیان درخواست کنند و هم نعمت‌های گوناگون در آن را، چه نعمت های ذکر شده در قرآن مجید و سخنان رهبران آسمانی، چه نعمت هائی که فعلاً و در عالم دنیا برای عموم انسان ها پوشیده و در پس پرده های غیب قرار دارند. همچنانکه خدای سبحان در کلام خود فرمود:

«فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَا أُخْفِي لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْينٍ جَزَاءً بِمَا كَانُوا يعْمَلُونَ» (السجده/۱۷) یعنی: پس هیچکس نمی داند چه چیزهائی برای او پنهان [و ذخیره] شده از آنچه روشنی‌ بخش چشم ها خواهد بود، پاداشی برای آنچه انجام می‌دادند. مراد این است که آن نعمت های ذخیره شده در بهشت برای اهل ایمان آنقدر عظیم است که سبب روشنی چشم هر بیننده ای خواهد بود.

 علامه طباطبائی- رحمة الله علیه- می‌فرماید:

 مراد از اینکه فرمود هیچ کس نمی داند، آن است که آن فوق علم و تصوّر آنها است.^(۶) و در بخش بحث روائی مربوط به آیه کریمه از تفسیر الدر المنثور (از تفاسیر مشهور اهل سنت) آورده است که سهل بن سعد گفته است: ما نزد رسول خدا- صلّی الله علیه و آله و سلّم- بودیم و آن حضرت بهشت را توصیف می کرد تا اینکه فرمود:

 در آنجا نعمت هائی وجود دارد که هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده و به قلب کسی خطور نکرده! سپس رسول خدا- صلّی الله علیه و آله و سلّم- این دو آیه را قرائت فرمود:

«تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ يدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ ينْفِقُونَ–  فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَا أُخْفِي لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْينٍ جَزَاءً بِمَا كَانُوا يعْمَلُونَ» (السجده/ ۱۶ – ۱۷) یعنی: پهلوهای آنها از بسترهای خواب فاصله می‌گیرد، و پروردگارشان را در حال نگرانی و امیدواری می خوانند و از آنچه رزق آن ها قرار دادیم، انفاق می کنند. پس هیچکس نمی داند چه چیزهائی برای او پنهان [و ذخیره] شده از آنچه روشنی بخش چشم ها خواهد بود، پاداشی برای آنچه انجام می دادند. از این روایت شریف هم که متضمّن آیات کریمه فوق است، برمی آید که نعمت های بهشتی و ارزش‌های آنها بالاتر از حد تصور و علم انسانها در عالم دنیا می باشد! و در آنجا نعمت هائی وجود دارد که نه چشمی آنها را دیده و نه گوشی شنیده و نه به قلب انسانی خطور کرده است.

 و در روایت دیگری که از امام صادق- علیه السلام- نقل شده است آمده است که او فرمود:

 هیچ حسنه ای نیست جز اینکه برای آن ثوابی در قرآن بیان شده جز نماز شب که خدای- عزّوجلّ- ثوابش را بیان نفرموده بجهت عظمتی که برای آن است. سپس امام تلاوت فرمود:

«فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَا أُخْفِي لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْينٍ جَزَاءً بِمَا كَانُوا يعْمَلُونَ» یعنی امام- علیه السلام- همین آیه کریمه مورد بحث را تلاوت فرمود.

الیاس کلانتری

۱۳۹۹/۰۳/۰۳

پاورقی ها:

۱-الکافی، فروع، شیخ کلینی، کتاب الصیام، باب یوم الفطر، حدیث ۲، (الفروع من الکافی، دار الکتب الاسلامیه، ج ۴، ص ۱۶۸)

۲- وسائل الشیعه، شیخ حرّ عاملی، کتاب الصوم، ابواب احکام شهر رمضان، حدیث ۱۰، (نسخه دار احیاء التراث العربی، ج ۷، ص ۱۷۶)

۳-کافی (فروع)، شیخ کلینی، کتاب الصیام، باب یوم الفطر، حدیث ۴ (الفروع من الکافی، دارالکتب الاسلامیه، ج ۴، ص ۱۶۸)

۴-تحف العقول، شیخ حرّانی، بخش حکمت های امام حسن مجتبی (علیه السلام)

۵-من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، دارالکتب الاسلامیّه، ج ۲، ص ۱۱۳، حدیث ۱۸

۶- المیزان فی تفسیر القرآن، علامه طباطبائی، تفسیر آیه ۱۷ سوره سجده