کلام ایام ـ ۴۸۷، ماه شعبان و روزهای تاریخی آن
بخش پنجم*
کلیات*
- حدود نصف حجم دعای مورد بحث در این مقالات، اختصاص به صلواتهای مکرر به رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ و عترت طاهره ـ علیهم السلام ـ و ذکر فضائل آنها دارد.
- مراد از «عمران قلب» در این دعا چیست؟
- قلب انسان هم دارای حالت حیات و موت می باشد و گاهی حیات و گاهی موت در آن برقرار است.
- اطاعت از خدای سبحان سبب حیات قلب می باشد.
- مراد از «حیات قلب» حیات جانداری نیست.
- مراد از مرگ قلب در آیاتی از قرآن مجید و در احادیث اخلاقی، از بین رفتن یا توقف «حیات انسانی» است.
- کسی که حیات انسانی در وجود او فعال نشده و یا فعالیت آن از بین رفته، زندگی او در حد جانداران خواهد بود و او نخواهد توانست در حادثه قیامت از عالم دنیا خارج شود.
- وجود انسان ترکیبی یا مخلوطی از هر دو نوع «حیات جانداری» و «حیات انسانی» است.
- آن عده از افراد انسانی که حیاتشان در حد حیات جانداری مانده، اگر در آن حال از دنیا بروند قدرت خروج از دنیا را پیدا نخواهند کرد.
- عده ای از انسانها حیات جانداری را بجای حیات حقیقی تصور می کنند و جاده حیات را مقصد تلقی می کنند.
- نافرمانی در مقابل خدای سبحان و گناهان سبب فساد حیات حقیقی انسان می شود.
- ماه پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله وسلم ـ یعنی: «شعبان» با رحمت و رضوان پروردگار عالمیان پوشیده شده و رحمت خدا همه جهات آن را پر کرده است.
- سنت قرار دادن روزه و قیام برای شب زنده داری و اقامه نمازهای زیاد و کثرت دعا برای ماه شعبان مراتب رفیعی از رحمت خدای سبحان برای بندگان است.
- اکرام و تعظیم ماه شعبان با روزه گرفتن و قیام در بخشی از شب و کثرت دعا، تواضعی است از رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله وسلم ـ و پیروان آن حضرت مقابل خدای سبحان.
- توفیق پیروی از رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله وسلم ـ علاوه بر اعمال بنده، احتیاج به الطاف خدای سبحان و درخواست از او دارد.
- برای بهره مندی از شفاعت رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله وسلم ـ و دیگر شفیعان احتیاج به ارتباط با آنها از همین زندگی دنیوی وجود دارد.
- انتقال رحمت خدای سبحان به بندگان مبتنی بر زمینه ای وجود دارد که شفیعان دارای آن زمینه هستند.
- آثار پربرکت پیروی از رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله وسلم ـ در زندگی اهل ایمان.
- در چه صورتی خدای سبحان انسانی را دوست خواهد داشت! و انسان محبوب پروردگارش قرار خواهد گرفت؟
** * * * * * * * * * * * *
در بخش قبلی متذکر شدیم که «صلوات» اهل ایمان بر پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ دستور صریح خدای سبحان است، پس آن دعائی است پذیرفته شده و مستجاب و سبب استجابت دعاهای دیگر انسان هم می شود.
تقریباً نصف حجم دعای مشهور ماه شعبان نقل شده از وجود مبارک امام سیدالعابدین ـ علیه السلام ـ که محل بحث و تحلیل در این مقالات می باشد، اختصاص به صلوات بر ذوات مقدسه خاندان رسالت دارد و بعد از ذکر مکرر صلوات بر آنها و ذکر فضائلی از آنها درخواست ها و دعاهای دیگر بندگان در آن ذکر شده، یعنی: امام ـ علیه السلام ـ به اهل ایمان یاد می دهد که در ایام ماه شعبان وقت زوال آفتاب و در زمان نماز ظهر و بالخصوص شب نیمه شعبان این نوع دعا کنند.
در اولین درخواست بعد از دعای مستجاب «صلوات» خطاب به خدای سبحان عرض می کند: « اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اعْمُرْ قَلْبِی بِطَاعَتِک وَ لاَ تُخْزِنِی بِمَعْصِیتِک » یعنی: پروردگارا صلوات بفرست بر محمدو آل محمد و قلب مرا با طاعت خود اصلاح و آباد و زنده کن و مرا با گناه و نافرمانی خودت خوار و مفتضح نگردان.
قلب انسان هم بعنوان پدیده ای، حیات و موت دارد! گاهی حیات در آن برقرار است و او از آثار آن حیات بهره مند است، و گاهی دچار موت می شود. ارتباط با خدا و محبت به انسانها و کمک به نیازمندان و دوست داشتن همنوعان و برقراری عدالت در رفتارهای خود و تعقل از آثار آن نوع حیات است.
مراد از حیات قلب، حیات جانداری نیست و مراد از «قلب» هم در این کلام شریف و در آیات قرآن، عضو مشهور در داخل بدن نیست.
مراد از «حیات قلب» در این بحث، حیات جانداری نیست. بلکه یک وقت فردی از انسانها در حالیکه زندگی جانداری دارد یعنی زنده است، مبتلا به مرگ قلبی شده است. خشونت در رفتارها با دیگران و ظلم به آنها و تضییع حقوق آنها و بدخواه بودن نسبت به انسانها و عداوت درباره آنها، و بعضی از حالات روحی دیگر از علائم مرگ قلبی انسان به آن معنی که ذکر شد، یعنی: از بین رفتن یا توقف حیات انسانی است. و منظور از کسی که قلب او مرده است، کسی است که حیات انسانی در وجود او فعال نشده و یا فعالیت آن از بین رفته است و زندگی او شبیه زندگی سایر جانداران است.
در عبارت مورد بحث از دعای شریف اشاره ای شده است به این حقیقت که اطاعت از پروردگار عالمیان سبب عمران قلب یعنی حیات حقیقی آن می شود.
در چند مقاله اخیر درباره فضائل و اعمال ماه شعبان و قبل از آن، مقالات مربوط به ماه رجب وارد یک بحث تفصیلی درباره «حیات جانداری» و «حیات انسانی» شدیم و اینکه وجود انسان ترکیبی یا مخلوطی از هر دو نوع از حیات می باشد و متذکر شدیم که در عده ای از انسانها، حیات انسانی فعالیت زیادی ندارد و حیات آنها عمدتاً در حد حیات جانداری باقی مانده و اگر آن وضعیت ادامه یابد و آنها وارد فضای حیات انسانی نشوند و با آن حال از دنیا بروند، قدرت صعود از عالم ماده و ورود به بهشت را پیدا نخواهند کرد و بطور دائم در عالم ماده محبوس و گرفتار خواهند شد.
اگر آن مقالات مجدداً مورد توجه و مطالعه قرار بگیرد، حاصل آن بهره مندی بیشتر از موضوعات این دعا و دعاهای ماه مبارک رمضان خواهد شد که در آستانه ورود به فضای باشکوه و نورانی آن قرار داریم.
در این بخش مجدداً متذکر می شویم که از ناحیه اختلاط این دو نوع حیات با یکدیگر و غفلت عده ای از انسانها از این جریان، کسانی هستند که یکی از آن دو نوع زندگی را بجای نوع دیگر تصور می کنند، یعنی به صِرف اینکه لوازم زندگی دنیوی و مادی و جانداری آنها مثل غذا و لباس و مسکن و امثال آنها تأمین می شود، احساس آسایش می کنند و توجهی به اصل زندگی و مقصد موردنظر از آفرینش خود ندارند! و شاید بعضی از آنها وقتی بیدار شوند که کار از کار گذشته و فرصت های عمر از دست رفته است! و دیگر امکان تغییر مسیر زندگی وجود ندارد.
در ادامه این بخش از کلام شریف آمده است: « وَ لاَ تُخْزِنِی بِمَعْصِیتِک » یعنی: پروردگارا مرا خوار و بی ارزش و رسوا مگردان بجهت نافرمانیها و گناهانم. یا مراد این است که خدایا مرا از ارتکاب گناهان و نافرمانیها باز بدار، تا مبتلا به خزی (خواری و ابتذال) نشوم و یا اینکه خدایا مرا از درگاهت و از فضای بندگی خودت بجهت ارتکاب گناهان طرد نکن و گناهانم را مورد غفران قرار بده و آثار آنها را از بین ببر و اینکه بجای مجازات و خواری در دنیا مرا مشمول عفو و غفران خود بگردان.
« وَ هَذَا شَهْرُ نَبِیک سَیدِ رُسُلِک شَعْبَانُ الَّذِی حَفَفْتَهُ مِنْک بِالرَّحْمَةِ وَ الرِّضْوَانِ الَّذِی کانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ وَ (سَلَّمَ) یدْأَبُ فِی صِیامِهِ وَ قِیامِهِ فِی لَیالِیهِ وَ أَیامِهِ » یعنی و این ماه پیامبر تو است، سرور رسولان تو، ماه شعبان که آنرا با رحمت و رضوان خودت پوشانده ای، همان ماهی که رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ روزه گرفتن و قیام برای عبادت را در شبها و روزهای آن روش و طریقه خود قرار داده بود.
در این بخش از کلام شریف اشاره ای شده است به اینکه ماه شعبان از طرف خدای سبحان با رحمت و برکات و رضوان او پوشیده شده، یعنی تمام جهات آن در شبها و روزها و ساعات با رحمت پروردگار عالمیان پوشیده از رحمت و رضوان اوست و رحمت او در این ماه بسیار فراوان است و همه ابعاد آن را احاطه کرده است.
اهل ایمان می توانند از این رحمت گسترده و فراوان در تقرب بسوی پروردگارشان و استجابت دعاهای خود و پاک شدن روح خود از آثار گناهان بهره مند شوند، بهره های فراوان.
وجود مبارک رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله وسلم ـ با سنت قرار دادن روزه این ماه و کثرت قیام برای شب زنده داری و اقامه صلاه و کثرت دعا، اهل ایمان را جهت رسیدن به فواید عظیم تشویق می فرمود. یعنی هم شخصاً به صیام و قیام در حدی که شایسته این ماه بود اقدام می کرد و هم اهل ایمان را به عبادات شایسته این ماه دعوت می کرد، با رفتار و اعمال و کلام خود.
« بُخُوعاً لَک فِی إِکرَامِهِ وَ إِعْظَامِهِ إِلَى مَحَلِّ حِمَامِهِ » یعنی : رسول تو تمامی سعی و کوشش خود را در تواضع برای تو، با اکرام و بزرگداشت آن (یعنی ماه شعبان) به کار می برد تا آخر.
پس اکرام و تعظیم این ماه با روزه گرفتن و بیداری در بخشی از شبهای آن و بجای آوردن اعمال سفارش شده برای آن تعظیمی است برای پروردگار عالمیان و تقرب بسوی اوست.
« اللَّهُمَّ فَأَعِنَّا عَلَى الاِسْتِنَانِ بِسُنَّتِهِ فِیهِ وَ نَیلِ الشَّفَاعَةِ لَدَیهِ » یعنی پروردگارا پس به ما کمک کن در پیروی از سنت و رفتار او( پیامبر گرامی ) در این ماه (شعبان) و رسیدن به شفاعت نزد او.
قابل تذکر است که در این عبارت از دعاهای شریف، بندگان از پروردگارشان می خواهند که آنها را در پیروی از سنت رسول الله ـ صلی الله علیه و آله وسلم ـ یاری کند تا آنها هم بتوانند سنت او را در عبادت پروردگارشان سنت و روش کار خود قرار دهند. یعنی: اراده و خواست بندگان و تصمیم آنها برای این کار و رسیدن به مقصد مطلوب در این راه به تنهائی کفایت نمی کند! و بنده لازم است از پروردگارش در این امر و امور دیگر زندگی کمک دریافت کند.
درخواست از پروردگار عالمیان و اقدام به دریافت کمک از او و توفیق برای اعمال لازم است در همه کارها عمومیت پیدا کند، حداقل در امور مهم زندگی که انسان بدون کمک پروردگارش بطور کامل قادر به انجام آنها نمی باشد.
در کلام شریف بطور ضمنی اشاره ای شده است به اینکه برای بهره مندی از شفاعت رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ و دیگر شفیعان، ارتباط با سنت ها و رفتارهای آن ذوات مقدسه از همین زندگی فعلی دنیوی مورد نیاز است و دیگر اینکه لازمه رسیدن به شفاعت وجود مبارک رسول اکرم ـ صلی الله علیه و آله وسلم ـ اذن پروردگار عالمیان و عنایت و اراده او است. و در عبارت بعدی تصریحی نسبت به این موضوع آمده بطوریکه فرمود: « اللَّهُمَّ وَ اجْعَلْهُ لِی شَفِیعاً مُشَفَّعاً وَ طَرِیقاً إِلَیک مَهْیعاً » یعنی: پروردگارا او [رسول خودت] را برای من شفیعی قرار بده که شفاعتش مقبول [تو] و راهی هموار و آماده بسوی تو باشد.
قابل توجه است که بنده از پروردگارش می خواهد که رسول خودش را شفیع او قرار دهد، شفیعی که شفاعتش مورد قبول پروردگار عالمیان قرار بگیرد. یعنی شفاعت رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ و سایر شفیعان، رحمت و عنایتی است از طرف خدای سبحان نسبت به بندگان. و شفیعان واسطه انتقال آن رحمت و عنایت به بندگان هستند. البته ان توسطیّت جهت انتقال رحمت خدای سبحان به بندگان مبتنی بر زمینه ای است که شفیعان آن زمینه را با کمالات خود فراهم می کنند! و خدای سبحان به آنها عطا می کند. یعنی ظرفیت شفیعان برای شفاعت و اذن پروردگار عالمیان وضعیت بندگان از نظر عقاید و اعمال آنها در امر شفاعت و پذیرفته شدن آن و بهره مندی از آن در این جریان دخالت دارد.
« وَ اجْعَلْنِی لَهُ مُتَّبِعاً حَتَّى أَلْقَاک یوْمَ الْقِیامَةِ عَنِّی رَاضِیاً وَ عَنْ ذُنُوبِی غَاضِیاً قَدْ أَوْجَبْتَ لِی مِنْک الرَّحْمَةَ وَ الرِّضْوَانَ » یعنی: خدایا مرا برای او [رسول اکرم] پیروی قرار بده، تا جائی که روز قیامت تو را ملاقات کنم در حالیکه از من راضی هستی و از گناهان من صرف نظر کرده ای! و از طرف خود برای من رحمت و رضوان قرار داده و قطعی کرده ای.
همچنانکه قبلاً توضیح داده شد درباره پیروی از سنت رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ در این عبارت هم شبیه همان موضوع، بنده از پروردگارش درخواست می کند که او را پیرو پیامبرش قرار دهد ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ و این پیروی استمرار یابد و آثار آن در روز قیامت ظهور کند، بصورت اعلام رضایت پررودگار عالمیان از بنده خود، و در حالیکه گناهان بنده را مورد عفو قرار داده و از مجازات بنده بخاطر گناهانش چشم پوشی کرده.
در این عبارت از دعای شریف بطور ضمنی اشاره ای شده است به اینکه: پیروی از رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ در عالم دنیا، رضایت خدای سبحان از بنده اش را به دنبال خواهد داشت و هم اینکه سبب بخشیده شدن گناهان او خواهد شد. این مطلب شباهت دارد به معنی آیه ای در قرآن مجید که خدای سبحان فرمود:
« قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ » (آل عمران/۳۱) یعنی: بگو[ای پیامبر] اگر شما خدا را دوست می دارید، پس از من پیروی کنید تا خدا هم شما را دوست بدارد و گناهان شما را مورد غفران قرار دهد و خدا غفور و مهربان است.
در این آیه کریمه پیروی از رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ و اطاعت از او را سبب جریان محبت خدا نسبت به بنده و غفران گناهان او معرفی فرموده است. همچنین در عبارت مورد بحث از دعای شریف این مطلب مورد تصریح قرار گرفته است که پیروی کامل از رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ رضایت و محبت خدای سبحان نسبت به بندگان و بخشیده شدن گناهان آنها خواهد شد.
« قَدْ أَوْجَبْتَ لِی مِنْک الرَّحْمَةَ وَ الرِّضْوَانَ » مراد این است که پیروی از رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله وسلم ـ آثار بسیار مبارکی برای انسانها خواهد داشت از جمله:
۱ـ رضایت خدای سبحان از بنده.
۲ـ بخشیده شدن گناهان بنده.
۳ـ تقدیر و تعیین مرتبه ای از رحمت و رضوان خدا نسبت به بنده.
« و أَنْزَلْتَنِی دَارَ الْقَرَارِ وَ مَحَلَّ الْأَخْیارِ » یعنی و اینکه مرا در بهشت و خانه آخرت و محل زندگی خوبان وارد کنی.
از جمله فواید و آثار پیروی از رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله وسلم ـ ورود در بهشت و استقرار در محل زندگی خوبان است و این نعمت وارزشی است که قابل محاسبه و ارزیابی از نوع متعارف و متداول در دنیا و با معیارهای عادی نمی باشد.
الیاس کلانتری
۱۴۰۱/۱/۱۱