آموزش های آسمانی – ۳۳ ، تفسیر سوره مدثر
بخش اول*
آیات ( ۸ – ۱۰)*
کلیات*
-
عوامل غفلت از آینده و حوادث زیانبار زندگی
-
زیان های ناشی از غفلت ها گاهی بسیار عظیم و جبران ناپذیر است.
-
در رأس همه مشکلات عالم و در ابعادی فوق حدّ تصوّر سقوط در جهنم و ابتلاء به عذاب های عظیم آن قرار دارد.
-
غفلت مسئولان سازمان های آموزش و پرورش غیر رسمی، علاوه بر غفلت والدین کودکان و معلمان آن ها فجایع عظیم غیرقابل جبرانی در جامعه ایجاد می کند.
-
در رأس همه حوادث بااهمیت حادثه قیامت قرار دارد که مرحله اول آن با حادثه رحلت انسان شروع می شود.
-
در حادثه قیامت بعضی از انسان ها وارد فضای زندگی بهشتی با لذت ها و نعمت های فراوان و آسایش ابدی می شوند و بعضی دیگر در جهنم سقوط خواهند کرد با درد ها و رنج ها و عذاب های فوق تصوّر.
-
عظمت حادثه قیامت در قرآن مجید.
-
توجهات پی در پی انسان به حادثه قیامت علاوه بر حصول آمادگی برای ورود به بهشت و نجات از جهنم، در زندگی دنیوی هم عامل و سبب لذت ها و آسایش و سلامت روحی خواهد شد.
-
برای اهل بهشت در کنار شداید و شرور گسترده روز قیامت امکان نوعی آسایش و بهره مندی از معافیت ها از شداید هم، وجود دارد.
-
کفار در روز قیامت یعنی آن دوره طولانی از حیات هیچ گونه آسایش و راحتی و معافیت از شداید نخواهند داشت.
-
طول روز قیامت
-
وضعیت اهل ایمان در روز قیامت
-
اوضاع عمومی روز قیامت
-
میزان اقامت انسان ها در روز قیامت
-
نتایج اعمال دنیوی انسان ها در روز قیامت
-
وضعیت کافران در روز قیامت
-
معنی کلمه «یوم» درباره قیامت، یک «روز» به معنای عرفی نیست،بلکه آن روز یک دوره طولانی از حیات است که ده ها و صدها برابر عمر دنیوی انسان خواهد بود.
-
مراد از خلقت آسمان ها و زمین در شش روز چیست؟
-
بعضی از شداید و شرور روز قیامت شامل اهل بهشت هم خواهد شد، جز عده قلیلی از انسان های بسیار متعالی و برتر
-
میزان گرفتاری های انسان ها در روز قیامت متناسب با اعمال و وضعیت دنیوی آن ها خواهد بود.
-
توصیفی از روز قیامت و وضعیت انسان ها در محشر در خطبه ای از امیرالمؤمنین علی (علیه السلام)
-
انسان ها لازم است حداقل روزی ده بار با خواندن سوره حمد در نمازهای واجب از قیامت یاد کنند. اما یاد قیامت خیلی بیشتر از آن باید باشد.
-
زلزله روز قیامت از نوع زلزله های شناخته شده دنیوی نیست و نوع و شدت آن فوق ادراک عادی انسانی در دنیا می باشد.
-
در زلزله قیامت اعمال انسان ها که در اشیاء زمینی نفوذ کرده بود، از آن ها جدا خواهد شد.
-
در روز قیامت اعمال صادر شده از انسان حالت تجسّم پیدا کرده و صاحب عمل را احاطه خواهد کرد.
-
کلامی از امیرالمؤمنین علی- علیه السلام- درباره ظهور و تجسّم اعمال در روز قیامت
-
سختی ها و مشقّت های روز قیامت در مؤمنان و اهل بهشت اثر اصلاحی و جنبه پاکسازی روحی خواهد داشت.
-
سختی ها و مشقّت های روز قیامت در کافران صورت مجازات و عذاب خواهد داشت چون روح آن ها در عالم دنیا بطور کامل فاسد شده است و امکان اصلاح آن وجود نخواهد داشت.
در بخش قبلی گفته شد که اشتغالات زندگی عادی روزمره و بعضی عوامل دیگر مثل عادت کردن به بعضی از اشیاء و بعضی رفتارهای و یا عدم آموزش های لازم، در بعضی از انسانها نوعی غفلت از آینده و از حوادث زیانبار زندگی و نتایج اعمال ایجاد می کند.
همچنین گفته شد که بعضی از غفلت ها زیان های مختلفی برای انسانها ایجاد می کند که بخشی از آنها قابل جبران است اگر چه با صرف هزینه های زیاد و تحمل درد و رنج فراوان، اما بعضی دیگر اصلاً قابل جبران نیست اگر چه تمام زمین و آنچه را از اشیاء قیمتی در آن قرار دارد، هزینه کنند! مثل رفتارهائی که منتهی می شود به ابتلاء به بیماریهای غیر قابل علاج و یا تبهکاری عده ای از انسانها و وقوع جنایاتی از آنها و در رأس همه مشکلات عالم و در ابعادی فوق حد تصور سقوط در جهنم و ابتلاء به عذابهای عظیم آن که عظمت آنهابا هیچ معیاری قابل سنجش و محاسبه نمی باشد.
در ادامه بحث در تفسیر آیات مورد بحث عرض می کنیم که هشدار به انسانها در جهت شناختن مسیر زندگی در آینده و حوادثی که امکان وقوع آنها وجود دارد، باید متناسب با اهمیت حوادث و میزان وقوع آنها باشد. بعنوان مثال اگر والدین یک کودک نسبت به سلامت فرزند خود و پیشگیری از ابتلاء او به بعضی از بیماریها ، در غفلتی قرار بگیرند، احتمال دارد در اثر خوردن شیرینی جات زیاد و بعضی اشیاء مورد علاقه کودکان مثل بستنی آن هم بصورت بسیار سرد و یخ زده، دندانهای آن کودک دچار آسیب شود، بالخصوص در صورتیکه بعد از مصرف آن اشیاء بطور سریع و با روشی متناسب، دهان و دندانها شسته نشود.
در این صورت کودک دچار فرسودگی و پوسیدگی دندانها و درد شدید از آن جهت خواهد شد و هم خانواده متحمل هزینه سنگین اصلاح و معالجه دندانهای آسیب دیده خواهد شد و در صورت ادامه آن روش زندگی و خراب شدن دندانهای دائمی مشکلات عظیم تری برای او در سنین جوانی و بعد از آن پیش خواهد آمد.
اما این مشکل بصورتی است که بخشی از آن و گاهی تمام آن به نحوی قابل جبران است و در زندگی انسان فاجعه ای محسوب نمی شود، اگر چه زیان های شدید روحی و جسمی با خود همراه خواهد داشت! و اما اگر این بی احتیاطی والدین و غفلت آنها از نحوه زندگی فرزند خود در سنین بالاتر عامل ابتلاء به یک نوع بیماری غیر قابل علاج شود، مثل بعضی از انواع سرطانها و در مرحله پشرفته ، در آن صورت مشکل به وجود آمده به فاجعه ای غیر قابل جبران تبدیل خواهد شد.
با توجه با این وضعیت در زندگی انسانها لازم است هشدارها و آموزش ها برای انسانها بالخصوص کودکان و جوانان ، بسیار با اهمیت و عالمانه و دقیق باشد چه از ناحیه والدین کودکان و جوانان و چه از ناحیه معلمان آنها و چه از طریق نظام آموزشی عمومی و فرهنگ جامعه باصطلاح آموزش و پرورش غیر رسمی مثل رادیو و تلویزیون و فیلم ها و داستانها و امثال آنها و در این جهت مسئولیت عظیمی بر عهده والدین و مربیان و معلمان و خطباء و نویسندگان و دانشمندان علوم دینی و سازندگان فیلم ها و امثال آنها و بطور کلی فرهنگسازان جوامع انسانی قرار دارد.
غفلت از اوضاع زندگی فعلی و برنامه های وسائل ارتباط جمعی و اشتغال افراطی کودکان و جوانان به برنامه ها فضای مجازی وساختن بعضی فیلم ها و انتشار بی مانع بعضی از خبرها امکان دارد در یک یا چند جامعه و حتی جامعه جهانی فجایع عظیم غیر قابل جبرانی به وجود آورد و فضای زندگی عموم انسانها را دچار فسادهای اخلاقی و اغتشاش ها و جنگها و حتی قبرستات گروه های عظیمی از انسانها کند، مثل جنگ جهانی اول و دوم و کشتار عظیم انسانها در حادثه ظهور و به قدرت رسیدن «کمونیسم» و حوادث دیگر مثل آنها. در رأس همه حوادث با اهمیت و حیاتی که عظمت آن و نقش آن در زندگی انسان اختصاصی و بدون شبیه و نظیر است، حادثه قیامت قرار دارد و آن هم با حادثه رحلت انسان از دنیا ـ بطوریکه قبلاً به آن اشاره شد ـ شروع می شود.
قیامت حادثه ای است با عظمت و وسعتی و اهمیتی فوق حد تصور و در آن حادثه انسان یا وارد فضای زندگی بهشتی با لذت ها و نعمت های فراوان و آسایش و رفاه دائمی و جوار قرب پروردگار عالمیان و همسایگی با پیامبران و پاکان عالم خواهد شد و یا بر عکس در فضای جهنم سقوط خواهد کرد، یعنی فضای عذابها و درد و رنج ها و کنار تبهکاران و جنایتکاران و تعفن و فساد بی انتها ـ پناه می بریم به رحمت عفو و غفران الله ـ که عذابها و مشقت ها و مصیبت های آن فوق حد تصور و ادراک و محاسبه است. و مهم تر اینکه انسان با حادثه رحلت خود از دنیا عملاً وارد فضای آن حادثه عظیم یعنی قیامت می شود، اگر چه حادثه «قیامت کبری» بعد از زمانی چه بسیار کوتاه و چه طولانی ظهور و تحقق خواهد یافت و عجیب تر اینکه چگونه انسانها نسبت به آن حادثه عظیم در غفلتی قرار دارند و توجهی متناسب با عظمت آن به آن حادثه عظیم و مقدمه آن یعنی رحلت از دنیا معطوف نمی کنند.
حال علت اصلی و علل بی اعتنائی به موضوع قیامت و قیامت فردی و شخصی انسان یعنی حادثه مرگ و شروع سفر عظیم آخرت چیست و چرا انسانها جز عده ای قلیل از آنها نسبت به آن حادثه در غفلتی قرار دارند، قابل بحث و گفتگو و تحقیق زیادی است و ورود در آن احتیاج به فرصت مناسبی دارد. اما ذکر مکرر آن در آیات قرآن و هشدارهای شدید پروردگار عالمیان ـ جلّ جلاله ـ و بیانات فراوان گوناگون از آن و هشدارها و تذکرات مستمر و پی در پی وجود مبارک رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ و رهبران آسمانی ـ علیهم السلام ـ درباره آن و بیان حوادث آن خیلی شگفت انگیز و قابل توجه عمیق است
عظمت حادثه قیامت در آیات قرآن مجید
در آیات فراونی از قرآن مجید موضوع اصلی حادثه قیامت و اوصاف آن ذکر شده است و پروردگار عالمیان به اقتضای ربوبیت خود بر انسانها و صفت رحمت و رأفت خود و محبت به بندگانش، آنها را نسبت به آن حادثه عظیم هشدار داده است! و از آنها خواسته است که خود را برای آن روز عظیم آماده کنند و با راههای ورود به پناهگاه امن در آن روز عظیم قبلاً آشنا شوند یعنی آن راهها را مورد شناسائی قرار دهند. جهاتی از این تذکرات شامل حال همه انسانها حتی پیامبران می شود، اگرچه آنها هیچ نوع غفلت و کم توجهی به آن حادثه ندارند. جهات دیگرش شامل اهل غفلت می شود، جهت بر طرف کردن غفلت زیانبار آنها و اصلاً اهمیت و عظمت آن حادثه در حدی است که انسانها نیاز به یاد آوری و توجه پی در پی نسبت به آن دارند. این تذکر و توجه روزی ده بار و بلکه صدها بار لازم است تجدید شود. بطوریکه اهل ایمان مؤظف شده اند در هر شبانه روز حداقل ده بار با خواندن نماز و قرائت سوره «حمد» در آن متذکر روز قیامت شوند، یعنی با خواندن آیه کریمه :
«مالک یوم الدین». البته این مقدار تذکر و توجه به موضوع قیامت حداقل میزان واجب آن در نمازهای واجب روزانه است، بلکه لازم است اهل ایمان با قرائت آیات قرآن در فرصت های مناسب روزانه و در دعاهای بعد از نمازها و غیر آن و در تفکرات و گفتگو و ارتباط با دیگران ده ها بار و صدها بار متذکر آن حادثه عظیم و متوجه آن شوند.
توجه پی در پی انسان به حادثه قیامت کبری و مقدمه آن یعنی قیامت صغری علاوه بر ایجاد آمادگی در او برای آن روز عظیم و فعالیت برای ورود به بهشت و نجات از سقوط در جهنم، در زندگی روزمره دنیوی هم عامل و سبب لذت ها و آسایش ها و سلامت روحی خواهدشد. و هم یاد آوری مکرر قیامت قدرت روحی و استقامت انسان را در مشکلات زندگی و تحمل آنها بیشتر خواهد کرد و از ابتلاء به انواع امراض روحی و یأس و ناامیدی و پوچ گرائی جلو گیری خواهد کرد.
بعد از این توضیحات ضروری و تاحدی تفصیلی بر می گردیم به توضیح و تفسیر آیات مورد بحث:
۱۰ـ «علی الکافرین غیر یسیر» یعنی آن روز برای کافران آسانی نخواهد داشت. آیه قبلی بطور کلی سختی ها و شدت های روز قیامت را متذکر شد و خدای تعالی در آن، انسانها را تفکیک نفرمود یعنی وضعیت مؤمنان و کافران را به تفکیک بیان نکرد. اما در این آیه و در ادامه توصیف قیامت اشاره ای به وضعیت کافران کرده است! و طبعاً بطور ضمنی در این آیه کریمه اشاره ای هم به وضعیت اهل ایمان شده است: و به دلالت مفهومی از آن بر می آید که مؤمنان در روز قیامت و در آن حادثه عظیم پر از انواع مشقت ها، راحتی ها و آسایش هائی هم خواهند داشت. قابل توجه است که در این آیات گفته نشده است که روز قیامت برای کافران روزی سخت و سنگینی خواهد بود و هیچ گونه آسانی وجود نخواهد داشت! نه و بلکه دو تا مطلب مستقل در بیان شده است اگر چه این دو مطلب با یکدیگر ارتباط هم دارند.
یکی اینکه: روز قیامت روز بسیار سختی است
دوم اینکه: در آن روز برای کافران آسانی وجود نخواهد داشت
نتیجه بحث این می شود که روز قیامت بطور کلی روزی سخت و دارای مشقت های عظیم و سنگینی خواهد بود، اما از جهت دیگر انسانها در آن روز وضعیت متفاوت و مختلفی خواهند داشت، بطوریکه بعضی از انسانها در آن روز از آسایش و فراغتی هم بهره مند خواهند شد و آنها همان مؤمنان هستند. اما برای کافران هیچ گونه آسایش و آسانی در کار نخواهد بود.
اوضاع مختلف و متفاوت انسانها در روز قیامت
از توجه دقیق به آیات مربوط به قیامت در قرآن و از احادیث فراوان نقل شده از ذوات مقدسه معصومین ـ علیهم السلام ـ برمی آید که وضعیت انسانها در روز قیامت متناسب با نحوه زندگی آنها در دنیا و در طول عمر شان خواهد بود. لازم است انسانها موضوعات و مطالب متعددی را درباره روز قیامت بدانند و در این قسمت از بحث به ذکر و توضیح چند نکته در این زمینه اکتفامی کنیم ! و عناوین آنها عبارتند از :
- طول روز قیامت
- اوضاع عمومی روز قیامت
- میزان اقامت انسانها در روز قیامت
- وضعیت انسانهای مؤمن در روز قیامت
- وضعیت کافران در روز قیامت
- نتیجه اعمال دنیوی انسانها در روز قیامت
- علم انسانها به حوادث قیامت و اطلاع از وضعیت آن روز از چه طریقی باید کسب شود.
طول روز قیامت
اینکه گفته می شود «روز قیامت»، لازم است معنای حقیقی آن مورد توجه قرار بگیرد و مراد از آن روشن شود در قرآن مجید درباره قیامت کلمه «یوم» به کار رفته است مثل : «یوم القیامة» و «یوم الآخر» و «یوم الحساب» و «یوم عظیم» و «یوم الدین» و امثال آنها. کلمه «یوم» در زبان عربی به روز گفته می شود، اعم از وقت بین صبح و شب یعنی از صبح تا شب که مقابل آن کلمه «لیل» قرار می گیرد یعنی شب و یا به شب و روز با هم گفته می شود. مثل اینکه خدایتعالی فرمود:
«قَالَ رَبِّ اجْعَلْ لِي آيةً قَالَ آيتُكَ أَلَّا تُكَلِّمَ النَّاسَ ثَلَاثَةَ أَيامٍ إِلَّا رَمْزًا وَاذْكُرْ رَبَّكَ كَثِيرًا وَسَبِّحْ بِالْعَشِي وَالْإِبْكَارِ» (آل عمران/۴۱) یعنی وقتی ملائکه به حضرت زکریا بشارت فرزند دادند در حالی که او در سنین بالای پیری بود و همسرش هم عقیم بود، عرض کرد پرودگارا برای من نشانه ای قرار بده، خدای تعالی فرمود: نشانه برای تو این است که سه روز نخواهی توانست سخن بگوئی مگر با رمز و اشاره و در این مدت پرودگارت را زیاد ذکر کن و صبح و شب او را تسبیح کن. طبعاً ایام ثلاثه در این آیه به معنای سه شبانه روز است.
اما کلمه «یوم» گاهی به معنی دوره ای از زمان هم اطلاق می شود مثل اینکه خدایتعالی می فرماید:
«إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ» (الأعراف/۵۴) یعنی : همانا پروردگارتان الله است که آسمانها و زمین را در شش دوره [و مرحله] آفرید سپس بر عرش استواء یافت [آن را تحت اراده و سلطه خود گرفت].
در این آیه و امثال آن یوم که جمع آن ایام است به دوره ای از زمان گفته شده این معنا هم برای کلمه «یوم» در سخنان انسانها به کار می رود، مثل اینکه امیر المؤمنین علی ـ علیه السلام « فرمود:
«..الدَّهرُ یَومانِ یَومٌ لَکَ وَ یَومٌ عَلَیکَ » (۱) یعنی: روزگار [تو] دو روز است، روزی برای تو و بنفع تو! و روزی علیه [و به ضرر] تو. طبعاً در این کلام روز به معنی دوره ای از زمان است و نه فاصله بین صبح و شب و یا شبانه روز.
حال وقتی گفته می شود «روز قیامت» طبعاً روز به معنی مشهورتر خود یعنی یک صبح تا شب نیست و بلکه مراد از آن یک دوره از زمان است. و باز در این زمینه قابل توجه است که روزی های عالم آخرت و خارج از فضای دنیا با روزهای دنیا تفاوت دارد، بطوریکه خدای تعالی فرمود:
«وَيسْتَعْجِلُونَكَ بِالْعَذَابِ وَلَنْ يخْلِفَ اللَّهُ وَعْدَهُ وَإِنَّ يوْمًا عِنْدَ رَبِّكَ كَأَلْفِ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ» (الحج/۴۷) یعنی :و از تو به شتاب و عجله تقاضای آوردن عذاب می کنند ، با آنکه الله هرگز خلف وعده نمی کند و در حقیقت یک روز نزد پرودگارت مانند هزار سال است از آنچه می شمارید.
در هر صورت روز قیامت زمانی بسیار طولانی خواهد بود، البته میزان اقامت انسانها در آن روز متفاوت و متناسب با وضعیت و اعمال دنیوی آنها خواهد بود و در ادامه بحث به توضیح این موضوع خواهیم پرداخت (ان شاء الله تعالی)
خدایتعالی درباره روز قیامت و طول آن روز می فرماید:
«تَعْرُجُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ إِلَيهِ فِي يوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ» (المعارج/۴) یعنی: عروج می کنند ملائکه وروح بسوی خدا در روزی که مقدار آن پنجاه هزار سال است.
مراد این است که روز قیامت دوره ای از زمان است که طول آن به نسبت محاسبات دنیوی به اندازه پنجاه هزار سال است. اما همچنانکه به آن اشاره شد، روز قیامت و احساس طولانی یا کوتاه بودن آن و میزان اقامت انسانها در آن متناسب با وضعیت زندگی آنها در دنیا و اعمال دنیوی آنها خواهد بود، و توضیح این موضوع بخواست خدا بعداً خواهد آمد.
اوضاع عمومی روز قیامت
طبق آنچه از تدبر در آیات مربوط به قیامت در قرآن و احادیث ذوات مقدسه معصومین ـ علیهم السلام ـ بر می آید، بخشی از سختی ها و مشقت های روز قیامت جنبه عمومی دارد و شامل عموم اهل محشر و حاضران در عرصات قیامت می شود، جز قلیلی از انسانهای بسیار متعالی و برتر مثل پیامبران خدا و امامان معصوم (علیهم السلام ) یعنی اهل بهشت هم بعضی از سختی ها و مشقت ها و شداید روز قیامت سهمی خواهند داشت اگر چه در این جهت هم بین انسانها تفاوتهائی وجود خواهد داشت و سختی ها و مشقت های آن روز با اعمال انسانها و وضعیت زندگی آنها در دنیا، متناسب خواهد بود.
امیرالمؤمنین علی- علیه السلام- در یکی از خطبه های خود می فرماید:
«وَ ذَلِكَ يَوْمٌ يَجْمَعُ اَللَّهُ فِيهِ اَلْأَوَّلِينَ وَ اَلْآخِرِينَ لِنِقَاشِ اَلْحِسَابِ وَ جَزَاءِ اَلْأَعْمَالِ خُضُوعاً قِيَاماً قَدْ أَلْجَمَهُمُ اَلْعَرَقُ وَ رَجَفَتْ بِهِمُ اَلْأَرْضُ فَأَحْسَنُهُمْ حَالاً مَنْ وَجَدَ لِقَدَمَيْهِ مَوْضِعاً وَ لِنَفْسِهِ مُتَّسَعاً»(۲) یعنی: و آن روز (قیامت) روزی است که خدا در آن همه مخلوقات را از اولین و آخرین جمع می کند برای حساب و جزاء اعمال، و انسان ها در حال خضوع و قیام خواهند بود و عَرَق بر آن ها مسلّط می شود و زمین زیر پای آن ها خواهد لرزید، ]زمین آن ها را خواهد لرزاند[ و کسی که در آن وضعیت جائی برای گذاشتن پاهای خود و فضائی برای نفس کشیدن خود بیابد، حالش بهتر از دیگران خواهد بود.
از این کلام شریف برمی آید که وضعیت انسان ها در آن روز بسیار مشقّت بار و همراه با سختی ها و بلاها و شداید غیرقابل پیش بینی خواهد بود. اینکه امام- علیه السلام- می فرماید: «قَدْ أَلْجَمَهُمُ اَلْعَرَقُ» یا به معنی آن است که آن مقدار انسان ها در صحرای قیامت عرق می کنند و این زمان آنقدر طولانی می شود که آن ها مثل اینکه در عرق خود شناور خواهند بود و عرق بدن انسان ها تا نزدیک دهانشان خواهد رسید و یا مراد این است که عرق بر آن ها کاملاً مسلّط خواهد شد و آن ها راه نجاتی از آن نخواهند داشت. البته این احتمال دوم قویتر است. در هر صورت این عبارات حاکی از شدت گرفتاری ها و حوادث سخت و سنگین روز قیامت می باشند.
در ادامه کلام اشاره شده به زلزله طولانی و ادامه دار روز قیامت بطوریکه انسان ها در آن به شدت می لرزند و حالت سکون و آرامش ندارند یعنی مستمراً مبتلا به زلزله های شدید از نوع ناشناخته قرار می گیرند، یعنی اینکه زلزله های قیامت از نوع زلزله های دنیوی و حتی از نوع بسیار شدیدترین آن ها نیست، بلکه از نوع دیگری است که برای انسان ها تعجب انگیز و بسیار نگران کننده و وحشت انگیز خواهد بود.
خدای تعالی می فرماید:
«إِذَا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزَالَهَا– وَأَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقَالَهَا– وَقَالَ الْإِنْسَانُ مَا لَهَا» (الزلزلة/۱ – ۳) در این آیات اشاره ای شده به عظمت خاص زلزله قیامت و یا نوع آن که برای انسان ها شناخته شده از قبل نمی باشد و اینکه در آن زلزله آنچه در درون زمین است یعنی انسان هائی که قبلاً از دنیا رفته اند و همچنین احتمالاً اشیاء نفیس و قیمتی که در درون زمین و معادن آن قرار دارند، از زمین خارج شده و آشکار خواهند شد. یعنی زلزله قیامت از نوع زلزله های شناخته شده زمین در نظام دنیا نخواهد بود که فرضاً بناها و اشیاء روی زمین مثل درختان در اثر آن ها از جای خود کنده شود و یا نقاطی از زمین شکاف بردارد! بلکه در آن زلزله حتی اعمال انسان که اثرات آن ها در اشیاء نفوذ کرده بود، جدا خواهد شد، مثل اینکه صوت و تصویر انسان از اشیائی که در آن ها ضبط شده بود، جدا شود.
همچنین ممکن است مراد این باشد که زمین بلحاظ خاصیت جدیدی که در روز قیامت پیدا می کند، و در اثر وحی پروردگارش- مراد وحی تکوینی است- تمام اعمالی را که روی آن انجام گرفته آشکار خواهد کرد. یعنی اعمال انسان ها که بصورت صوت و تصویر حتی نیّت و اراده که از او صادر شده بود و در اشیاء موجود در زمین اطراف زندگی و فعالیت او نفوذ کرده بود و بصورتی ضبط شده بود، آن روز از اشیاء زمین جدا شده و صورت ظهور و تجسّم پیدا خواهد کرد. بطوریکه خدای تعالی فرمود:
«يوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ مِنْ خَيرٍ مُحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَينَهَا وَبَينَهُ أَمَدًا بَعِيدًا وَيحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ» (آل عمران/۳۰) یعنی: روزی که هر نفسی ]انسانی[ آنچه را از اعمال خیر انجام داده بود، حاضر می یابد و ]همچنین[ هر عمل بدی را که انجام داده بود، دوست خواهد داشت بین او و آن عمل فاصله ای دور بود، و خدا شما را از ]مجازات[ خود برحذر می دارد و الله رئوف است نسبت به بندگان.
آنچه گفته شد مربوط می شود به اوضاع عموم انسان ها اعمّ از مؤمن و کافر و اهل بهشت و اهل جهنم. اما وضع کافران و اهل جهنم بسیار مشقّت بار و زجرآور خواهد بود و خارج از قدرت ادراک عادی بشری.
قابل تذکر است که سختی ها و مشقّت های روز قیامت در مؤمنان و اهل بهشت اثر اصلاحی و جنبه پاکسازی روحی خواهد داشت! یعنی سختی ها و مشقّت های روز قیامت عامل تصفیه روح انسان مؤمن از آلودگی های دنیوی و خلوص آن و استکمال آن جهت ورود به بهشت خواهد بود. اما در مورد کفّار وضعیت متفاوت خواهد بود، مشقّت های آن دوره از حیات جنبه مجازات و عذاب خواهد داشت چون روح آن ها در عالم دنیا و در نتیجه اعمال و نیّت های آن کاملاً فاسد خواهد شد.
اگر برای نزدیک کردن این موضوع به ذهن ناچار از آوردن مثالی شویم می توانیم به مثال ذیل متوسل شویم و آن اینکه فرض می کنیم در یک بیمارستان و در اطاق های عمل دو نوع عمل جراحی در روی بدن دو انسان مجروح انجام می گیرد و در یکی از آن ها عمل جراحی جهت اصلاح و ترمیم زخمی است که در عضوی آسیب دیده از بدن یک انسان ایجاد شده! آن بیمار در ضمن آن عمل جراحی دردی احساس می کند یعنی عمل جراحی برای او درد آور است، – فرض می کنیم که امکان بی حس کردن یا بی هوش کردن آن مجروح هم وجود ندارد- اما در مجروح دیگر آسیب دیدگی عضوی از بدن در حدّی است که اصلاح پذیر نیست و اطبای معالج ناچار هستند آن عضو را با عمل جراحی قطع کنند و یا به شکلی که در زمان های قبلی متداول بود، آن عضو آسیب دیده را که آسیب وارد شده به آن بسیار عمیق و وسیع است از طریق داغ کردن و سوزاندن از بین ببرند، تا عفونت زخم به قسمت های دیگر بدن سرایت نکند. پس دردی که آن مجروح دوم می کشد منتهی نخواهد شد به اصلاح عضو آسیب دیده، بلکه منتهی به محرومیّت او از آثار و فواید آن عضو خواهد بود.
بلاها و درد و رنج های انسان ها در دنیا هم به این موضوع شباهت دارد و در بعضی از احادیث ذوات مقدسه معصومین- علیهم السلام- هم به این موضوع اشاراتی شده است.
میزان اقامت انسان ها در روز قیامت
گفته شد که روز قیامت بسیار طولانی است و طول آن روز طبق مدلول آیه ای از قرآن مجید- که قبلاً ذکر شد- به اندازه پنجاه هزار سال در مقایسه با زمان برقرار در عالم دنیا است. و مراد از روز در آیات و احادیث مربوط به قیامت، دوره ای از زمان است، نه روز به معنی متداول بین انسان ها! و آن دوره بسیار طولانی است. و اگر بخواهیم عمر دنیوی انسان را با طول روز قیامت بسنجیم می شود گفت انسان اگر بعد از سن تکلیف و مؤظف شدن به انجام اعمال خوب و مفید و طبق تعبیر قرآن به «صالحات» و خودداری از اعمال بد و زیانبار یعنی «سیّئات» تقریباً ۵۰ سال در دنیا زندگی کند، امکان دارد در مقابل هر یک سال از عمر دنیوی و انجام اعمال عبادی، حدود یک هزار سال در عرصه های قیامت اقامت و مکث داشته باشد.
اما اقامت در عرصه های قیامت برای انسان ها، متناسب با وضعیت آن ها از جهت ایمان و اعمال دنیوی آن ها خواهد بود. بطوریکه شاید یک انسان مؤمن دارای اعمال صالح زیاد و روح تصفیه شده و رشد یافته در اثر نوع زندگی دنیوی فقط چند روز در عرصه های قیامت مکث کند و خیلی سریع از صحرای محشر عبور کند و وارد بهشت شود و مؤمن دیگری چند ماه و یا چند سال در محشر بماند و بعد وارد بهشت شود و مؤمن اهل بهشت دیگری بعد از چندین هزار سال اقامت، شایستگی ورود به بهشت را پیدا کند و وارد بهشت شود.
و احتمال دارد بعضی از انسان های متعالی و دارای ایمان یقینی در مراتب بسیار برتر و با اعمال حسنه فراوان و سختی های زیادی که در دنیا کشیده و درد و رنج های زیادی که تحمل کرده اند عرض چند ساعت یعنی کمتر از یک روز- دنیوی- از محشر عبور کنند و وارد بهشت شوند . و در جهت مقابل کسانیکه در مجموع ایمان به ربوبیّت الله و زندگی اخروی و نبوت و امامت داشتند و در زندگی دنیوی ملتزم به عبادات و اعمال حسنه در حدّ خفیفی بودند و اما عمر خود را به بطالت و کارهای غیر ضروری و لذت های نفسانی گذرانده اند و در هر صورت مجموعاً اهل بهشت محسوب می شوند، تمام طول روز قیامت و زمان پنجاه هزار سال آن را در محشر اقامت کنند تا فشارها و سختی ها و مشقّت های اقامت در محشر، روح آن ها تصفیه شود و سرانجام شایستگی ورود به بهشت را پیدا کنند و بعد از طی آن زمان طولانی وارد بهشت شوند.
وضعیت انسان های مؤمن در روز قیامت
گفته شد که وضعیت انسان ها در روز قیامت بلحاظ میزان مدت اقامت و نوع زندگی آن ها، به وضعیت دنیوی آن ها از جهت ایمان و اعمال صالح و متقابلاً عدم آن ها ارتباط خواهد داشت. از آیاتی از قرآن مجید و از احادیث فراوان نقل شده از رسول اکرم- صلّی الله علیه و آله و سلّم- و امامان معصوم- علیهم السلام- برمی آید که اعمال حسنه مؤمنان در زندگی اخروی آن ها اعمّ از روز قیامت و بعد از آن نقش تعیین کننده ای خواهد داشت. بطوریکه اگر یک انسان دارای ایمان در زندگی دنیوی به نیازمندان کمک مالی می کرده و اطعام به فقرا و مساکین داشته، در زمان اقامت در محشر بصورتی متناسب با اعمال دنیوی خود اطعام خواهد شد. یا اگر کسی در دنیا به انسان های تشنه آب می داد و حتی حیوانات را هم سیراب می کرد، از تشنگی های طولانی روز قیامت معاف خواهد شد.
اگر شخصی از اهل ایمان در دنیا افراد خانواده خود و همسایگان و دیگران را تکریم می کرد و برای آن ها مزاحمتی ایجاد نمی کرده، در محشر و در دوره اقامت خود مورد تکریم هائی قرار خواهد گرفت.
بطور کلی اعمال انسان ها در روز قیامت تجسّم پیدا خواهد کرد و صاحب خود را احاطه خواهد کرد و بین یک انسان و اعمال دنیوی او اتصال و ارتباط شدیدی وجود خواهد داشت. آیات زیادی در قرآن متذکر موضوع «تجسّم اعمال» انسان ها شده از جمله آیه ۳۰ از سوره آل عمران که قبلاً به آن استشهاد کردیم. همچنین خدای تعالی می فرماید:
« فَمَنْ يعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيرًا يرَهُ– وَمَنْ يعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يرَه» (الزلزلة/ ۷ – ۸) یعنی: پس هر کس به اندازه ذره ای کار خوب انجام داده بود، آن را خواهد دید و هر کس به اندازه ذره ای کار شر و خلاف انجام داده بود آن را خواهد دید.
امیرالمؤمنین علی- علیه السلام- می فرماید:
«الصَّدَقَةُ دَوَاءٌ مُنْجِحٌ، وَأَعْمالُ الْعِبَادِ فِی عَاجِلِهِمْ، نُصْبُ أَعْیُنِهِمْ فِی آجَالِهِمْ»(۳) یعنی صدقه داروئی است شفابخش و اعمال بنده ها در زندگی دنیا، در آخرت مقابل چشمان آن ها قرار خواهد داشت.
الیاس کلانتری
۱۳۹۷/۱۱/۶
پاورقی ها :
۱ـ نهج البلاغه حکمت ۳۹۶« المنیة و لا الدنیهً ….»
۲- نهج البلاغه، خطبه ۱۰۲
۳- نهج البلاغه، حکمت شماره ۷