تفسیری از دعاهای معصومین (علیهم السلام)، ۳
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ
این دعا در منابع معتبر ذکر شده است. آن را امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) به یکی از خواص اصحاب خود، «کمیل بن زیاد» تعلیم فرموده و مشهور است که فرشته وحی «جبرئیل» آن را به «خضر» علیه السلام آموخت. خواندن این دعا در شب نیمه شعبان و همه شب های جمعه سفارش شده است. این دعای شریف مشتمل بر مطالب رفیعی در صفات و افعال خداوند – عزّوجلّ – و جلوه های باشکوهی از ارتباط با او و سرشار از عرفان خالص قدسی است. گفته شده است که این دعا برای کفایت از شر دشمنان و فتح باب رزق و آمرزش گناهان نافع است.
این دعای نورانی با درخواست از خداوند شروع شده و در ضمن آن به عوامل استجابت دعا و موانع آن اشاراتی شده و اینکه با اهمیت ترین و اساسی ترین درخواست های انسان از پروردگارش چه باید باشد. در ضمن مطالب این دعای گرانقدر بعضی از سنت های لایتغیر خداوند در مسیر منتهی به زندگی مطلوب اخروی هم مورد تذکر قرار گرفته است، سنت هائی که انسان ها برای رسیدن به مقصد مطلوب حیات به شناسائی آن ها نیاز اجتناب ناپذیر دارند. و سرانجام این گنجینه مملو از جواهرات درخشان قدسی با تقاضا و درخواست صلوات از خداوند برای وجود مبارک رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) و ائمّه معصومین (علیهم السلام) پایان یافته است. قابل توجه است که خود این درخواست یعنی صلوات بر آن ذوات مقدسه، یکی از شرایط اصلی استجابت دعاها است و لازم است قبل از درخواست بنده ها از خداوند و همچنین بعد از آن، این دعای خاص با فواید عظیمش مورد توجه انسان ها قرار بگیرد. یعنی انسان ها برای استجابت دعاها و درخواست های خود اول باید از خداوند درخواست کنند که آن ذوات مقدسه را مورد عنایت خود قرار بدهد و بعد از درخواست های شخصی خود هم همینطور عمل کنند.
درس اول
«اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِرَحْمَتِکَ الَّتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ ءٍوَ بِقُوَّتِکَ الَّتِی قَهَرْتَ بِهَا کُلَّ شَیْ ءٍ وَ خَضَعَ لَهَا کُلُّ شَیْ ءٍ وَ ذَلَّ لَهَا کُلُّ شَیْ» یعنی: خدایا از تو می خواهم از ناحیه آن رحمتی که همه چیز را فرا گرفته و آن قدرتی که با آن همه چیز را تحت اراده و سلطه خود قرار داده ای! و همه چیز برای آن خاضع و رام و فرمانبردار شده است. این عبارات در اول دعای شریف کمیل متضمّن نکات متعدد دقیق علمی و عقیدتی است از جمله:
۱–انسان لازم است از پروردگارش درخواست کند و تأمین نیازهای خود را از او بخواهد. یعنی صِرف عقیده به اینکه خداوند از نیازهای بندگانش خبر دارد و همچنین قدرت دارد که آن نیازها را برطرف کند، برای حل مشکلات زندگی کفایت نمی کند. بلکه او احتیاج به درخواست از پروردگارش دارد! این همان موضوع ضرورت و لزوم اصل «دعا» و درخواست از پروردگار است که در مباحث مقدماتی به ذکر و توضیح آن پرداختیم و در این قسمت از این مقاله هم جهت تکمیل موضوع و تفسیر اولین جمله از این دعای شریف به فشرده ای از آن اشاره ای می کنیم:
رحمت و نعمت های پروردگار عالم مطابق اصول نظامی که او در عالم برقرار کرده است به انسان ها می رسد یعنی خداوند عالم در جهت تأمین خواسته ها و نیازهای انسان ها، در عالم نظامی برقرار کرده است، در آن نظام حاکم بر عالم بعضی از نیازهای انسان ها بدون دعا و درخواست، به معنی عرفی و حتی بدون اطلاع انسان ها یا بطور ناخود آگاه به آن ها عطا می شود. مثل تغذیه انسان در مرحله جنین و قبل از تولد! در این روش دریافت غذا، نه خود «جنین» دخالتی دارد و نه مادرش و اصلاً جنین علمی نسبت به موضوع غذا و تأمین آن ندارد. اما به محض اینکه این جنین از مادر متولد شد، نحوه تغذیه و تنفس او تغییر می کند و نیاز نوزاد به هوا و اکسیژن با عمل تنفس بصورت غیر ارادی و بدون اختیار تأمین می شود، و نیاز او به غذا هم با اعلام نوزاد از طریق گریه کردن از طرف مادر یا دیگران تأمین می شود. یعنی نیاز کودک متولد شده در مرحله نوزادی بدون داشتن علمی به چگونگی جریان از ناحیه اراده خداوند، با عملی بنام گریه تأمین می شود!
البته گریه کودک به محض تولد در حقیقت یک نوع دعا است و به آن «دعای تکوینی» گفته می شود!!! طبعاً این نوزاد هیچ اطلاعی از موضوع جریان یافتن مایعات بجهت اختلاف پتانسیل یا اختلاف فشار ندارد، اما پروردگار او با نوعی وحی که به آن «وحی تکوینی» گفته می شود او را هدایت می کند که نیازش را به غذا از طریق گریه به مادر و دیگران اعلام کند. وقتی سینه مادر در اختیار او قرار می گیرد، گریه اش قطع می شود. و او شروع می کند به مکیدن سینه مادر، در حالیکه دقایقی از تولد او نگذشته است و او هیچ آموزشی از نوع متعارف بین انسان ها، دریافت نکرده است.
جالب توجه است که چون نیاز بدن او به اکسیژن بسیار فوری و اضطراری است، دریافت آن ماده حیاتی خود بخود از راه عملی بنام تنفس انجام می گیرد. و در این جریان او هیچ اختیاری ندارد، حتی در مراحل بعدی زندگی و سنین بالاتر هم، این عمل یعنی تنفس، خود بخود و بدون اراده انجام می گیرد. اما نیاز به غذا و آب که مجموعاً در شیر مادر وجود دارد، مانند نیاز به اکسیژن نیست که اگر چند دقیقه به بدن او نرسد موجب مرگ او شود!!! پس تأمین این نیاز بدن به طریق دیگری انجام می گیرد.
حاصل بحث اینکه: بعضی از نیازهای وجودی انسان از ناحیه اراده پروردگار بدون دخالت و خواسته خودش تأمین می شود مثل نیاز به اکسیژن، اما بعضی دیگر مثل غذای نوزاد از طریق نوعی درخواست، تأمین می شود، یعنی اعلام گرسنگی و نیاز به غذا از طریق گریه! و نوعی از درخواست در سنین بالاتر با احساس گرسنگی و اظهار آن با بکار بردن الفاظ قراردادی یعنی با تکلّم و سخن جریان خواهد یافت.
۲-علاوه بر اصل موضوع درخواست و مسئلت از خداوند در این بخش از دعا، بعضی از «اسماء الحسنی» هم مورد توجه قرار گرفته است، یعنی مسئلت از خداوند با «اسماء الحسنی» و از ناحیه آن ها. بطور ضمنی در این قطعه از دعا اشاره شده است به اینکه انسان وقت دعا- چه به معنی درخواست حاجت و چه بمعنی عبادت- لازم است به اسماء پروردگار عالمیان توجه کند و از ناحیه آن ها حاجت خود را دریافت کند. این موضوع یعنی خواندن خداوند و عبادت او با توجه به اسماء الحسنی در آیات قرآن ذکر شده است. خداوند می فرماید:
«وَلِلَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى فَادْعُوهُ بِهَا» (الأعراف/۱۸۰) یعنی: اسماء الحسنی به خدا اختصاص دارد، پس او را با آن ها بخوانید. مراد این است که دعا و درخواست از خداوند باید با توجه به اسماء پروردگار انجام بگیرد و انسان از ناحیه اسماء او، حاجات خود را بخواهد و از همین ناحیه خواسته های خود را دریافت کند.
در مورد معنی حقیقی «اسماء الحسنی» و علت اختصاص آن به خداوند- عزّوجلّ- و علت اینکه لازم است دعا و درخواست از خداوند باید با توجه به اسماء او انجام بگیرد، بعداً بحثی طرح خواهد شد- ان شاء الله- اما اصل موضوع در این قسمت عبارت است از اینکه در ابتداء این دعای شریف این نکته مورد توجه قرار گرفته است که دعا باید با توجه به اسماء پروردگار انجام یابد.
۳-در مقام اشاره به اسماء خداوند و توجه به اوصاف مقدس او ابتداء وصف «رحمت» ذکر شده است. رحمت خداوند در بین اوصاف دیگر او جایگاه بسیار رفیعی دارد و ذات مقدس او بطور مکرر با این وصف و اسماء مربوط به آن خوانده می شود. خداوند در کتاب آسمانی می فرماید:
«وَ رَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيءٍ فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يتَّقُونَ وَيؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَالَّذِينَ هُمْ بِآياتِنَا يؤْمِنُونَ» (الأعراف/۱۵۶) خداوند در این قسمت از آیه اشاره به فراگیر بودن و وسعت رحمت خود کرده و اشاره ای دارد به اینکه این رحمت وسعتی دارد که می تواند شامل همه چیز بشود.
یعنی همه چیز در عالم، امکان دارد در حوزه این رحمت گسترده و بی پایان قرار بگیرد. الا اینکه انسان ها لازم است شرایط بهره مندی از آن را کسب کنند!
توضیح اینکه: فراوانی یک نعمت به تنهائی عامل بهره برداری از آن نمی تواند باشد. بلکه لازم است ظرفیت مناسب برای بهره برداری هم در انسان ها تحقّق داشته باشد. بعنوان مثال: رود بزرگی را در نظر بگیریم که در منطقه ای از زمین بطور دائم جریان دارد، آب این رود بسیار زیاد است بطوریکه اگر هزاران انسان از آب آن بنوشند و ظروف همراه خود را پر کنند تغییر محسوسی در آن بوجود نمی آید! اما فراوانی آب به تنهائی عامل بهره برداری همگان از آن نمی تواند باشد، بلکه انسان ها جهت بهره برداری از آن لازم است کنار آن بروند و ظرفی جهت بردن آب همراه داشته باشند.
مثال دیگر اینکه در یک روز روشن آفتابی در عین حال که نور آن فضای عظیمی را فرا گرفته است، فراوانی نور به تنهائی عامل بهره مندی همه انسان ها در شرایط و موقعیت های مختلف نمی تواند باشد. یعنی علاوه بر گسترده بودن فضائی که آفتاب بر آن می تابد و فراوانی و شدت نور، لازم است انسان ها در معرض تابش آن هم، قرار بگیرند تا از آن بهره مند شوند. یعنی اگر افرادی از انسان ها چشمان خود را ببندند و یا دیگری چشم های آن ها را ببندد و یا آن ها در فضائی در زیر زمین قرار بگیرند و یا در اطاق هائی مستقر شوند که درها و پنجره های آن ها بسته باشد و مکان هائی مثل آن ها، طبعاً از نور آفتاب بی بهره خواهند بود! و جهت بهره برداری از آن نور فراوان لازم است موقعیت آن ها تغییر یابد و آن ها در معرض تابش نور آفتاب قرار بگیرند.
بهره برداری از رحمت واسعه خداوند هم به همین صورت است و انسان می تواند از طریق کسب شرایط لازم از جمله از طریق دعا و درخواست از خداوند و توجه به رحمت بی پایان او و ارتباط با آن از آن بهره مند شوند.
در آیه کریمه سه تا شرط برای بهره مندی از رحمت واسعه خداوند- بطور اجمال- ذکر شده است و آن ها عبارتند از:
الف:تقوی
ب:پرداخت زکات
ج:ایمان مستمر به آیات خداوند
در درس بعدی- بخواست خداوند- به بیان تفصیلی این موضوع و شرایط بهره برداری از رحمت بی پایان او خواهیم پرداخت.
الیاس کلانتری
۱۳۹۵/۱۱/۲۶