کلام ایام – ۳۹۶، عید ولادت حضرت زینب کبری (سلام الله علیها)
بخش دوم *
کلیات *
-
اشیاء و پدیده های محبوب رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم).
-
نماز محبوبترین اعمال و اشیاء در نظر رسول خدا – صلّی الله علیه و آله و سلّم – بود.
-
تکریم و تجلیل جنس زن در سخنان و رفتارهای رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم).
-
مراد اصلی پیامبر اکرم – صلّی الله علیه و آله و سلّم – از ذکر اشیاء محبوب خود.
-
اشیاء و اعمال محبوب حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها).
-
در کلام و رفتار رسول خدا – صلّی الله علیه و آله و سلّم – مجموعاً جنس زن تکریم شده!! اعمّ از مادر و دختر و خواهر و همسر.
-
صفت «رحمت و رأفت» خدای سبحان در جنس زن ظهور و تجلّی بیشتری دارد نسبت به جنس مرد.
-
صفت «حکمت« خدای سبحان در جنس مرد تجلّی بیشتری دارد نسبت به جنس زن.
-
پیامبر اکرم – صلّی الله علیه و آله و سلّم – بطور مکرّر و همیشه با سخنان و رفتارهای خود زن ها را تکریم می فرمود.
-
اشتیاق قلبی شدید حضرت فاطمه زهرا – سلام الله علیها – به ذات قدوس الله و اسم او.
-
توجه به الله و یاد قلبی و به زبان آوردن اسم او داروئی برای دردهای قلبی و روحی است.
-
اشتیاق قلبی شدید حضرت سیدالشهداء، امام حسین – علیه السلام – به نماز و دعا و تلاوت کتاب خدا.
-
علت اصلی محبوبیت اشیاء و پدیده ها در قلوب اولیاء الله.
در مقاله قبلی یعنی: کلام ایام – ۳۹۵، بحث در شخصیت قدسی حضرت زینب کبری – سلام الله علیها – و فضائل او به ذکر و توضیح القاب شریفش منتهی شد. در مقالات سال های قبل بعضی از القاب مبارک او مورد بحث قرار گرفته بود. و بحث در شماره قبلی در این زمینه ادامه یافت و لقب شریف «محبوبة المصطفی» مورد توجه قرار گرفت. در ادامه آن بحث عرض می کنیم:
وجود مبارک رسول خدا – صلّی الله علیه و آله و سلّم – بطور مکرّر درباره بعضی از اشیاء و پدیده ها و مخلوقات خدای سبحان تمایل و محبت قبلی خود را اظهار و اعلام می کرد.
این رفتار در سیره شریف اهل بیت عصمت و طهارت – علیهم السلام – هم جریان داشته، بعنوان نمونه چند روایت نقل شده در این زمینه را ذکر می کنیم:
از رسول خدا – صلّی الله علیه و آله و سلّم – نقل شده است که فرمود:
«حُبّبَ الىَّ مِن دنیاکم ثلاثٌ: النساءُ و الطّیب و جُعلت قرّةُ عینى فى الصلاةِ»(۱) یعنی: از دنیای شما سه چیز محبوب من گردید، زن و عطر، اما روشنی چشم من در نماز قرار داده شده است.
در این روایت شریف وجود مبارک رسول الله – صلّی الله علیه و آله و سلّم – سه نمونه از محبوبترین اشیاء و مخلوقات خدای سبحان و پدیدههای عالم را نام برده است. این حدیث مشهور مورد بحث و گفتگوهای زیادی در بین دانشمندان قرار گرفته و بعضی گفته اند چگونه است که آن حضرت اشاره ای به قرآن مجید و تلاوت آن نکرده است؟ یعنی در بین اشیاء و اعمال محبوب. در توضیح نکات دقیق حدیث شریف به این اشکال هم پاسخ فشرده و مختصری داده خواهد شد. ما به ذکر و توضیح بعضی از نکات دقیق این حدیث شریف اکتفاء می کنیم:
یکم: این حدیث شریف با الفاظی که ذکر شد شهرت بیشتری دارد نسبت به صورتی از آن که اندک اختلافی با صورت مشهور دارد و آن صورت به شکل ذیل است:
«اُحِبُّ مِن دنیاکم ثلاثٌ: النساءُ و الطّیب و جُعلت قرّةُ عینى فى الصلاةِ» یعنی بجای لفظ: حُبّب إلیّ… کلمه «احبّ» یعنی: (دوست دارم) ذکر شده است. و اینکه در صورت اولی فاعل جمله ذکر نشده و بطور ضمنی در آن اشاره ای یا دلالتی وجود دارد که عامل این پدیده اراده ذات قدوس الله – عزّوجلّ – و تربیت خاص و مستقیم او درباره وجود شریف رسول الله – صلّی الله علیه و آله و سلّم – است. و اینکه آموزش و تربیت الهیه، این محبوبیت را در روح مبارک رسولش قرار داده است.
دوم: اشیاء و مخلوقات و پدیده های محبوب رسول خدا – صلّی الله علیه و آله و سلّم – منحصر به این سه مورد نیست، بلکه آن وجود مبارک سه پدیده محبوب در قلب شریفش را به علتی و حکمتی نام برده و مطلب را بصورتی بیان فرموده که نشان می دهد این سه پدیده و مخلوق و عبادت سفارش شده خدا در قلب مبارک او جایگاه رفیعی دارند.
سوم: اشکالی که بعضی بر اعتبار و صحت حدیث شریف گرفته اند از کم توجهی و عدم دقت آنها نشأت گرفته است. توضیح اینکه بعضیها گفته اند و سؤال کرده اند که چرا رسول خدا – صلّی الله علیه و آله و سلّم – در این کلام – به فرض صدور آن از وجود مبارک او – از قرآن مجید و تلاوت آن چیزی اظهار نکرده است؟
پاسخ این اشکال روشن است و آن اینکه اوّلاً: عبادت مشهور و باشکوه «صلاة» یعنی نماز مشتمل بر تلاوت قرآن است. یعنی محبوبیت قرائت قرآن در داخل نماز قرار دارد! و اینکه وقتی انسان نماز می خواند، محبوبیت این عبادت با محبوبیت اصل تلاوت قرآن با هم جمع می شود و لذت بیشتری در روح انسان به وجود میآورد و محبوبیت آن شدیدتر می شود.
ثانیاً: در روایت شریف سه شئ محبوب رسول خدا – صلّی الله علیه و آله و سلّم – ذکر شده، اما اشیاء محبوب آن حضرت منحصر به این سه مورد نیست و هیچ دلالت لفظی هم در آن، جهت انحصار وجود ندارد. بلکه به علتی که به احتمال قوی جنبه آموزشی هم برای انسان ها داشت، در این کلام سه مورد از اشیاء محبوب خود را اظهار و اعلام فرموده است و در سخنان دیگر از اشیاء و پدیده های محبوب دیگر خود نام برده است.
چهارم: معلوم نیست چرا علمای دینی غالباً در بحث و گفتگوها و تحلیل های خود از این حدیث شریف کلمه «نساء» را به جنس زن بلحاظ ازدواج و انتخاب همسر منحصر کردهاند! و این انحصار از کجا در می آید؟ چرا عمومیت معنای جنس زن مورد توجه قرار نمی گیرد؟ آیا مناسبتر و نزدیکتر به مراد شریف رسول خدا – صلّی الله علیه و آله و سلّم – این نیست که گفته شود قصد اصلی حضرت رسول اکرم – صلّی الله علیه و آله و سلّم – تجلیل و تکریم جنس زن بوده است و آن شامل مادر، خواهر، همسر و دختر و نواده ها هم میشود. ظاهراً و بلحاظ قرائن عقلی این معنی – یعنی جنس زن و تجلیل و تکریم و بیان ارزش های وجودی او مورد نظر بوده است.
از توجه به روحیات و رفتارهای جنس زن میزان بالای رأفت و مهربانی و عواطف این موجود بخوبی آشکار میشود! و این رأفت و مهربانی و عواطف انسانی شدید جنس زن در نظام زندگی دنیوی ابتداءً در وجود و رفتارهای «مادر» نسبت به فرزندانش ظهور می یابد و در مرحله بعدی عواطف و محبت دختر نسبت به والدین و بعد از آن محبت خواهر نسبت به برادر و در مرحله بعدی محبت و وفاداری جنس زن نسبت به همسرش.
قابل تذکر و توجه است که رأفت و مهربانی و عواطف انسان ها نسبت به یکدیگر تجلّیاتی از صفت رحمت خدای سبحان و رأفت او است! و صفت رحمت پروردگار عالمیان – عزّوجلّ – در جنس زن ظهور و تجلّی بیشتری دارد نسبت به جنس مرد. همچنانکه صفت حکمت ذات قدوس الله در جنس مرد تجلّی و ظهور بیشتری دارد نسبت به جنس زن.
مخلوقات خدای سبحان به لحاظ ظهور و تجلّی صفات الله – عزّوجلّ – در وجود آنها، در نظر اولیاء خاصّ او جاذبه و زیبائی و محبوبیت شدیدی دارند. و انسان برترین و متعالی ترین مخلوق خدای سبحان می باشد و خیلی طبیعی است که همین موجود در قلب شریف رسول الله – صلّی الله علیه و آله و سلّم – دارای محبوبیت شدیدی باشد.
پنجم: تغییر صورت کلام و الفاظ به کار رفته در آن نشان می دهد که از سه پدیده محبوب رسول خدا – صلّی الله علیه و آله و سلّم – «صلاة» یعنی نماز محبوبیت بسیار شدیدتری نسبت به سایر محبوب های آن وجود مبارک دارد، چون در حالت نماز « اولیاء الله» وارد چشمه هائی از «ذکر الله» می شوند و فضای روحشان از عطر «ذکرالله» موج می زند.
ششم: آیا مطالب مذکور در این حدیث شریف صرفاً بجهت اظهار حالاتی از روح مبارک آن حضرت می باشد و یا جنبه آموزشی برای مردم دارد؟ جهت دوم یعنی قصد آموزش انسانها در تمام سخنان و رفتارهای آن وجود مبارک و مجموع سیره شریفش بطور دائم مورد نظر بوده است. در این کلام نورانی هم میشود گفت قصد اصلی تجلیل و تکریم نماز و جنس زن بوده است و اینکه انسان ها جهت لذت روحی خود و لذت بردن دیگران بدن و لباس خود را معطّر کنند و اینکه با این نوع تجلیل و تکریم نسبت به جنس زن، تحقیر این موجود ارزشمند و زیبا و پر محبت را از طرف افراد و اقوام از بین ببرد.
و همچنین کم توجهی و اهمال عده ای از اهل ایمان نسبت به عبادت شکوهمند «نماز» و غفلت از فواید عظیم آن را به اشتیاق شدید قلبی نسبت به آن تبدیل کند.
مراد این است که آن حضرت با اظهار و بیان بعضی از حالات روحی خود درباره نماز و جنس زن، تکریم و مدحی از این دو پدیده نفیس و گرانبها و ارزشمند به عمل آورده و همچنین یک شئ نفیس و لذتبخش بنام «عطر» را جهت خواص روحی و طبّی آن و ایجاد توجه در انسان ها برای بکار بردن آن در دیدارها و مجالست ها و مصاحبت ها مدح فرموده است.
هفتم: قصد اصلی در این بخش از مباحث، شرح و توضیح حدیث شریف فوق الذکر نبود! بلکه جهت توضیح مطلب مورد نظر اصلی آن را ذکر کردیم، اما بعد از ذکر آن این توضیحات ضرورت پیدا کرد، بالخصوص که بعضی از دقایق آن در منابع حدیثی و تحلیل هائی که از آن به عمل می آید غالباً مورد غفلت قرار می گیرد.
در ادامه بحث و توضیح موضوع اصلی و محوری در این نوشتار، یعنی ذکر و توضیح عبارت «محبوبة المصطفی» درباره حضرت زینب کبری – علیها السلام – حکمت ذکر و توضیح نکات فوق بیشتر روشن خواهد شد. (ان شاء الله تعالی)
از وجود شریف حضرت صدیقه طاهره، فاطمه زهرا – سلام الله علیها – نقل شده است که فرمود:
«حُبّب اِلَیَّ مِنْ دنیاکُم ثلاثُ: تلاوة کتاب الله والنّظر فی وجه رسول الله والانفاق فی سبیل الله»(۲) یعنی: از دنیای شما سه چیز محبوب من گشته: تلاوت کتاب خدا، و نگاه به چهره رسول خدا – صلّی الله علیه و آله و سلّم – و انفاق در راه خدا.
در این روایت کوتاه سه بار کلمه جلاله «الله» – عزّوجلّ – به کار رفته و کلام شریف حاکی از میزان توجه آن وجود قدسی نسبت به ذات قدوس الله می باشد. توضیح اینکه حضرت صدیقه طاهره – سلام الله علیها – بجای کلمه «قرآن» که فقط یک کلمه است و مناسبتر برای رعایت اختصار در کلام، عبارت «کتاب الله» را به کار برده و بجای کلمه «ابی» – یعنی پدرم – عبارت «رسول الله» را ذکر کرده و مثلاً نفرموده نگاه به چهره پدرم بلکه متذکر مقام رسالت برای الله درباره پدر بزرگوارش، شده است. و همچنین در موضوع «انفاق» تصریحی به «سبیل الله» فرموده و به ذکر کلمه انفاق اکتفاء نفرموده است.
اشتیاق قلبی شدید حضرت صدیقه طاهره فاطمه زهرا – سلام الله علیها – به لفظ جلاله «الله» این زیباترین کلمه در تمام عالم از این کلام شریف بخوبی آشکار می شود. این کلمه «جلاله» و به کار بردن آن در گفته ها و نوشته ها و توجه قلبی مکرّر به آن، تأثیرات عظیمی در روح گوینده و شنونده به وجود می آورد! همچنانکه در «دعای کمیلِ» نقل شده از امیرالمؤمنین علی – علیه السلام – (۳) به آن اشاره ای شده است بطوریکه گفته شده:
«یا مَنِ اسْمُهُ دَواءٌ وَ ذِکرُهُ شِفاءٌ»(۴) یعنی: ای آنکه اسم او دارو [و برطرف کننده دردها و بیماری های روحی] و یاد او، شفاء است.
و یعنی اینکه علاوه بر ذکر قلبی پروردگار عالمیان و تأثیرات روحی آن در انسان ها، اسم او هم منشأ تأثیرات شفابخشی در وجود آنها می باشد. و اینکه ذکر اسم او چه در زبان و چه در قلب و چه توأم با یکدیگر داروی شفابخش برای دردهای انسان است.
از حضرت سیدالشهداء امام حسین – علیه السلام – نقل شده است که وقتی عصر تاسوعا سپاه دشمن بطرف خیمه های آن حضرت حرکت کردند و خواستند که جنگ را شروع کنند، او برادرش حضرت عباس- علیه السلام – را نزد آنها فرستاد و به او فرمود:
«اِنْ اسْتَطَعْتَ اَنْ تَصرفَهُم اِلى غَدْوَةٍ وَتَدْفَعَهُمْ عَنّا الْعَشِيَّةَ لَعَلَّنا نُصَلّى لِرَبِّنَا الْلَّيْلَةَ وَنَدْعُوَهُ وَنَسْتَغْفِرَهُ، فَهُوَ يَعْلَمُ اَنِّى قَدْ كُنْتُ اُحِبُّ الصَّلاةَ لَهُ وَتِلاوَةَ كِتابِهِ»(۵) یعنی: اگر توانستی آنها را تا فردا صبح از [شروع جنگ با] ما منصرف کنی، تا باشد که در این شب ما برای پروردگارمان نماز بخوانیم، و او میداند که من نماز برای او و تلاوت کتاب او را دوست دارم.
امام – علیه السلام – با آن رفتار و کلام نورانی خود علاقه شدید قلبی خود را به نماز و تلاوت قرآن اعلام فرمود.
این کلام با اندک اختلافی در الفاظ در منابع تاریخی و سیره شریف امام – علیه السلام – نقل شده است از جمله نقل کرده اند که بعد از آنکه حضرت عباس با بیست نفر از سپاه امام – علیه السلام – رفتند مقابل سپاه دشمن و آنها را متوقف کردند، و او برگشت نزد امام – علیه السلام – و پیام سپاه دشمن را به آن حضرت ابلاغ کرد، امام – علیه السلام – فرمود:
«اِرْجِعْ اِلَيْهِمْ فَاِنْ اسْتَطَعْتَ اَنْ تُؤَخِّرَهُمْ اِلى غَدْوَةٍ وَتَدْفَعَهُمْ عَنّا الْعَشِيَّةَ لَعَلَّنا نُصَلّى لِرَبِّنَا الْلَّيْلَةَ وَنَدْعُوَهُ وَنَسْتَغْفِرَهُ، فَهُوَ يَعْلَمُ اَنِّى قَدْ كُنْتُ اُحِبُّ الصَّلاةَ لَهُ وَتِلاوَةَ كِتابِهِ وَكَثْرَةَ الدُّعاءِ وَالاِسْتِغْفارِ»(۶) یعنی: بسوی آنان برگرد، پس اگر توانستی آنها را تا فردا صبح به تأخیر بیانداز و این وقت غروب آنها را از ما دفع کن، تا بلکه امشب را ما برای پروردگارمان نماز بخوانیم. و به دعا و درخواست از او و استغفار از او مشغول شویم و او میداند که من همیشه نماز برای او و تلاوت کتاب او و دعا و استغفار زیاد از او را دوست داشتم.
در این کلام شریف امام – علیه السلام – حبّ قلبی شدید خود را به نماز و تلاوت کتاب خدا و دعا و استغفار زیاد اعلام فرموده است. قابل توجه است که در بخشی از کلام امام – علیه السلام – که ذیلاً بطور مجدّد ذکر میشود، شش بار ذات قدّوس الله – عزّوجلّ – بصورت کلمه «ربّ» و ضمائر مورد توجه قرار گرفته است.
«لَعَلَّنا نُصَلِّىَ لِرَبِّنَا اللَّیْلَةَ وَ نَدْعُوهُ وَ نَسْتَغْفِرُهُ، فَهُوَ یَعْلَمُ أَنِّی کُنْتُ أُحِبُّ الصَّلاةَ لَهُ وَ تِلاوَةَ کِتابِهِ وَ کَثْرَةَ الدُّعاءِ وَ الاِسْتِغْفارِ»
نُصَلِّىَ لِرَبِّنَا – نَدْعُوهُ – نَسْتَغْفِرُهُ – هُوَ یَعْلَمُ – الصَّلاةَ لَهُ – تِلاوَةَ کِتابِهِ
در این کلام نورانی هم توجه پی درپی و مکرّر به ذات قدّوس الله و پروردگار عالمیان بخوبی آشکار است. بطوریکه بعد از ذکر عبارت «لَعَلَّنا نُصَلِّىَ لِرَبِّنَا» باز در ادامه کلام فرمود: «الصَّلاةَ لَهُ» و همچنین «تِلاوَةَ کِتابِهِ» یعنی: بدون ذکر کلمه لفظ «لَهُ» هم روشن بود که مراد نماز برای پروردگار است، اما این لفظ در کلام شریف ذکر شده و همچنین عبارت «تِلاوَةَ کِتابِهِ» و اینکه از اسماء متعدّد قرآن مجید این مورد یعنی «کتاب او» را انتخاب فرموده است.
حاصل بحث و نتایج آن اینکه: محبوبیت اشیاء و پدیده ها در قلوب اولیاء الله، از ناحیه ارتباط و اتصال آنها به ذات قدّوس «الله» و صفات و افعال او است و آن ذوات مقدسه از این منظر به اشیاء و پدیدههای عالم و به انسان ها توجه دارند.
این بحث جهات دیگری هم دارد که جهت رعایت اختصار در مقالات آن را به شماره بعدی موکول می کنیم! و اینکه چون به ایام شهادت حضرت صدیقه طاهره، فاطمه زهرا – سلام الله علیها – و «فاطمیه اول» رسیدیم و لازم است مقالات مربوط به این ایام را در اولویت قرار دهیم، لذا بین این دو مقاله در سیره شریف حضرت زینب – سلام الله علیها – و ادامه مقالات فاصله ای خواهد افتاد و بخواست خدا بعد از انتشار مقالاتی در سیره و کلام حضرت فاطمه زهرا این بحث در سیره حضرت زینب – سلام الله علیهما – ادامه خواهد یافت. (ان شاء الله تعالی)
الیاس کلانتری
پاورقی ها:
۱- این حدیث مشهور در منابع روائی زیاد از وجود مبارک پیامبر اکرم – صلّی الله علیه و آله و سلّم – نقل شده است.
۲- نهج الحیاة یا فرهنگ سخنان فاطمه (سلام الله علیها)، محمد دشتی و جمعی از پژوهشگران، ص ۲۱۹
۳- این دعا به «دعای خضر» – علیه السلام – هم مشهور است و گفته شده که جبرئیل – علیه السلام – آن را به حضرت خضر تعلیم کرد.
۴- این عبارت در اواخر دعای شریف کمیل قرار دارد.
۵- لهوف، سید بن طاووس، انتشارات سرور، ص ۱۴۰
۶- بحارالانوار، علامه مجلسی، ج ۴۴، ص ۳۹۲