۲۱۵-خداوند به چه منظوری به انسان نعمت می دهد و یا آن را قطع می کند؟!

سؤال:در آیه شریفه «فاما الانسان اذا ما ابتلیه ربّه فاکرمه و نعمه فیقول ربی اکرمن» در اینجا وقتی انسان می گوید: «ربی اکرمن» ]چرا[ با کلمه «کلّا» توبیخ می شود در حالیکه خود آیه می فرماید: «فاکرمه»

کلیات

*انسان در آیات سوره فجر به چه علتی مورد تخطئه قرار گرفته است؟!

*مراد خداوند از اعطاء نعمت ها به انسان یا کم کردن آن ها چیست؟!

*وظایف انسان در کنار حوادث مطلوب و نامطلوب چیست؟!

*عذاب های خداوند شامل چه افراد و اقوامی می شود؟!

*انسان لازم است نعمتی را که در اختیارش قرار گرفته از ناحیه اعطاء و الطاف خداوند بداند و آن را اظهار کند.

*نعمت دادن خداوند و هم قطع نعمت ها به منظور دیگری انجام می گیرد غیر از آنچه انسان توهم می کند.

*نعمت دادن خداوند و محدود کردن نعمت ها از ناحیه او به منظور ابتلاء و آزمایش انسان است.

*ابتلاء و آزمایش خداوند به معنای متداول در عرف انسان ها نیست و معنای دیگری دارد.

*ملاک کرامت انسان داشتن مال دنیا نیست و همچنین محرومیت و فقر ملاک حقارت نمی باشد.

**********

پاسخ:در این آیه انسان بجهت گفتن «ربی اکرمن» یعنی پروردگارم مرا اکرام کرد! مورد توبیخ قرار نگرفته است! بلکه نسبت دادن یک نعمت به خداوند در اصل کار ممدوحی است و نشانه توجه به پروردگار و توحید او است. یعنی اینکه وقتی انسان نعمتی را که در اختیارش قرار گرفته از ناحیه خداوند و اعطاء او بداند، و آن عقیده قلبی را اظهار کند، کار او قابل مدح و تمجید است، نه جای توبیخ!! در این آیه و آیه بعدی – آیات ۱۵ و ۱۶ سوره فجر – رفتاری از انسان مورد انتقاد قرار گرفته است که پایه آن نوعی توهم است یعنی یک رفتار توهمی از جنس انسان مورد انتقاد قرار گرفته است. توضیح اینکه: عالم دنیا عالم ابتلاء و امتحان و محل آماده شدن برای زندگی اخروی است و وسائل و امکانات زندگی و اعضاء بدن انسان و قوای روحی او بطور کلی باید در مسیر کسب استعداد لازم برای زندگی اخروی و سعادت دائمی بکار رود. اما این انسان بحسب طبع اولی – و قبل از آموزش با معارف دین توحیدی بوسیله پیامبران – از ناحیه نوعی جهل، نعمت دادن خدا را برای خودش یک نوع کمال و ارزشمندی و بزرگی تلقّی می کند و دچار نوعی غرور می شود! و همچنین ابتلا و گرفتاری ها و قطع نعمت ها را یک نوع تحقیر و اهانت نسبت به خودش می داند! در حالیکه هم نعمت دادن خداوند و هم قطع نعمت ها به منظور دیگری در مورد انسان انجام می گیرد، نه به آن منظوری که او تصور کرده و دچار توهم شده است!

یعنی انسان در مقام بندگی لازم است بهره مندی از نعمت های خداوند را از ناحیه الطاف خداوند بداند و جهت اعطاء نعمت ها، شکر پروردگارش را بجای آورد، و از نعمت های خداوند در جهتی که او تعیین فرموده و دستور داده بهره برداری کند، نه اینکه خود را بزرگ تصور کند و این تصور منتهی به تکبّر و تبختر در او شود.

در اصل در این دو آیه و آیات بعدی عمل و رفتاری از انسان مورد انتقاد قرار گرفته و کلمه «کلّا» اگر مراد از آن ردع و انکار باشد^(۱) به آن منظور در آیات مورد بحث آمده است نه به خاطر گفتن کلمه «اکرمن» و یا تصور آن در ذهن انسان مورد نظر!

اگر دقت بفرمائید این مطلب – که گفته شد – از قرار گرفتن حرف «فاء» در اول آیه مورد سؤال و در نتیجه از آیات قبلی و همچنین آیات بعدی بخوبی آشکار می شود. توضیح اینکه: آیه مورد نظر و کلمه اول آن با حرف «فاء» شروع شد و می فرماید:

«فَأَمَّا الْإِنْسَانُ» و از این لحاظ روشن می شود که آیه مورد نظر به آیات قبلی ارتباط دارد و در مقام نتیجه گیری از آن آیات ذکر شده است! و در آیات قبلی اشاره شده است به انسان های طاغی و سرکش که از حوزه عبودیت پروردگار عالم خارج شدند و راه تبهکاری و فساد را در دنیا در پیش گرفتند و مشمول عذاب های پروردگار عالم واقع شدند مثل «قوم عاد» و «قوم ثمود» و فرعون و قوم او! که در توصیف آن ها فرمود:

«الَّذِينَ طَغَوْا فِي الْبِلَاد — فَأَكْثَرُوا فِيهَا الْفَسَاد — فَصَبَّ عَلَيهِمْ رَبُّكَ سَوْطَ عَذَابٍ — إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصَادِ» (الفجر/۱۱-۱۴) یعنی کسانیکه طغیان کردند در شهرها ]در ظلم به بندگان خدا[ و فساد گسترده و زیادی به راه انداختند، پس ]در نتیجه[ پروردگارت بر آن ها تازیانه عذاب را فرو نواخت، همانا پروردگار حتماً در کمین و مراقب است. یعنی اعمال انسان ها را تحت نظر دائمی خود دارد و نسبت به ظلم ها و تبهکاری های انسان ها بی اعتناء نیست.

 و بعد از ذکر رفتارهای اقوام تبهکار و ظالم و فاسد و مجازات های آن ها، وصفی از انسان را در آیه مورد سؤال بیان می کند و بطور ضمنی به علت آن فسادها و تبهکاری ها اشاره می کند، و آن اینکه انسان بطور طبیعی و قبل از اینکه بوسیله پیامبران خدا مورد آموزش قرار بگیرد چنین روحیه ای را دارد، بطوریکه وقتی نعمتی در اختیارش قرار بگیرد دچار تکبّر و خود بزرگ بینی می شود و مقام بندگی خود را فراموش می کند و وقتی مبتلا به فقر و کمبود امکانات زندگی می شود، خود را فوراً می بازد و آن کمبودها را علامت تحقیر خود تلقّی می کند و می گوید پروردگارم به من اهانت کرده است. در حالیکه هم نعمت دادن پروردگار و هم محدود و کم کردن آن در فضای زندگی دنیوی انسان به منظور ابتلاء و آزمایش او می باشد. البته ابتلاء و آزمایش خداوند به معنای متداول در عرف انسان ها نیست و معنای دیگری دارد که ان شاء الله در فرصت مناسب آن را بطور تفصیلی مورد بحث قرار خواهیم داد.^(۲)

در آیات بعدی از همین سوره یعنی سوره فجر با لحنی عتاب آمیز و کوبنده رفتارهای نامطلوب همین گروه از انسان ها و بی اعتنائی آن ها نسبت به

وظایف دینی و اخلاقی خودشان را مورد انتقاد قرار داده و آن را بخاطر آن اعمال تخطئه می کند و می فرماید:

  «كَلَّا بَلْ لَا تُكْرِمُونَ الْيتِيمَ —  وَلَا تَحَاضُّونَ عَلَى طَعَامِ الْمِسْكِين» (الفجر/ ۱۷-۱۸) یعنی نه چنین است، بلکه شما یتیم را مورد اکرام و نوازش قرار نمی دهید و ]یکدیگر را[ در جهت طعام دادن به مسکین تشویق و تحریک نمی کنید و …

یعنی ملاک کرامت انسان داشتن مال دنیا و متاع زندگی آن نیست و همچنین فقر و محرومیت ملاک حقارت و بی ارزشی نمی باشد، بلکه انسان لازم است از امکانات زندگی و فرصت های آن جهت آماده شدن برای زندگی مطلوب اخروی و سعادت ابدی بهره برداری کند و خود را برای آن زندگی آماده کند. و از جمله کارهائی که موجب رسیدن انسان به آن زندگی مطلوب متعالی است، اکرام یتیم و حمایت از او و خودداری از غصب اموال او است و تحریک و تشویق انسان ها به اطعام مساکین! که البته دوست داشتن زیاد مال و جمع کردن آن و بی اعتنائی به حلال و حرام بودن آن، مانع این اعمال ممدوح یعنی اکرام یتیم و تحریک و تشویق دیگران به اطعام مساکین می باشد. مطالب اخیر معانی مراد از آیات بعدی سوره است که جهت خودداری از طولانی شدن از ذکر آن ها و توضیحات تفسیری در مورد آن ها خودداری شد.

 حاصل بحث اینکه خداوند نوعی تصور و رفتار انسان ها را در این آیات مورد تخطئه قرار داده است و در این تخطئه بعنوان مثال و نمونه، ذکری از بعضی اقوام قبلی کرده است که در اثر تبهکاری زیاد و طغیان در ظلم مشمول عذاب خداوند قرار گرفتند. و بطور ضمنی پیروان دین توحیدی را از رفتن در راه های آن ها نهی فرموده است. و در این آموزش ها متذکر عامل اصلی تباهی ها و فسادها شده است و آن عبارت است از خروج از حوزه عبودیت خدا و دل بستن به متاع حقیر دنیا! و در نتیجه فراموش کردن مقصد آفرینش انسان که عبارت است از رسیدن به زندگی در بهشت و سعادت ابدی.

الیاس کلانتری

۱۳۹۶/۲/۱۲

پاورقی ها:

۱-در مورد کلمه «کلّا» معانی دیگری غیر از ردع و انکار هم گفته شده و اینجا وارد آن بحث نمی شویم. طالبان این موضوع می توانند به منابع لغات عربی و یا لغات خاص قرآن مجید یعنی کتب مفردات قرآن مراجعه کنند.

۲-در زمینه امتحان خداوند و معنای حقیقی آن در کتاب «تفسیر ۲» کتاب درسی رشته الهیات و معارف اسلامی است، در تفسیر آیه دوم از سوره انسان تألیف نویسنده این مقاله بحثی آمده که متضمّن توضیح موضوع و رفع بعضی از ابهامات آن می باشد. این کتاب قبلاً در دانشگاه پیام نور چاپ و منتشر شده است.