کلام ایام ـ ۴۲۶، ملائکه عرشی و استغفارآنها برای اهل ایمان

بخش سوم*

کلیات*

• رحمت بی پایان پروردگار عالمیان برای اهل ایمان و پیروان دین آسمانی.

• زمینه های دریافت رحمت خداوند از نوع زمینه ها و شرایط رسیدن به مطلوب ها و رفع نیاز ها در نظام عادی زندگی نیست .

• محدودیت ها و محرومیت ها و سختی های رسیدن به خواسته ها در نظام زندگی عادی دنیوی.

• علت عدم تمایل متناسب در عده ای از دانش آموزان برای کسب علم چیست؟

• رحمت خدای منّان برای انسانها در مجاری معینی جریان می یابد.

• جریان رحمت خدای سبحان به فضای زندگی انسانها بصورت قانونمند است.

• مجاری رحمت خدا به سوی انسانها.

• نتایج اهمال و بی توجهی به توصیه ها و دستورات مربیان و معلمان.

• خدای منّان خوشنود می شود از اینکه بندگان او نعمت های بیشتری را از او دریافت کنند.

• چه کسانی می توانند از باران بهاری بیشتر بهره مند شوند؟

• در فضای ربوبیت خدای سبحان در اصل محرومیتی از ناحیه او به انسانها تحمیل نمی شود.

• محرومیت از مراتب رفیع رحمت خدا به موقعیت و رفتارهای انسانها مربوط می شود.

  ---

در شماره قبلی محور اصلی بحث روی موضوع مأموریت ملائکه مقرب خدا اعم از ملائکه حاملان عرش و حول عرش درباره انسانها و به راه انداختن زندگی آنها و تلاش برای نجات آنها از آتش جهنم بود. گفته شد که استغفار ملائکه برای اهل ایمان و بهره مندی انسانها از استغفار آنها مشروط به «توبه» و پیروی از احکام و معارف دین توحیدی است.

در انتهای بحث آیه دیگری مورد استشهاد قرار گرفت و گفته شد که هر دو آیه کریمه در بعضی جهات نظیر و شبیه یکدیگر هستند.یعنی آیه اصلی مورد بحث در این مقالات (آیه هفتم از سوره غافر) و آیه ۱۵۶ از سوره اعراف. در هر دو آیه اشاره ای به رحمت بی پایان از پروردگار عالمیان برای اهل ایمان و پیروان دینی آسمانی شده است و شرایط بهره مندی از آن رحمت واسعه.

در این بخش هر دو آیه را مجددا و کنار هم ذکر می کنیم و نکات مورد نظر در آنها را مورد توجه و بحث قرار می دهیم:

«الَّذِينَ يحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ يسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيؤْمِنُونَ بِهِ وَيسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَيءٍ رَحْمَةً وَعِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تَابُوا وَاتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ» (غافر/۷)

«اكْتُبْ لَنَا فِي هَذِهِ الدُّنْيا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ إِنَّا هُدْنَا إِلَيكَ قَالَ عَذَابِي أُصِيبُ بِهِ مَنْ أَشَاءُ وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيءٍ فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يتَّقُونَ وَيؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَالَّذِينَ هُمْ بِآياتِنَا يؤْمِنُونَ» (الأعراف/۱۵۶).

در آیه اولی موضوع استغفار ملائکه عرشی برای اهل ایمان و دعا برای آنها ذکر شده و اینکه این استغفار و دعا شامل حال کسانی خواهد شد که «توبه» کنند و از دین خدا پیروی کنند.در آیه دومی اشاره ای به رحمت واسعه خدای منّان شده که بر همه چیز احاطه دارد و شرایط بهره مندی از آن ذکرشده که عبارت است از تقوا و پرداخت زکات و ایمان مستمر به آیات خدا. یعنی هر سه رفتار لازم است صورت استمراری داشته باشد. بعد از آیه دوم و درآیه بعدی یعنی آیه ۱۵۷ از سوره اعراف کسانی را که در معرض این رحمت و مشمول آن قرار می گیرند، معرفی کرده و می فرماید:

«الَّذِينَ يتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِي الْأُمِّي الَّذِي يجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ »َ(الأعراف/۱۵۷) در ادامه مطالب مجدداً متذکر نکاتی از معانی هر دو آیه و آیات بعدی مربوط به آنها خواهیم شد.

زمینه ها و شرایط مساعد و مناسب برای بهره مندی از رحمت بی پایان

گفته شد که در هر دو آیه کریمه و یا در آیات بعدی شرایطی و زمینه هائی برای بهره مندی از رحمت واسعه و فراوان خدای غنی حکیم ذکر شده است. در این بخش زمینه ها و شرایط مساعد و مناسب بهره مندی از رحمت بی پایان خدای غنی کریم و ارتباط موضوع موردبحث را با ماه رمضان بصورت چند نکته و با توضیح مختصری ذکر می کنیم:

یکم:رحمت و برکات پروردگار عالمیان بی انتها و بی پایان است و از جانب او صورت استمرار دارد و از انسانها قطع نمی شود، مگر آنها از مسیر آن جریان کنار بروند و از آن فاصله بگیرند.پس قطع شدن آن رحمت و آن برکات فراوان و محرومیت عده ای از آن از ناحیه کمبود و محدویت از ناحیه آن رحمت نیست. و ما این مطلب را در بعضی مقالات قبلی بصورت مستدل و با شرح و تفصیل ذکر کردیم.^(۱)

دوم:پروردگار عالمیان راضی و خشنود می شود از اینکه بنده های او از رحمت بی پایانش بهره مند شوند و آنها را به کنار جریان رحمتش هدایت می کند و به رفتن بسوی آن جریان تشویق می کند.

سوم:نیاز به احراز شرایط و ایجاد زمینه ها، جهت بهره مندی بیشتر و دائمی از این جریان عظیم و دائمی رحمت است، نه از ناحیه کمبودها و ممنوعیت های متعارف و متداول بین انسانها یا سختگیری های از نوع متعارف در زندگی دنیوی و قوانین و نظامات عادی در عالم دنیا.

چهارم:شرایط و ایجاد زمینه ها جهت بهره مندی از رحمت و برکات و نعمت های عظیم پروردگار عالمیان از ناحیه علم و حکمت و رحمت پروردگار عالمیان برقرار شده و این رحمت اگر چه فروان و بی پایان است، اما در مجاری معین و بصورت قانونمند جریان دارد و لازم است انسانها آن مجاری و آن نظام قانونمند را بشناسند. و سراغ مسیر آن جریان بروند و خود را به آن نزدیک کنند.^(۲)

پنجم:گاهی انسانها دانسته یا ندانسته و از روی غفلت و عوامل متعدد دیگری نظام حاکم بر عالم از طرف خدای علیم حکیم را با نظامات عادی زندگی انسانی و از طرف حکومت ها و زمامداران و امرا یکسان و یا شبیه یکدیگر تلقی می کنند و در نتیجه احکام یکی را بر دیگری تطبیق می کنند. و این دیدگاه و رفتارهای مربوط به آن منشأ جهل ها و فسادها و زیان ها و محرومیت زیادی از رحمت خدای سبحان می شود.

بعنوان مثال: غالبأ آموزشهای والدین درباره کودکان خود و حتی گاهی متأسفانه آموزشهای معلمان و مربیان در مورد کودکان و دانش آموزان هم با امر و نهی ها و محدودیت ها انجام می گیرد . این امر و نهی ها و  آموزشها گاهی با انتقاد حتی سرزنش همراه می باشد.لذا کودکان از این نوع آموزش که با امر و نهی و گاهی بصورتی تند و با محرومیت و ممنوعیت همراه است، لذتی نمی برند و حتی گاهی نفرت هم پیدا می کنند و این نفرت و عدم استقبال گاهی در سخنان و حالات و رفتارهای آنها آشکار می شود و گاهی هم بر حسب ظاهر پنهان می ماند. اما مجموعاً این نوع آموزشهای غیرعالمانه و غیرکارشناسانه اثرات نامطلوب خود رادر ذهن کودکان و شخصیت و رفتارهای آنها باقی می گذارد وگاهی سبب نفرت از آن چیزی می شود که دیگران مثل والدین و معلمان بسوی آن می خوانند حتی علم و هنر که مطلوبیت ذاتی دارند و انسان فطرتاً و در اصل، از آنها استقبال می کند و به آنها تمایل و علاقه دارد.

بطور مکرر دیده شده که بعضی از کودکان در پایان سال تحصیلی و بعد از امتحانات ،کتابهای درسی را به گوشه ای پرتاب می کنند و حتی گاهی آنها را پاره می کنند. در نتیجه « علم» که دارای ارزشها و زیبائی های عقلی و مطلوبیت ذاتی است بصورت یک شئ نامطلوب ذهن بعضی از کودکان در می آید و این حالت روحی در سنین عقلی هم حتی در روح انسانها باقی می ماند.

 نوع دیگری از این وضعیت و مشابه آن در بین حکومت ها و مجریان قوانین و عده ای از افراد جوامع انسانی برقرار است.بطوریکه غالباً حکام و زمامداران از طریق امر و نهی و گاهی همراه با خشونت و سختگیری و حتی بی عدالتی به مردم حکومت می کنند و بدون بیان و توضیح علل تصویب قوانین و لزوم اجرای آنها انسانها را ملزم به عمل و اطاعت می کنندو در نتیجه این نوع رفتار منتهی به نارضایتی مردم و مخالفت آنها و عدم همکاری و پذیرش آنهامی شود.شبیه همین وضعیت در موضوع بهره مندی از امکانات جامعه و رفع نیازها و حصول امتیازات و نظائر آنها است.

بعنوان مثال: در جریان تحصیل کسانی حق ورود در بعضی فضاهای تحصیلی را دارند که در امتحاناتی شرکت کنند و امتیاز و نمره معینی را کسب کنند، مثل بعضی از دانشگاهها و مراکز علمی. یعنی محدویتی برای کسب علم در یک جامعه برقرار می شود، اعم از اینکه عادلانه و عالمانه باشد و یا از ناحیه اغراض و مقاصد و اهداف سیاسی و حکومتی ! و یا کمبود امکانات و فضاهای علمی و استاد و مربی و یا هر عامل دیگری.

 فرضاً در یک کشور نصف یا یک سوم یا یک دهم افراد علاقه مند می توانند در فلان دانشگاه و یا فلان مقطع تحصیلی وارد شوند و به تحصیل بپردازند،یا استخدام شوند و شغلی بدست آورند ، طبعاً لازم است امتحاناتی برگذار و عده ای از بین داوطلبان برای ورود به آن دانشگاه و یا آن مقطع تحصیلی و یا استخدام در یک سازمان و یک اداره و یک مؤسسه انتخاب شوند. اگر این امتحان و انتخاب عادلانه و با رعایت ضوابط قانونی هم برقرار شود، کسانی که موفق به ورود به آن فضای علمی و اجتماعی نشده اند ،طبعاً ناراحت خواهند بود، تا چه رسد به اینکه با بی عدالتی و خلافکاری و با پارتی بازی هم همراه باشد و یا حداقل عده ای چنین تصوراتی پیدا کنند.اما بلحاظ قوانین و معیارهای عقلی همه انسانها حق تحصیل علم و پیدا کردن شغل و کسب در آمد و ازدواج و داشتن مسکن و امثال آنها را دارند و این نیازها عمومیت دارد و اختصاص به عده ای از انسانها ندارد.

با توجه به توضیحات فوق، لازم است به زمینه و شرایط دریافت رحمت و برکات خدا توجه متناسب و اختصاصی معطوف شود. یعنی وقتی گفته می شود برای دریافت نعمت های پروردگار عالمیان لازم است شرایطی احراز شود و زمینه هائی به وجود بیاید، نباید این شرایط و زمینه ها به آنچه در نظامهای عادی زندگی وجود دارد تشبیه شود .

بعنوان مثال: وقتی گفته می شود از باران های بهاری کسانی بیشتر بهره مند می شوند که قبلاً زمینی را برای زراعت و کاشتن گیاهان و درختان آماده کرده باشند، یعنی برای استفاده بیشتر از آب باران در فصل بهار و نور و حرارت خورشید، احتیاج به فراهم کردن زمینه مناسب و احراز شرایطی مثل زراعت و تهیه بذر و اصلاح زمین وجود دارد، نباید احراز این شرایط مثل شرایط قبولی در یک امتحان و یا شرایط بدست آوردن شغل اداری و امثال آن تلقی شود.

و اگر گفته شود شرط داشتن بدن سالم فعالیت های جسمانی و ورزش و زندگی در آب و هوای سالم و خودداری از مصرف کردن غذا های زیان آور و پر خوری و امثال آن ها است ، نباید این شرایط به شرایط ورود به مراکز علمی و یا بدست آوردن شغل های اجتماعی و یا آزادی از زندان، یا امر و نهی های حکومتی و امثال آنها تشبیه شود و انسان سعی کند به نحوی از آنها فرار کند یا در آنها تقلب کند یا رفتاری شبیه آنها.

فرضاً اگر یک انسان درباره توصیه ها و دستورات مربی ورزشی خود و یا توصیه ها و سفارشات طبیب معالج خود و یا مربی رانندگی خود به نحوی اهمال کند و به آنها بی اعتناء شود ، حاصل و نتیجه این اهمال چه خواهد بود؟

اگر مربی رانندگی جهت یاد گرفتن فنون رانندگی و مهارت در آن به کارآموز دستوراتی بدهد و آن کارآموز نسبت به آنها بی اعتناء باشد ، و اهمالی به کار ببرد، به مقصود اصلی خود نخواهد رسید، حتی اگر در امتحان رانندگی قبول شود و گواهینامه رانندگی را دریافت کند ! و در این صورت خود او مبتلاء به زیانهای آن اهمال و فرصت سوزی خواهد شد و اگر بعداً در حال رانندگی از ناحیه عدم مهارت او تصادفی پیش بیاید، آثار آن اهمال و بی اعتنائی به توصیه های مربی خود بصورت آسیب دیدن خود و دیگران و یا جراحت شدید و یا حتی کشته شدن خود او یا دیگران آشکار خواهد شد.

حاصل بحث اینکه احراز شرایط دریافت رحمت و برکات و نعمت های عظیم پروردگار عالمیان در اصل کاری است بسیار مفید و سود آور و لذت بخش و نه از نوع محدودیت ها و التزام به رعایت بعضی توصیه های غیر مطلوب و قوانین سخت گیرانه و هزینه های زیاد.

در مجموع ماه مبارک رمضان و شبها و روز ها و ساعات آن بالخصوص در اوقات نماز ها و زمان غروب و وقت افطار و سحر ها و در شبها و روز های جمعه و بالاتر از همه آنها در «شبهای قدر» زمینه ها و فرصت های بسیار گرانبهائی برای دریافت رحمت و برکات و نعمت های خدای منّان تحقق می یابد و فراهم می شود . ارزش و قیمت این زمینه ها و فرصت ها متناسب با قدرت و رحمت و کریمیت بی پایان خدای سبحان است .

این زمینه ها و فرصت ها جهت انتشار امواج رحمت پروردگار عالمیان و انتقال آنها به فضای زندگی انسانها و جهت انتقال آنها به مقصد حقیقی آفرینش و ورود به بهشت و زندگی دائمی در آن به وجود می آید. ارزش این فرصت ها در مرتبه ای و در حدی است که معیار های عقلی و علمی و تجربی از نوع متعارف در دنیا برای سنجش آنها کفایت نمی کند و احتیاج به معیار ها و ترازوهای دیگری وجود دارد زمینه های مناسب و مساعد جهت بهره مندی از این نعمت ها و الطاف خدای سبحان را در ادامه این بحث و بصورت نکات بعدی توضیح می دهیم .

ششم:در ماه رمضان از ناحیه رحمت واسعه خدای سبحان زمینه ای برای انتشار الطاف و برکات او وجود دارد که ربوبیت آن ذات قدوس آن را اقتضاء می کند . یعنی ربوبیت او اقتضاء می کند که فرصت خاصی در طول سال به اندازه یک ماه برای بندگان خود به وجود آورد که در آن فرصت عقب ماندن ها و محرومیت ها جبران شود و هر انسانی متناسب با استعداد ها و همت ها و خواسته های خود به مراتب متعالی از بهره مندی و دارائی ها برسد بطوریکه از وجود مبارک رسول اکرم – صلی الله علیه و آله و سلم – روایت شده است که فرمود:

 «إنَّ أبْوابَ السَّماءِ تُفْتَحُ فِی أوَّلِ لَیْلَهٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ، وَلا تُغْلَقُ إلی آخِرِ لَیْلَهٍ مِنْهُ»^(۳) یعنی: درهای آسمان در شب اول ماه رمضان باز می شود و تا شب آخر آن، بسته نمی شود.

درباره باز شدن درهای آسمان و معنی مراد از آن قطعه ای از یک مقاله منتشر شده قبلی را در این بخش نقل می کنیم :

« البته لازم است ابتداء موضوع باز شدن درهای آسمان مورد بررسی قرار بگیرد و مراد از آن روشن شود. و بعد ارتباط این موضوع با ماه رمضان مورد بحث قرار بگیرد.

به اصل موضوع باز شدن درهای آسمان در بعضی از آیات قرآن به نحو اجمالی اشاره ای شده است. و در تعدادی از احادیث نقل شده از ذوات مقدسه معصومین (علیهم السلام) هم این موضوع گاهی به نحو اجمالی و گاهی با تفصیلی ذکر شده است. و از بررسی آیاتی از قرآن و بعضی از احادیث، معنای اراده شده از آن آشکار می شود. خداوند در قرآن می فرماید:

«إِنَّ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنَا وَاسْتَكْبَرُوا عَنْهَا لَا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَلَا يدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتَّى يلِجَ الْجَمَلُ فِي سَمِّ الْخِياطِ وَكَذَلِكَ نَجْزِي الْمُجْرِمِينَ» (الأعراف/۴۰) یعنی: کسانیکه آیات ما را تکذیب کردند و از پذیرفتن آن ها استکبار ورزیدند، درهای آسمان به روی آن ها باز نخواهد شد و آن ها وارد بهشت نخواهند شد مگر آنکه ریسمان ]ضخیم[ بادبان کشتی ]و یا شتر[ وارد چشمه سوزن خیاطی شود، و ما این چنین مجازات می کنیم مجرمان را.

در آیه دیگری در ضمن بحث از حوادث روز قیامت خداوند می فرماید:

«يوْمَ ينْفَخُ فِي الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْوَاجًا–وَفُتِحَتِ السَّمَاءُ فَكَانَتْ أَبْوَابًا» (النبأ/ ۱۸-۱۹) یعنی: روزی که در صور دمیده می شود، پس گروه گروه می آئید، و آسمان گشوده می شود و به صورت درهائی در می آید.

موضوع باز شدن درهای آسمان در احادیث

جهت روشن شدن معنای اراده شده از باز شدن درهای آسمان، تعدادی از احادیث را در این زمینه ذکر و بررسی می کنیم:

در روایتی از امام باقر (علیه السلام) نقل شده است که فرمود:

«إنَّ اللّهَ عز و جل يُحِبُّ مِن عِبادِهِ المُؤمِنينَ كُلَّ (عَبدٍ) دَعّاءٍ فَعَلَيكُم بِالدُّعاءِ فِى السَّحَرِ اِلى طُلوعِ الشَّمسِ فَاِنَّها ساعَةٌ تُفْتَحُ فيها اَبوابُ السَّماءِ وَ تُقسَمُ فيهَا الاَرزاقُ وَ تُقضى فيهَا الحَوائِجُ العِظامُ»^(۴) یعنی: خداوند دوست دارد از بندگان خود بنده ای را که زیاد دعا کند، پس بر شما باد به دعا در وقت سحر تا طلوع آفتاب، زیرا آن ساعتی است که درهای آسمان در آن ساعت باز می شود و رزق ها در آن تقسیم می شود، و حوائج بزرگ در آن برآورده می شود.

از قرائن موجود در این روایت بر می آید که درهای آسمان برای دعا و درخواست بندگان باز می شود. یعنی در چنین ساعتی دعاهای بندگان به مقام استجابت صعود می کند. و همچنین امکان دارد مراد باز شدن درهای آسمان برای نزول رزق انسان ها باشد. و باز امکان دارد مراد باز شدن درهای آسمان جهت صعود اعمال بندگان باشد، از جمله دعاهای آن ها.

در روایتی از وجود مبارک رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلّم) نقل شده است که فرمود:

«یُفَتَّحُ أَبْوَابُ السَّمَاءِ بِالرَّحْمَةِ فِی أَرْبَعِ مَوَاضِعَ عِنْدَ نُزُولِ الْمَطَرِ وَ عِنْدَ نَظَرِ الْوَلَدِ فِی وَجْهِ الْوَالِدَیْنِ وَ عِنْدَ فَتْحِ بَابِ الْكَعْبَةِ وَ عِنْدَ النِّكَاح» یعنی: در چهار موضع درهای آسمانی برای رحمت خداوند باز می شود، زمان نزول باران، و در جائی که فرزند ]با محبت و احترام[ به صورت والدین نگاه می کند، و زمان باز شدن در کعبه، و در جائی که عقد ازدواج برقرار می شود.

در این روایت اشاره شده است که درهای آسمان برای نزول رحمت خداوند باز می شود، و رحمتی از خداوند برای اهل آن چهار موضع نازل می شود.

در تفسیر المیزان در بحث روائی مربوط به آیه «وَ فُتِحَتِ السَّماءُ فَكانَتْ أَبْواباً» به نقل از تفسیر قمی آورده است که امام (علیه السلام) فرمود: درهای بهشت باز می شود^(۵) یعنی مراد از این آیه باز شدن درهای بهشت به روی اهل بهشت است.

باز شدن درهای آسمان جهت صعود به بهشت

با توجه به آیات قرآن و احادیث نقل شده از حضرات معصومین (علیهم السلام) یکی از معانی باز شدن درهای آسمان، فراهم شدن زمینه ورود به بهشت است. البته این عبارت معانی دیگری هم دارد مثل امکان صعود اعمال بالخصوص دعای بنده ها و نزول رحمت خداوند.

در آیه سوره اعراف- که قبلاً ذکر شد- فرمود: «درهای آسمان برای آن ها باز نمی شود و آن ها وارد بهشت نمی شوند» به این معنی تصریح شده است. یعنی مراد از باز شدن درهای آسمان، امکان ورود به بهشت است. اما اینکه در کلام شریف رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلّم) آمده است که «درهای آسمان از شب اول ماه رمضان باز می شود» یا مراد این است که امکان ورود انسان ها به بهشت در این ماه فراهم می شود و انسان ها از ناحیه اعمال خاص این ماه و در رأس آن ها عبادت شکوهمند روزه، استعداد ورود به بهشت را پیدا می کنند. و یا مراد این است که امکان صعود اعمال انسان ها و در رأس آن ها روزه و تلاوت قرآن و دعاها در تمام این ماه به صورتی متفاوت با ایام دیگر فراهم می شود. و یا مراد آن است که درهای آسمان در تمام این ماه برای نزول برکات خاص و مرتبه متعالی از رحمت خداوند به سوی بندگان باز می شود! و یا در یک دید وسیع می شود گفت: کلام مورد بحث امکان دارد شامل همه این معانی باشد،و این معانی با یکدیگر ارتباط دارند و بین آن ها تعارضی وجود ندارد.»^(۶)

الیاس کلانتری

۱۴۰۰/۰۱/۳۰

پاورقی ها:

۱ – وبسایت حکمت طریف ، بخش کلام ایام ، شماره و عنوان : کلام ایام – ۳۸۳ ، سهم و بهره انسانها از رحمت خدای غنیّ کریم

۲ – ما قبلاً درباره «مجاری رحمت خدا» در بعضی از مقالات وارد بحث تفصیلی شدیم از جمله در مقالات شماره ۳۸۳ ، سهم و بهره انسانها از رحمت خدای غنیّ کریم و کلام ایام-۴۱۷، شکوه و جلال ماه های نورانی

۳ – بحارالانوار، ج ۹۶، ص ۳۴۴

۴ – اصول کافی، کتاب الدعاء باب الاوقات و الحالات التی ترجی فیها الاجابة، چاپ انتشارات علمیّه اسلامیّه، ج ۴، ص ۲۲۸

۵ – المیزان، تفسیر آیه ۱۹ از سوره نبأ، (بحث روائی)

۶ – وبسایت حکمت طریف ، بخش کلام ایام ، شماره و عنوان : کلام ایام – ۵۴، ماه رمضان زمان باز شدن درهای آسمان