کلام ایام – ۳۵۰، شهادت امام صادق احیاء گر علوم پیامبران و امامان (علیهم السلام)
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيم
کلیات
-
امام صادق- علیه السلام- در طول دوره امامت خود منشأ تحولات علمی عظیمی در جهان شد.
-
جهاد علمی امام صادق- علیه السلام- با خطرات و فشارهای سیاسی شدیدی از ناحیه حکومت بنی عباس همراه بود.
-
آخرین درس امام صادق- علیه السلام- به انسانها در ساعت رحلت از دنیا.
-
رفتاری از امام صادق- علیه السلام- در تکریم نماز.
-
کلامی از امیرالمؤمنین- علیه السلام- درباره نماز.
-
رفتاری از رسول خدا- صلّی الله علیه و آله و سلّم- درباره نماز.
-
ترک نماز موجب سقوط انسان در جهنم خواهد شد.
-
اولین رفتار امام امیرالمؤمنین علی- علیه السلام- بعد از ضربت خوردن در نماز.
-
وصیّت امیرالمؤمنین علی- علیه السلام- به فرزندان و پیروان خود ساعتی قبل از رحلت.
-
روشی در آموزش با استفاده از روحیات انسانها.
-
استفاده از روحیه طبیعی و حقیقی نفع طلبی در انسان ها جهت آموزش.
-
محرومان از شفاعت شخصیتهای خاندان رسالت.
روز بیست و پنجم ماه شوال سال ۱۴۸ هجری، طبق بعضی از نقل های تاریخی حادثه شهادت امام ششم حضرت جعفر صادق- علیه السلام- واقع شده است. آن حضرت در طول زمان امامت خود منشأ تحوّل علمی عظیمی در تاریخ حیات انسان ها شد. بطوریکه برای هیچ یک از رهبران آسمانی چنین فرصتی در تمام عمر مبارکشان حاصل نشد.
ما قبلاً و در مقالاتی به مناسبت ایام شهادت آن حضرت متذکر شدیم که نهضت علمی امام صادق- علیه السلام- به سیره شریف همه پیامبران خدا- علیهم السلام- و وجود مبارک پیامبر خاتم حضرت محمد- صلّی الله علیه و آله و سلّم- و امامان معصوم- علیهم السلام- ارتباط دارد و آن حضرت از ناحیه جهاد علمی خود علوم مکتوم مانده از رسول الله- صلّی الله علیه و آله و سلّم- و ائمه معصومین قبل از خود و حتی علومی از پیامبران قبلی را به جریان انداخت و برای همیشه احیاء کرد، بطوریکه از بین بردن آنها برای حکومت های جبّار و دشمنان خدا امکانپذیر نخواهد بود.
در سالهای قبل در چنین ایامی مقالاتی در بیان جهاتی از سیره شریف امام صادق- علیه السلام- با عناوین و شماره های ذیل منتشر شد:
* کلام ایام- ۷۴، امام صادق و نهضت علمی جهانی پیامبران (علیهم السلام) در سه بخش و با شمارههای ۷۵ و ۷۷
* کلام ایام- ۱۵۱، حادثه شهادت امام صادق (علیه السلام)
* کلام ایام – ۲۲۳، امام صادق- علیه السلام- و حادثه شهادت او، در سه بخش و با شمارههای- ۳۳۴ و ۲۲۵
در بعضی از مقالات فوق الذکر بعد از شرح و توضیح جهاتی از سیره شریف امام- علیه السلام- و فعالیت های فداکارانه آن حضرت به ذکر و توضیح بعضی از سخنان نقل شده از وجود مبارک او پرداختیم.
جهاد علمی آن حضرت بالخصوص در دوره حکومت منصور حاکم عباسی و اختناق شدید حکومتی برقرار در جامعه دینی با خطرات و فشارهای سیاسی شدیدی همراه بود و سرانجام آن حضرت مثل اجداد بزرگوار خود و دیگر امامان معصوم- سلام الله علیهم اجمعین- به مقام شهادت در راه خدا رسید. تمام دوره امامت آن حضرت و تمام عمر مبارکش در راه حمایت از دین توحیدی و ترویج حقایق آن سپری شد.
با عرض تسلیت حادثه شهادت آن حضرت به تمام دوستدارن و پیروان او و همه پیروان خاندان رسالت، بحث در سخنان آن بزرگوار را با در نظر گرفتن شماره های مذکور در مقاله- ۱۵۱ ادامه می دهیم و امیدواریم از ناحیه فرا گرفتن این سخنان نورانی و عمل به آنها و جدیّت در انجام وظایف علمی و اخلاقی خود و عمل به احکام دینی بالخصوص نماز و ارتباط با پروردگار عالمیان مشمول شفاعت آن حضرت و همه رهبران آسمانی قرار بگیریم.
لازم به تذکر است که در سیره شریف امام صادق- علیه السلام- نقل شده است که وقتی او را با دسیسه های سیاسی حکومتی مسموم کردند و ساعت پایانی عمر مبارک او رسید و در زمان رحلت از حیات دنیوی قرار گرفت فرمود:
تمام افراد خاندان و بستگان مرا بخوانید و زمانی که آنها نزد او جمع شدند به آنها نگاهی کرد و مطلبی درباره نماز فرمود که ذیلاً خواهد آمد.
و چقدر عظمت دارد مقام معلمی آسمانی که او تمام عمر و شب و روز و ساعات آن را صرف آموزش انسانها کرده و در آن چند لحظه آخر عمر دنیوی هم آن رفتار شکوهمند یعنی آموزش انسانها مورد بی اعتنائی قرار نگرفته و در همان وضعیت و دقایقی قبل از صعود از عالم دنیا دستور میدهد تمام بستگان و افراد خاندان و قوم و خویش خود را به حضورش دعوت کنند و در حال نگاه به آنها باز به وظیفه امامت و معلمی خود میپردازد.
۶- امام صادق- علیه السلام- فرمود:
«إِنَّ شَفَاعَتَنَا لَا تَنَالُ مُسْتَخِفّاً بِالصَّلَاةِ»(۱) یعنی: شفاعت ما نمیرسد به کسی که نماز را سبک بشمارد. صدور این کلام نورانی از وجود مبارک امام صادق- علیه السلام- مشهور است و آن در منابع حدیثی زیادی نقل شده است.
در وقت نوشتن بخش فوق از این مقاله مصمّم بودم برای ادامه بحث، کلامی از وجود مبارک امام صادق- علیه السلام- انتخاب کنم. طبعاً لازم بود برای انتخاب یک یا چند مورد از هزاران سخن نقل شده از آن بزرگوار اولویتهائی در نظر گرفته شود. اما قبل از بررسی موضوع و انتخاب یک یا چند حدیث برای ذکر و شرح آنها در این مقاله، به ذهنم خطور کرد که چرا در همین زمینه هم از آن وجود قدسی و علم و بصیرت خاصّ مقام امامت او کمک نگیرم! و تصمیم گرفتم که همان کلام نقل شده از آن حضرت را در آخرین دقایق عمر دنیوی مبارک او انتخاب و مورد بحث قرار دهم. چون طبعاً انتخاب خود آن وجود مبارک در آن لحظات و در حالیکه روح شریفش آماده برای صعود از عالم دنیا به جوار پروردگار عالمیان و مأوای انبیاء و اوصیاء- علیهم السلام- بود، از حکمت و بصیرت خاصّ مقام عصمت و امامت نشأت گرفته بود. لذا مصمّم شدم که همان کلام نورانی را برای این مقاله در نظر بگیرم همراه شرح و توضیحی مناسب و با رعایت روش اختصار.
چند نکته اساسی در رفتار امام- علیه السلام- و کلام شریف او لازم است مورد توجه قرار بگیرد تا استفاده مناسبی از توجه به آن رفتار و کلام شریف حاصل شود:
یکم: امام- علیه السلام- یک معلم آسمانی است و وصی و جانشین جدّ بزرگوار خود پیامبر خاتم- صلّی الله علیه و آله و سلّم- و همچنین وصی و جانشین امامان معصوم قبل از خود- علیهم السلام- لذا در آخرین لحظات عمر و در مقام انتقال از دنیا به عالم آخرت هم همان روش کریمانه و حکیمانه معلمان آسمانی قبلی را مورد توجه و عمل قرار میدهد! و از آخرین دقایق عمر خود هم جهت کمک به انسانها و ارشاد آنها بهره میبرد.
رفتار امام صادق- علیه السلام- در لحظات آخر عمر دنیوی و کلام نورانی صادر شده از وجود شریفش، یاد آور رفتارهای رسول خدا- صلّی الله علیه و آله و سلّم- در آخرین دقایق اقامت در دنیا و رفتارهای امیرالمؤمنین علی- علیه السلام- در همان وضعیت بالخصوص وصیت مشهور آن حضرت می باشد او در حالیکه ضربت خورده و در بستر شهادت افتاده بود وقتی افراد خاندانش در محضر مبارک او اجتماع کرده بودند آن وصیّت را خطاب به دو وصیّ خود امام حسن و امام حسین- سلام الله علیهما- و بقیه افراد خاندان و همچنین شیعیان و پیروان خود اظهار فرمود.
در قرآن مجید حدود یکصد بار موضوع نماز ذکر شده، هم کثرت آیات مربوط به نماز در قرآن مجید و هم نحوه بیان این موضوع در آیات حاکی از عظمت و اهمیت خاصّ این عبادت باشکوه و جلالت آن می باشد.
در اولین مرحله از نزول وحی به حضرت موسی- علیه السلام- خدای سبحان به آن حضرت دستور به برپا داشتن نماز صادر کرده. بطوریکه در کتاب آسمانی فرمود:
«إِنَّنِي أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدْنِي وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِكْرِي» (طه/۱۴) یعنی: به راستی من هستم الله و معبودی جز من نیست، پس مرا عبادت کن و نماز را بر پای دار برای یاد من.
حضرت عیسی- علیه السلام- هم ساعتی بعد از ولادت به اذن خدای سبحان تکلّم کرد و موضوع نبوتش را اعلام کرد و در همان کلام خود متذکر موضوع نماز شد. خدا به نقل از حضرت عیسی- علیه السلام- می فرماید:
«قَالَ إِنِّي عَبْدُ اللَّهِ آتَانِي الْكِتَابَ وَجَعَلَنِي نَبِيا- وَجَعَلَنِي مُبَارَكًا أَينَ مَا كُنْتُ وَأَوْصَانِي بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ مَا دُمْتُ حَيا» (مريم/ ۳۰ -۳۱) یعنی: گفت من بنده الله هستم او به من کتاب داده و مرا پیامبری قرار داده است. و مرا مبارک قرارداده، هرجا که باشم و سفارش کرد مرا به نماز و زکات، مادام که زنده باشم.
در شریعت پیامبر خاتم- صلّی الله علیه و آله و سلّم- نماز جایگاه بسیار رفیعی دارد و در اولین سورههای نازل شده به آن وجود مبارک موضوع نماز ذکر شده مثل سوره علق و مدّثّر و اولین سوره کامل نازل شده هم یعنی سوره مبارکه حمد متضمّن موضوع نماز است. و مجموعاً سخنان و رفتارهای وجود مبارک پیامبر خاتم- صلّی الله علیه و آله و سلّم- درباره نماز حاکی از اهمیت زیاد و مقام رفیع آن در معارف دینی می باشد. بطوریکه در ادامه بحث روشن خواهد شد.
در این بخش قطعه ای از یک مقاله منتشر شده قبلی را ذکر می کنیم:
«امام امیرالمؤمنین علی ـ علیه السلام ـ در مورد نماز می فرماید: «تَعَاهَدُوا أَمْرَ الصَّلَاهِ وَ حَافِظُوا عَلَیْهَا وَ اسْتَکْثِرُوا مِنْهَا وَ تَقَرَّبُوا بِهَا فَإِنَّهَا کانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ کِتاباً مَوْقُوتاً أَ لَا تَسْمَعُونَ إِلَى جَوَابِ أَهْلِ النَّارِ حِینَ سُئِلُوا ما سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ قالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ وَ إِنَّهَا لَتَحُتُّ الذُّنُوبَ حَتَّ الْوَرَقِ وَ تُطْلِقُهَا إِطْلَاقَ الرِّبَقِ وَ شَبَّهَهَا رَسُولُ اللَّهِ ( صلى الله علیه وآله ) بِالْحَمَّهِ تَکُونُ عَلَى بَابِ الرَّجُلِ فَهُوَ یَغْتَسِلُ مِنْهَا فِی الْیَوْمِ وَ اللَّیْلَهِ خَمْسَ مَرَّاتٍ فَمَا عَسَى أَنْ یَبْقَى عَلَیْهِ مِنَ الدَّرَنِ وَ قَدْ عَرَفَ حَقَّهَا رِجَالٌ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ لَا تَشْغَلُهُمْ عَنْهَا زِینَهُ مَتَاعٍ وَ لَا قُرَّهُ عَیْنٍ مِنْ وَلَدٍ وَ لَا مَالٍ یَقُولُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَهٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ إِقامِ الصَّلاهِ وَ إِیتاءِ الزَّکاهِ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ ( صلى الله علیه وآله ) نَصِباً بِالصَّلَاهِ بَعْدَ التَّبْشِیرِ لَهُ بِالْجَنَّهِ لِقَوْلِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاهِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْها فَکَانَ یَأْمُرُ بِهَا أَهْلَهُ وَ یَصْبِرُ عَلَیْهَا نَفْسَهُ »(۲)
یعنی عهده دار شوید کار نماز را و مواظبت کنید به آن ( یعنی آن را در اول وقت خود و با تمام اهمیت و جدیت بجای آورید ) و آن را زیاد بخوانید و به وسیله آن به خداوند – جلّ جلاله – تقرّب بجوئید، چون آن برای مؤمنان فریضه مقرر شده است. آیا نمی شنوید (گوش فرا نمی دهید) پاسخ اهل جهنم را که در قرآن مجید ذکر شده است: «چه چیزی شما را در آتش درآورد، ]خواهند گفت[ ما از نمازگزاران نبودیم»(۳) و نماز گناهان را می ریزد و از بین می برد، همچنان که برگ ها از درخت فرو می ریزند، و رها می کند گناهان را مثل آزاد کردن برده.
رسول الله – صلّی الله علیه و آله و سلّم – نماز را به چشمه آب گرمی که بر در خانه شخصی جریان دارد، تشبیه کرده است که آن شخص خود را در آن چشمه روزی پنج بار شستشو می کند. دیگر در این صورت هیچ آلودگی بر بدن او نخواهد ماند! همانا افرادی از مؤمنان حق (و موقعیت) آن را شناختند. همان عده که آنها را باز نمی دارد از نماز، زینت مطاعی و نه آنچه موجب خنکی (روشنی) چشم باشد از فرزند و مال.خداوند سبحان می فرماید: «انسانهایی که باز نمی دارد و مشغول نمی کند آنها را کسب و کار و خرید و فروش از به پا داشتن نماز و پرداختن زکات»(۴)
رسول اکرم با خواندن نمازهای زیاد خود را به رنج می انداخت درحالیکه بشارت بهشت به او داده شده بود! به جهت کلام خداوند سبحان که فرمود: «امر کن اهل خود را به نماز و استقامت کن بر آن»(۵) پس او امر می کرد به طور دائم و مستمراً اهل خود را به نماز، و استقامت می کرد در این راه و نفس خود را به سختی و شکیبائی وا می داشت. یعنی بیش از حد عادی بلکه در مرتبه ای متعالی به نماز اهمیت می داد و اهل خود را هم به آن امر می کرد.(۶)
امام علی – علیه السلام – در کلام خود اهمیت خاص نماز را به اصحاب خود متذکر شده و آنها را به رعایت حدود آن سفارش کرده است. آن حضرت در این کلام به تعدادی از آیات قرآن و یکی از احادیث رسول اکرم – صلّی الله علیه و آله و سلّم – استناد فرموده است. در استناد به قول اهل جهنم که در آیاتی از سوره مدثر ذکر شده، توجهات را به این نکته معطوف کرده است که نماز نخواندن عامل ورود به آتش جهنم خواهد بود. و در بیان اهمیت نماز همین تذکر کفایت می کند، یعنی وقتی از اهل جهنم در روز قیامت سوال خواهد شد که چه چیزی شما را در جهنم وارد کرد، آنها در ابتداء جواب خود خواهند گفت: چون ما از نمازگزاران نبودیم.
انسان در حال نماز در مقابل عظمت های بی پایان پروردگار عالمیان اظهار عبودیت و تذلل می کند و روح انسان در معرض تابش نور صفات خداوند قرار می گیرد. و عطر توحیدی به تمام زوایای روحش نفوذ می کند. قطره وجود انسان به رودخانه عظیم مواج ذکر الله متصل می شود و حیات ابدی پیدا می کند. در حال نماز درهای زندان تاریک طبیعت باز می شود و چشم انسان به آسمان های با عظمت فوق ماده می افتد و میل به پرواز از عالم کوچک و تاریک طبیعت به فضای وسیع و نورانی عالم ملکوت در او قوت می گیرد»(۷).
نماز از ارکان اصلی عبادت خدای سبحان در شریعت های آسمانی می باشد. امام امیرالمؤمنین علی- علیه السلام- در سیره شریف خود با سخنان و رفتارهای مکرّر خود نماز را تکریم میکرد و سفارش می فرمود آن را محور کارهای دیگر قرار دهند! و خود به آن در مرتبه رفیعی عمل می کرد. آن حضرت وقتی در نماز ضربه کشنده شمشیر به سر مبارکش خورد و افراد خاندان و پیروانش رسیدند و دور او حلقه زدند، به فرزند و وصی و جانشین خود امام حسن مجتبی- علیه السلام- دستور داد که نماز جماعت را با مردم بخواند. یعنی آن وجود قدسی در سخت ترین حالات زندگی خود و زمانی که مورد سوء قصد قرار گرفته و به شدت مجروح شده، حتی چند لحظه هم به بر پا داشتن نماز بی اعتناء نشد و آن را به فرزندش توصیه فرمود.
قبلاً و در همین مقاله متذکر اصل موضوع وصیّت امام- علیه السلام- شدیم. او در وصیت مشهورش متذکر موضوع نماز شده و می فرماید:
«وَ اللَّهَ اللَّهَ فِي الصَّلَاةِ فَإِنَّهَا عَمُودُ دِينِكُمْ»(۸) یعنی: خدا را خدا را مواظبت کنید برای نماز که همانا آن ستون دین شماست.
امام صادق- علیه السلام- که تمام ساعات و دقایق عمر شریفش را صرف آموزش انسانها کرده، و در آخرین ساعت از آن عمر پربرکت و در حال بیماری و انتقال از دنیا باز به مقام معلمی خود بی اعتناء نبوده و آموزش دیگری به انسان ها می دهد و با روشی مؤثر متذکر موضوع نماز می شود.
دوم: آموزش امام صادق- علیه السلام- صرفاً یک تذکر نبوده، بلکه مشتمل بر نکته لطیفی در موضوع آموزش و موضوع تأثیرات آن میباشد، لذا فرمود: شفاعت ما به کسانیکه نماز را سبک بشمارند نمی رسد. یعنی در این کلام کوتاه، علاوه بر اهمیت خاصّ نماز به موضوع شفاعت هم اشاره ای شده یعنی: آموزش دیگری هم مورد توجه قرار گرفته و آن اصلِ موضوع «شفاعت» است، به علاوه شرایط رسیدن به آن یا یکی از آن شرایط.
یعنی در عالم آخرت جریان شفاعت بعضی از انسانهای متعالی و صاحبان کمالات و فضائل و همچنین موجودات دیگری مثل ملائکه درباره سایر انسان ها برقرار خواهد بود. اما بهره مندی از شفاعت شافعان شرایطی دارد که به اعمال انسان ها در دنیا ارتباط می یابد و بعنوان نمونه کسانیکه نماز را سبک بشمارند و اهمیت و جلالت خاصّ آن را در نظر نگیرند، محروم از شفاعت خواهند بود.
سوم: امام صادق- علیه السلام- در این کلام نورانی خود به نکته دیگری هم اشاره کرده و آن روحیه نفع طلبی طبیعی و حقیقی و مطلوب در انسانها است. لذا یکی از فواید تکریم و تجلیل عملی نماز را متذکر شده و آن اینکه تکریم عملی نماز فوایدی برای انسان ها خواهد داشت از جمله آن فواید دریافت شفاعت شافعان و رسیدن به فواید عظیم آن خواهد بود.
چهارم: امام- علیه السلام- در این کلام کوتاه بطور ضمنی به مقام و موقعیت خاندن رسالت و اهل بیت عصمت و طهارت هم اشاره ای فرموده، یعنی: آن حضرت نفرمود که سبک شمارندگان نماز محروم از شفاعت خواهند بود بلکه فرمود شفاعت ما به آنها نمیرسد! یعنی وجود مبارک رسول خدا- صلّی الله علیه و آله و سلّم- و رهبران آسمانی دارای مقام شفاعت خواهند بود و انسانها میتوانند با انجام کارهائی در دنیا و آشنائی با آن شخصیت های آسمانی و از ناحیه مودّت با آنها به فواید عظیمی دست یابند و آن شفاعت گروهی از انسانهای متعالی و صاحب فضائل و کمالات است که دارای قدرت شفاعت می باشند.
ذات قدوس الله – عزّوجلّ- و پروردگار عالمیان را به رحمت واسعه و تمام اسماء و صفاتش قسم میدهیم که ما دوستداران آن حضرت و همه شخصیتهای خاندان رسالت را از شفاعت آن ذوات مقدسه محروم نفرماید.
پنجم: امام صادق- علیه السلام- درس دیگری هم به انسان ها داد و آن اینکه در همان ساعت آخر عمر خود و در حالیکه عمّال حکومت او را مسموم کرده بودند و آن حضرت در شرایط بحرانی قرار داشت، دستور داد همه بستگان و افراد خاندان رسالت را به منزل او دعوت کنند یعنی به عبادت بسیار مهم دیگری هم پرداخت و آن عبارت بود از «صله ارحام» و محبت به بستگان و توجه محبت آمیز به آنها و به کار بردن آموزشی درباره آنها. و بطور ضمنی به انسان ها یاد داد که محبت به بستگان و توجه به آن ها در سخت ترین شرایط هم لازم است انجام بگیرد.
الیاس کلانتری
۱۳۹۹/۰۳/۲۷
پاورقی ها:
۱- ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، شیخ صدوق، ترجمه حمید مظهر، نشر وحدت بخش، ص ۴۴۰، ۹۰۷، ۱۱۲
۲- نهج البلاغه خطبه ـ ۱۹۹«تعاهدوا امر الصلاه …»
۳- سوره مدّثّر، آیات ۴۲-۴۳
۴- سوره نور، آیه ۳۷
۵- سوره طه، آیه ۱۳۲
۶- اهل یک پیامبر به خانواده و پیروان او گفته می شود.
۷- وبسایت حکمت طریف، آموزش های آسمانی – ۲۲، تفسیر سوره علق
۸- نهج البلاغه، بخش نامهها، نامه شماره- ۴۷