کلام ایام ـ ۵۰۶، آموزشهای دین خدا در سیره و کلام امام جواد (علیه السلام)

بخش سوم*

كليات*

  • فعاليت هاي امام جواد ـ عليه السلام ـ درباره «امامت» و اصلاح راه مردم در آن زمينه، خطر جاني براي او داشت.
  • عناوين و شماره هاي مقالات منتشر شده قبلي درباره سيره شريف امام جواد (عليه السلام )
  • موقعيت «صبر» در اخلاق ديني.
  • استعانت از صبر و نماز.
  • آثار و نتايج صبر در مقابل مصيبت ها.
  • بشارت خداي سبحان به صابران در مصيبت ها.
  • انسان در اثر صبر براي مصيبت ها به قدرت و جلال و رحمت بي پايان پروردگار عالميان متصل خواهد شد.
  • معيت پروردگار عالميان با بنده خود نعمتي است كه ارزش آن با هيچ معياري قابل محاسبه و اندازه گيري نيست.
  • آثار ونتايج عنايات و رحمت خداوند براي صابران در سختي ها و مصيبت ها.
  • معني مشهور وظاهري و معني غيرمشهور كلمه «فقر»
  • فقر ذاتي موجودات و مخلوقات به پروردگار عالميان.
  • چگونه مي شود اندوه و حزن ناشي از مصيبت ها به آرامش روحي و اطمينان قلبي تبديل شود.
  • فقرمالي اختياري انسان.
  • فقر پيامبران خدا و امامان معصوم ـ عليهم السلام ـ از چه نوعي بود.
  • عوامل و اسباب فقرمالي.
  • آثار و نتايج فقر مالي در كلام اميرالمؤمنين علي (عليه السلام )
  • لازم است انسان از فقر مالي به الله پناه ببرد.

** * * * * * **

بسم الله الرحمن الرحیم

ماه ذوالقعده هم با جلالت و حرمت خاص خود به پایان رسید و در آخرین روز آن قرار داریم. روزی که حادثه شهادت امام محمد بن علی الجواد ـ علیهماالسلام ـ در آن واقع شده است. ما به منظور تسلیت برای پیروان دین خدا و شیعیان و ارادتمندان خاندان رسالت ـ طبق روش معمول ـ بعضی از سخنان نقل شده از آن وجود مبارک قدسی را در این نوشتار ذکر می کنیم و مورد بررسی و شرح و تفسیر قرار می دهیم. اما قبل از شروع به بحث در این زمینه متذکر عناوین و شماره های مقالات قبلی درباره سیره شریف امام جواد ـ علیه السلام ـ می شویم تا مورد مطالعه مجدد علاقه مندان قرار بگیرد.

در سالهای قبل در سالروز ولادت و همچنین شهادت امام ـ علیه السلام ـ مقالاتی درباره سیره شریف آن حضرت نوشته شد. و در بعضی از آن مقالات سعی و تلاش فوق عادی آن وجود مبارک در جلوگیری از انحراف جامعه دینی از راه روشن و مستقیم رهبری آسمانی و باصطلاح «امامت» مورد بررسی قرار گرفت. اما طبعاً آن نوع فعالیت و در آن حد در دوره حکومت غاصبانه و ظالمانه بنی عباس و اختناق شدید حکومتی، خطر جانی برای آن وجود مبارک را بدنبال داشت و سرانجام هم در همین راه به مقام شهادت برای حفاظت از دین خدا رسید.

عمده مقالات منتشر شده در سیره شریف امام جواد ـ علیه السلام – و یا تمام آنها عبارتند از:

*کلام ایام ۲۳۴، شهادت امام جواد (علیه السلام) و با شماره های ـ ۲۳۵ و ۲۳۶ مجموعاً در سه بخش.

*کلام ایام ـ ۳۵۶، آموزش معارف دین توحیدی در سیره و کلام امام جواد (علیه السلام )

*کلام ایام ـ ۴۱۲، معارف دین توحیدی در سیره و کلام امام جواد (علیه السلام )

*کلام ایام ـ ۴۵۱، معارف دین توحیدی در سیره و کلام امام جواد (علیه السلام ) و با شماره ـ ۴۵۳ (در دو بخش)

در مقالات قبلی دو مورد از سخنان امام جواد ـ علیه السلام ـ ذکر شد و مورد شرح و تفسیر قرار گرفت و آن دو عبارتند از:

۱ـ « مَن شَهِدَ أمرا فَكَرِهَهُ كانَ كَمَن غابَ عَنهُ ومَن غابَ عَن أمرٍ فَرَضِيَهُ كانَ كَمَن شَهِدَهُ » (۱) یعنی: کسی که شاهد کاری [ و رفتاری] شود و از آن کار کراهت ونفرت پیدا کند، مثل کسی است که در آنجا حضور نداشته، و اگر کسی در جائی که کاری انجام می گیرد غائب باشد اما در آن کار راضی شود مثل کسی است که شاهد آن کار بوده است.

۲ـ «  تَوَسَّدِ الصَّبْرَ وَ اعْتَنِقِ الْفَقْرَ وَ ارْفَضِ الشَّهَوَاتِ وَ خَالِفِ الْهَوَى وَ اعْلَمْ أَنَّكَ لَنْ تَخْلُوَ مِنْ عَيْنِ اللَّهِ فَانْظُرْ كَيْفَ تَكُونُ » (۲) یعنی: صبر را زیر سر [و بالش و محل تکیه] خود قرار بده و فقر را در آغوش بگیر و شهوات را ترک [و ردّ کن] و با هوای نفس مخالفت کن و بدان که هرگز از دید [توجه] خدا بیرون نیستی (یعنی دائماً تحت نظر او قرار داری) پس ببین چگونه هستی.

لازم به تذکر است که بحث در این حدیث شریف درکلام شماره ـ ۴۵۱ به پایان نرسید و درکلام شماره ـ ۴۵۳ هم ادامه یافت، و مقاله شماره ـ ۴۵۳، هم بصورت ناتمام ماند و انتهای آن نوشته شد، ادامه دارد، اما غفلتی پیش آمد و آن مقاله بصورت ناتمام رها شد و اخیراً متوجه این غفلت شدیم. لذا بحث درباره کلام شریف امام جواد ـ علیه السلام ـ را در این نوشتار تحت عنوان کلی:

«آموزشهای دین خدا در سیره و کلام امام جواد ( علیه السلام ) و با شماره جدید ادامه می دهیم و مجدداً کلام شریف امام ـ علیه السلام ـ را ذکر می کنیم:

« تَوَسَّدِ الصَّبْرَ وَ اعْتَنِقِ الْفَقْرَ وَ ارْفَضِ الشَّهَوَاتِ وَ خَالِفِ الْهَوَى وَ اعْلَمْ أَنَّكَ لَنْ تَخْلُوَ مِنْ عَيْنِ اللَّهِ فَانْظُرْ كَيْفَ تَكُونُ »

در مقاله کلام ایام شماره ـ ۴۵۳، وارد بحثی درباره «صبر» شدیم. اما آن بحث، بطوریکه متذکر شدیم بصورت ناتمام رها شد و تصميم بر این گرفتیم که آن را در این نوشتار ادامه دهیم:

در بحث قبلی ابتداءً متذکر آیه کریمه ذیل شدیم که می فرماید:

« يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ» (البقره/ ۱۵۳) یعنی: ای کسانیکه ایمان آورده اید، از صبر و صلاة (نماز) استعانت بجوئید، همانا خدا با صابران است.

و بعد از آن عرض کردیم که خدای سبحان در آیات بعدی متذکر ابتلائات و گرفتاریها و حوادث نامطلوب زندگی انسانها شده و می فرماید:

« وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ ـ الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ ـ أُولَٰئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ» (البقره/ ۱۵۵ ـ ۱۵۷) یعنی: و قطعاً شما را به چیزی از نوع ترس و گرسنگی و کمبود اموال و جانها و ثمرات امتحان می کنیم وبشارت ده به صابران ـ کسانیکه وقتی مصیبتی به آنها برسد می گویند: ما از آنِ خدائیم و بسوی او برمی گردیم ـ برای آنها خواهد بود عنایاتی و رحمتی از پروردگارشان و آنها راه یافتگان هستند.(۳)

در مقاله قبلی اشاره ای شد به اینکه: صبر آثار پربرکتی در زندگی انسانها دارد و قدرت عظیمی از آن حاصل می شود در ادامه بحث درباره آثار و فواید و نتایج صبر عرض می کنیم: مهمترین و عظیم ترین آثار و فواید صبر، معیّت «الله» با صابران است! بطوريکه در آیات کریمه فوق الذکر مورد تصریح قرار گرفت یعنی : در آیه ۱۵۳ از سوره بقره و خدای سبحان اعلام فرمود که او با صابران است. ارزش و قیمت و این پدیده  يعني با بنده بودن و كنار او بودن خدا را با هیچ معیار و محاسبه ای نمی شود سنجید! به بیان دیگر هیچ معیار و محاسبه ای ظرفیت مناسب برای ارزیابی چنین نعمتی را ندارد.

وقتی خدای سبحان با قدرت نامحدود و علم نامحدود و عزت و جلال و کبریای نامحدود وهمه صفات کمالیه نامحدود در کنار انسان و نزدیک به او و همراه او باشد، دیگر چنین انسانی چه مشکلی و کمبودی و حزن و اندوهی خواهد داشت. او خواهد توانست از این تقرب و اتصال با آن وجود قدوس به کمالات و دارائی ها و نعمت های دائمی نقصان ناپذیری برسد. اگر در آیاتی از قرآن و در کلام رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله وسلم ـ و دیگر معلمان آسمانی مطلبی درباره آثار و فواید «صبر» گفته شده، در حقیقت آن مطالب مي شود تفصیل و توضیحی برای این مطلب محوری یعنی «معیّت» خدای سبحان با انسان باشد. یعنی اینکه اصل و اجمال آن نعمت عظیم با ارزش های بی پایان در آیه کریمه مورد بحث ذکر شده و آن عبارت است از اینکه خدای ذوالجلال و الاکرام و ذوالفضل العظیم با همه عنایات و الطاف خود کنار بنده اش و با او و نزدیک او قرار می گیرد و رحمت واسعه او از هر جهت شامل حال بنده می شود! و در این صورت دیگر بنده تنها نخواهد بود و هیچ خوف و اندوهی او را نگران و ناتوان نخواهد ساخت و او نیازی به غیر از پروردگارش نخواهد داشت.

در آیات دیگری هم نعمت های خدای منّان به صابران ذکر شده و می شود گفت: آن آیات تفصیلی نسبت به آیه کریمه موردبحث یعنی آیه، ۱۵۳ از سوره بقره، می باشد و یا ذکر یک مطلب خاص بعد از ذکر یک مطلب اجمالی کلی و یا تفکیکی درباره آن.

در آیات بعدی ذکری از بعضی حوادث زندگی انسانها به میان آمده مثل کمبود امنیت و آرامش و فقر مادی و خسارت ها و فقدان افراد خاندان و دوستان در حادثه رحلت آن ها و مصائبی که خواه و ناخواه در زندگی دنیوی انسانها به آنها روی می آورد، که بر حسب ظاهر و در توجه سطحی به زندگی ، آن حوادث نامطلوب و حزن آور است، اما در دید گسترده و عمیق انسان به جهت صبر درباره آنها و روی آوردن به ذکر الله کثیر، پاداشهای عظیمی از پروردگارش دریافت خواهد کرد. بطوریکه خدای سبحان در همان آیات فرمود:

کلام ایام -451، معارف دین توحیدی در سیره و کلام امام جواد (علیه السلام)
بخوانید

« وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ » یعنی: بشارت بده [ای پیامبر] به صابران. یعنی انسانهای مصیبت دیده، در صورت صبر در مقابل آن مصیبت ها و ذکر خدا، پاداشی دریافت خواهند کرد که مناسبت دارد به آنها نسبت به آن پاداشها، بشارت داده شود. و در بیان آن پاداشها و آن بشارت فرمود:

« أُولَٰئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ » یعنی آن عده از انسانها که منظور صابران در مقابل مصیبت ها و روی آورنده ها به ذکر خدای سبحان است، کسانی هستند که مشمول عنایات و رحمتی از طرف پروردگارشان خواهند بود و آنها در مسیر هدایت به طرف مقصد حقیقی آفرینش قرار خواهند گرفت.

امام جواد ـ علیه السلام ـ در ادامه کلام شریف خود، خطاب به شخصی که درخواست موعظه ای و سفارشی کرده بود ـ و در حقیقت به تمام پیروان دین خدا ـ فرمود:

« وَ اعْتَنِقِ الْفَقْرَ » یعنی: فقر را در آغوش بگیر! کلمه «فقر» یک معنی مشهوری دارد و آن عبارت است از کمبود یا فقدان اشیاء موردنیاز روزمره انسانها مثل غذا، لباس، مسکن و بطور کلی کمبود و یا عدم مال و دارائی و نیازمند شدن از ناحیه آن نوع کمبودها، وبه آن «فقر مالی» گفته می شود. اما فقر یک معنی دیگری هم دارد و آن عبارت است از وابستگی دائمی انسان از نظر خلقت و ادامه حیات و خواص وجودی و افعال خود به پروردگار عالمیان. یعنی اصل حیات و ادامه و استمرار آن و خواص وجودی انسان، «آن به آن» از طرف پروردگارش به او عطا می شود و انسان درتمام لحظات عمر خود نیازمند کامل به این نوع ارتباط با پروردگار عالمیان ـ عزّوجلّ ـ می باشد و بدون این ارتباط ـ فرضاً ـ اصل حيات و تمامي خواص وكارائي بدن و قواي آن و روح او وقواي آن تعطيل خواهد شد و يا از بين خواهد رفت.

اين نوع فقر كه به آن «فقر ذاتي» هم گفته مي شود غالباً و در اكثر انسانها موردغفلت و بي اعتنائي قرار مي گيرد. اما عده اي از انسانها كه اهل تعقل و تعمق و تفكر در خلقت آسمانها و زمين و در مخلوقات عالم بالخصوص خلقت انسان هستند به اين نوع فقر خود و ساير موجودات توجه دارند و از ناحيه توجه به اين نوع وابستگي به خداي سبحان ونياز مستمر به عنايات و الطاف و عطاياي او، مشمول رحمت بيشتر قرار مي گيرند و دائماً در نوعي آرامش روحي به سر مي برند، حتي در ميان مصائب و سختي ها و حوادث حزن آور! چون در آن وضعيت و آن حالات ارتباط آنها با پروردگارشان قوي تر و بيشتر مي شود و بيشتر دعا مي كنند و از طريق دعا و درخواست تقرب بيشتري نسبت به او پيدا مي كنند! درنتيجه آن مصيبت ها در مقابل ارتباط عميقي كه با پروردگار عالميان پيدا كرده اند، خيلي خفيف تر و سبك تر مي شود، تا جائي كه حتي گاهي و در مراحلي، اصلاً آنها مصيبت و حادثه حزن آور محسوب نمي شود. بالخصوص وقتي كه متذكر بازگشت خود بسوي خدا مي شوند و متذكر پاداش او در برابر صبر خود. بطوريكه فرمود:

« الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ » حادثه اي كه سبب توجه بيشتر بنده به پروردگار عالميان و ذكر كثير او وقدرت بي پايان او و توجه و محبت او به بنده اش شود، ديگر مصيبت حزن انگيز و ناراحت كننده محسوب نمي شود، بلكه از جهتي هم سبب ايجاد سرور و آرامش قلبي مي شود.

احساس اين نوع فقر ذاتي موردبحث در اين قسمت از اين نوشتار كمالي و فضيلتي درباره صاحب آن محسوب مي شود و درجه و مرتبه بسيار بالاتر و رفيع تر آن در پيامبران خدا و امامان معصوم ـ عليهم السلام ـ قرار دارد و آن ذوات مقدسه «آن به آن» و در تمام حالات و لحظات عمر خود به اين نوع فقر خود توجه داشتند و از توجه به آن، آرامش عظيمي در قلوب شريف خود احساس مي كردند و آن احساس را درمقام ارشاد و آموزش انسانها به آنها اظهار مي كردند وآنها راهم به اين راه روشن وامن هدايت مي نمودند.

اين معني از فقر ويا اين نوع فقر و توجه به آن دركتاب آسماني موردتذكر قرار گرفته است. خداي سبحان مي فرمايد:

«  يَا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ » (فاطر/۱۵) يعني: اي انسانها شما نيازمندان به الله هستيد و او [فقط] بي نياز و ستوده است. فقر در اين آيه كريمه به همان معني موردبحث در بخش اخير از اين نوشتار يعني «فقر ذاتي» است و نه فقر مالي! البته اشكالي ندارد كه گفته شود در آيه كريمه «فقر مالي» هم موردنظر مي باشد، چون اين معني از فقر شامل انواع آن و فقر مالي هم ميتواند باشد. اما قرائن موجود در الفاظ آيه كريمه دلالت دارد بر اينكه مراد از آن و يا مراد اصلي از آن همان معني مذكور مي باشد.

برمي گرديم به اصل كلام امام جواد ـ عليه السلام ـ وعبارت موردبحث يعني:

« وَ اعْتَنِقِ الْفَقْرَ » اما اگر مراد از «فقر» دركلام شريف امام ـ عليه السلام ـ فقر مالي باشد، مي شود گفت: فقر مالي مطلوب در اين كلام و موارد مشابه آن، فقر اختياري است يعني فقري كه انسان از ناحيه انفاق مال به نيازمندان و رفع حوائج آنها پيدا مي كند، بطوريكه بخشي از اموال خود را به فقرا و نيازمندان عطا مي كند و از جمع كردن مال و ذخيره كردن آن خودداري مي كند و در حقيقت مال و دارائي عطا شده از طرف پروردگارش را براي رفع نيازهاي خود و افراد خاندان و بستگان وافراد نيازمند هزينه مي كند وبه تعبير كتاب آسماني اموال خود را به ذات قدوس الله قرض مي دهد و او در زمان نياز بنده، آن قرض را با چند برابر اضافه به بنده اش برمي گرداند. چون آسمانها و زمين و آنچه در آنها قرار دارد مال اوست و مخلوقات او هم تمام دارائي هاي خود را بطور مستمر از او دريافت مي كنند.

اما فقري كه ازناحيه اهمال بنده براي كسب رزق معين شده از طرف خدا و از ناحيه اسراف و تبذير و هزينه كردن مال در امور غير ضروري و يا ممنوع و حرام و خودداري از انفاق و خودداري از شكر براي نعمتهاي پروردگار عالميان به وجود آمده، ممدوح و مطلوب نيست و لازم است انسان از اين نوع فقر به الله پناه ببرد. همچنين فقري كه مجازاتي از طرف خداوند براي گناهان و اعمال خلاف عده اي از افراد يك جامعه برقرار مي باشد كه عمدتاً جنبه بازدارندگي از گناه ها و اشاعه فساد بيشتر دارد.

امام اميرالمؤمنين علي ـ عليه السلام ـ درباره اين نوع فقر و پناه بردن به خدا از آن، خطاب به فرزندش محمد بن حنفيه مي فرمايد:

« يَا بُنَيَّ، إِنِّي أَخَافُ عَلَيْكَ الْفَقْرَ، فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنْهُ؛ فَإِنَّ الْفَقْرَ مَنْقَصَةٌ لِلدِّينِ، مَدْهَشَةٌ لِلْعَقْلِ، دَاعِيَةٌ لِلْمَقْتِ »(۴) يعني: اي فرزندم، من براي تو از فقر مي ترسم، پس پناه ببر به الله از آن، زيرا فقر سبب نقصان دين مي شود وعقل را به دهشت مي اندازد، و انگيزه اي براي عداوت مي شود.

با وجود اينكه توضيح و تفسير كلام شريف امام جواد ـ عليه السلام ـ مقداري طولاني شد و بالخصوص وقفه اي در ادامه آن پيش آمد ـ طبق توضيحي كه ذكر شد ـ اما توضيح دو عبارت از آن باقي ماند كه هر دو داراي اهميت بسيار زيادي است و اگر توضيحات تفسيري آن دو عبارت به اين مقاله افزوده شود، مقاله طولاني خواهد شد و اكتفاء به بحث خيلي فشرده و اجمالي هم درباره دو عبارت باقي مانده مطلوب و رضايتبخش نيست لذا ناچاريم بقيه مباحث را به بخش ديگري از اين سلسله مقالات موكول نمائيم و ان شاء الله تعالي آن بخش بعد از فاصله اي و نوشتن مقالات موردنظر درباره ماه ذوالحجة و ايام تاريخي و پرفضيلت آن، نوشته خواهد شد.

الياس كلانتري

پاورقی ها:

۱ـ کلام ایام ـ ۴۱۲، معارف دین توحیدی در سیره و کلام امام جواد (علیه السلام)

۲ـ کلام ایام ـ ۴۵۱، با عنوان فوق

۳ـ بقیه مباحث مربوط به آیات کریمه فوق الذکر و حدیث شریف امام جواد ـ علیه السلام ـ در مقاله کلام ایام شماره ـ ۵۰۶، قرار دارد.

۴ـ نهج البلاغه، بخش حكمت ها، شماره ـ ۳۱۹

برچسب ها
دکمه بازگشت به بالا
بستن