کلام ایام ـ ۵۲۵، ماه رجب و فضائل و برکات و روزهای تاریخی آن

بخش چهارم*

کلیات*

• آموزش های دین خدا در سیره و کلام امیرالمومنین علی (علیه السلام)
• شرایط استغفار حقیقی و کامل.
• کلامی از امیرالمؤمنین علی – علیه السلام – درباره فواید و آثار استغفار.
• با وجود استغفار و امکان آن دیگر جایی برای ناامیدی وجود نخواهد داشت.
• ضرورت طرح مجدد بحث مربوط به استغفار.
• آثار و نتایج گناهان در زندگی انسان.
• علت نقص ثمرات و حبس برکات و بستن درهای گنجینه خیرات.
• حکمت کارهای خدا.
• نعمتهایی که سبب آسایش و رفاه نمی شود و بلکه به نقمت ها و بلاها تبدیل می شود.
• ازدیاد ثمرات و نعمت ها در حیطه اقتصاد فاسد به ازدیاد ثروت نامشروع محتکران و گرانفروشان منتهی نمی شود.
• ثروت های موجود در عرصه یک اقتصاد فاسد به دست نیازمندان و عامه مردم نمی رسد.
• در نظام فاسد اقتصادی ثروت ها از دست عامه مردم خارج می شود و به دست یک اقلیت فاسد می‌افتد.

******************

بحث در فضائل و برکات ماه رجب و روزهای تاریخی آن به مرحله ای که در نظر داشتیم نرسید و وارد ماه نورانی شعبان المعظم شدیم و فقط امکان انتشار مقاله ای جدا ازاین عنوان کلی حاصل شد تحت عنوان: « تجلی اعظم خدای سبحان و شروع عظیم ترین و برترین مرتبه آموزشی آسمانی برای انسانها». در دو بخش. حال بعد از اشاره ای به اصل عناوین مربوط به روزهای تاریخی آن ماه عظیم وارد بحثی در آموزش های دین خدا در سیره و کلام امیرالمؤمنین علی ـ علیه السلام ـ می شویم به مناسبت روز باشکوه و تاریخی ولادت آن وجود قدسی در ماه رجب و امیدواریم نقصان مقالات مربوط به سایر ایام تاریخی آن ماه جلیل را بعداً در مناسبت های دیگر بصورتی جبران کنیم.

در ماه رجب شبها و روزهای پربرکت و دارای فضائل زیادی قرار دارد و همچنین حوادث تاریخی عظیمی در آن وقوع یافته است و آن ایام و وقایع با ترتیب تاریخی آن عبارتند از:

۱ـ در روز اول ماه رجب سال ۵۷ هجری ولادت امام محمد باقر ـ علیه السلام ـ وقوع یافته و موجب افزایش فضائل و برکات این ماه عظیم شده است.

۲ـ طبق بعضی از نقل ها هم در روز دوم یا پنجم ماه رجب سال ۲۱۲ هجری ولادت با سعادت امام هادی ـ علیه السلام ـ واقع شده است. اما قول مشهور در تاریخ ولادت حضرت امام هادی ـ علیه السلام ـ ماه ذیحجه سال ۲۱۲ هجری است.

۳ـ در روز سوم ماه رجب سال ۲۵۴ هجری حادثه شهادت امام هادی ـ علیه السلام ـ در شهر سامرا مرکز حکومت بنی عباس واقع شده. امام ـ علیه السلام ـ در آن زمان در منزل خود زندانی و تحت نظر حکومت بنی عباس قرار داشت.

۴ـ روز دهم این ماه سالروز ولادت امام جوادالائمه محمدبن علی ـ علیهماالسلام ـ است. آن جریان مبارک در سال ۱۹۵ هجری در شهر مدینه به وقوع پیوست.

۵ـ در روز سیزدهم این ماه پرفضیلت ولادت امام امیرالمؤمنین علی ـ علیه السلام ـ در داخل خانه خدا ـ کعبه معظمه ـ واقع شد و سبب ازدیاد برکات و فضائل این ماه عظیم شده است. این مقاله حاضر درباره همین روز مبارک است.

۶ـ در روز پانزدهم این ماه حادثه بسیار حزن انگیز رحلت حضرت زینب کبری دختر امیرالمؤمنین علی ـ علیه السلام ـ و فاطمه زهرا ـ سلام الله علیها ـ واقع شده و ما بخواست خدا درباره آن حادثه در روزهای بعدی مقاله ای خواهیم نوشت. ان شاء الله تعالی.

۷ـ در شب و روز بیست و هفتم این ماه رویداد بسیار مبارکی وقوع یافته که میزان برکات و فضائل آن بالاتر از حد محاسبه و ارزیابی است و طبق کلامی از وجود مبارک امام جواد ـ علیه السلام ـ خیریت و برکات آن شب از آنچه آفتاب بر آن می تابد بیشتر است.

درباره عظمت و فضائل آن شب و روز، مقاله ای در دو بخش تحت عنوان: «تجلی اعظم خدای سبحان و شروع عظیم ترین و برترین مرتبه آموزشی آسمانی برای انسانها» با شماره های ـ ۵۲۳ و ۵۲۴، منتشر شد و این بحث ان شاء الله بعد از فاصله ای چند روزه ادامه خواهد یافت.

آموزشهای دین خدا در سیره و کلام امیرالمؤمنین علی (علیه السلام)

آخرین مقاله مربوط به این موضوع موردنظر قبلاً تحت عنوان و شماره: کلام ایام ـ ۴۹۹ آموزشهای دین خدا در سیره و کلام امیرالمؤمنین علی ( علیه السلام ) منتشر شد و در آن مقاله بحثی که از مقالات قبلی در شرح و تفسیر سخنانی از امام امیرالمؤمنین علی ـ علیه السلام ـ شروع شده بود ادامه یافت و وارد بحث در سخنان دیگری از آن حضرت شدیم. ضمناً لازم به تذکر است که در مقاله شماره ـ ۴۹۶، در همین بخش کلام ایام، اصل سخنان انتخاب شده و ذکر شده در مقالات قبلی را با ترجمه و محل و شماره مقالات ذکر کردیم و این نوع بحث و مقالات را از آن شماره ادامه دادیم.

سرانجام آخرین کلامی که از آن وجود مبارک ذکر و مورد شرح و تفسیر قرار گرفت کلام ذیل بود:

« أَ تَدْرِي مَا الِاسْتِغْفَارُ ، الِاسْتِغْفَارُ دَرَجَةُ الْعِلِّيِّينَ ، وَ هُوَ اسْمٌ وَاقِعٌ عَلَى سِتَّةِ مَعَانٍ ، أَوَّلُهَا النَّدَمُ عَلَى مَا مَضَى ، وَ الثَّانِي الْعَزْمُ عَلَى تَرْكِ الْعَوْدِ إِلَيْهِ أَبَداً »^(۱) یعنی: آیا می دانی استغفار چیست؟ استغفار درجه «علیین» است و آن کلمه ای است که شش معنی [یا مرحله] دارد، اول آنها پشیمانی است [بر اعمال گذشته و گناهان]، دوم تصمیم بر عدم بازگشت بطور دائم بسوی آن …

قابل تذکر است که بحث اصلی در انتهای آن مقاله به شرح و توضیح کلام ذیل ارتباط داشت و بیانی درباره حقیقت و روش صحیح استغفار بود و آن کلام را با توضیحی ذکر می کنیم:

« إِنَّ اللَّهَ يَبْتَلِي عِبَادَهُ عِنْدَ الْأَعْمَالِ السَّيِّئَةِ بِنَقْصِ الثَّمَرَاتِ وَ حَبْسِ الْبَرَكَاتِ وَ إِغْلَاقِ خَزَائِنِ الْخَيْرَاتِ، لِيَتُوبَ تَائِبٌ وَ يُقْلِعَ مُقْلِعٌ وَ يَتَذَكَّرَ مُتَذَكِّرٌ وَ يَزْدَجِرَ مُزْدَجِرٌ، وَ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ الِاسْتِغْفَارَ سَبَباً لِدُرُورِ الرِّزْقِ وَ رَحْمَةِ الْخَلْقِ» ^(۲) یعنی: همانا الله بندگانش را در نزد اعمال زشت [و گناهان] مبتلا می کند به کاهش ثمرات و حبس برکات و بستن گنجینه های خیرات، تا بلکه اهل توبه، توبه کند و گناهکار تمایل به گناه را از دل خود بَرکَند و اهل تذکر متذکر شود، و خودداری کند از گناه اهل امتناع و همانا خدای سبحان استغفار را سبب جریان رزق فراوان و رحمتی برای مخلوقات خود قرار داد.

در مقاله شماره ـ ۴۹۶، کلام اصلی مورد بحث، حکمت ذیل بود که امام ـ علیه السلام ـ فرمود:

«  عَجِبتُ لِمَن يَقنَطُ و مَعهُ الاستِغفارُ » ^(۳) و در شرح و تفسیر این کلام شریف سخنان دیگری از آن حضرت را مورد استناد و استشهاد قرار دادیم. در این مقاله هم همین موضوع محوری یعنی « استغفار» را مجدداً موردبحث قرار می دهیم و این کار دو علت و دو فایده دارد و آن دو عبارتند از:

۱ـ تکمیل بحث مربوط به استغفار

۲ـ مناسبت بحث جدید درباره استغفار با اعمال ماه رجب و ماه شعبان.

توضیح اینکه بحث درباره «استغفار» بعنوان شرح و توضیح یکی از سخنان امام امیرالمؤمنین علی ـ علیه السلام ـ شروع شد، اما به مرحله پایانی موردنظر نرسید و احتیاج به تکمیل داشت. دیگر اینکه طرح یک بحث تفصیلی درباره موضوع «استغفار» بلحاظ اینکه یکی از اعمال سفارش شده برای ماه رجب و همچنین ماه شعبان وماه مبارک رمضان است ضرورت و اهمیت بیشتری دارد! و دیگر اینکه با طرح مجدد اصل موضوع استغفار و تکمیل آن در این نوشتار بخشی از آنچه که در مقالات مربوط به ماه رجب در نظر بود و به آن موفق نشدیم جبران می شود. اگرچه در ایام ماه نورانی شعبان این فرصت حاصل شود.

امام امیرالمؤمنین علی – علیه السلام – در کلام مورد به بحث در این نوشتار که فرمود: «إِنَّ اللَّهَ يَبْتَلِي عِبَادَهُ عِنْدَ الْأَعْمَالِ السَّيِّئَةِ بِنَقْصِ الثَّمَرَاتِ وَ حَبْسِ الْبَرَكَاتِ وَ إِغْلَاقِ خَزَائِنِ الْخَيْرَاتِ…»اشاره ای فرموده، اولاً: به علت – یا یکی از علل – حبس برکات و بستن درهای گنجینه های خیرات به روی بعضی از انسان ها و بعضی از جوامع انسانی، ثانیاً: راه های باز شدن آن درهای بسته شده و جریان مجدد برکات و خیرات به سوی آنها. ثالثا: به طور ضمنی متذکر شده است که اراده و مشیت و کارهای خدای سبحان دارای حکمت هایی است، اعم از اینکه آن حکمتها آشکار و روشن باشد و یا از ناحیه تفکر و تحقیق در معارف دین خدا، آشکار شود. و یا فعلاً و در عالم دنیا برای عموم انسان ها روشن نشود.
در کلام شریف ابتداء اشاره ای شده است به علت حبس برکات خدای غنی کریم به سوی انسان ها به جهت ارتکاب گناهان و شیوع آنها در یک یا چند جامعه و یا زندگی شخصی و فردی بعضی از انسانها.
ثمرات گیاهان و درختان و آب باران که از آسمان نازل می شود، رزقی است که خدای سبحان برای بندگان خود قرار داده است.

و طبعاً او از اینکه بندگانش در رفاه و آسایش باشند و با سهولت رزق خود را دریافت کنند خشنود میشود، چون رزق مخلوقاتش را خود او به عهده گرفته است و او غنی و کریم و رئوف و رحیم است و ملک آسمانها و زمین در اختیار اوست، یعنی او مالک آسمانها و زمین است و هرگز در مالکیت و حکومت و قدرت او نقصانی پیدا نخواهد شد.
اما گاهی و در بعضی از جوامع انسانی و بعضی از افراد، نعمتهای خدای سبحان نه‌تنها رفاه و آسایشی به وجود نمی‌آورد، بلکه عامل تباهی زندگی و فساد آن هم می‌شود و در آن صورت دیگر صورت نعمت نخواهد داشت و بلکه به نقمت و بلا تبدیل خواهد شد. در چنین وضعیتی مال و دارایی جمع شده در دست عده‌ای از انسانها به عامل «احتکار» و جمع شدن مال بیشتر در دست عده ای «محتکر» منجر خواهد شد و اگر آن وضعیت ادامه پیدا کند منتهی به احتکار بیشتر و تمرکز مال و ثروت بیشتر در دست عده ای خواهد شد و در آن صورت ثمرات و نعمت ها به ازدیاد ثروت در دست عده ای محتکر و گران تر شدن قیمت‌ها و سود نامشروع بیشتری در دست عده ای معدود خواهد شد، لذا خدای سبحاندر چنان وضعیتی برکات خود را در منطقه ای از زمین محدود و یا قطع می کند، تا جلوی آن فساد مالی و در نتیجه فساد اخلاقی گرفته شود‌. موضوع مورد بحث را با یک مثال توضیح می دهیم و آن اینکه اگر در جامعه ای و منطقه ای از زمین که نظام اقتصادی و اخلاقی فاسدی در آنجا جریان یافته و سلطه ای بر روابط بین انسان ها پیدا کرده، ثمرات و نعمت ها زیاد شود، غارتگران اموال و حقوق مردم با ثروتی که جمع کرده و در اختیار خود گرفته‌اند، بخشی از اشیاء مورد نیاز انسانها را خریداری و حبس کنند و از توزیع آن اشیاء و یا مصرف کردن و بخشیدن به نیازمندان و یا فروش با قیمت منصفانه و عادلانه خودداری کنند و منتظر گران شدن قیمت ها به طور عادی و طبیعی و در اثر کمبود عرضه باشند و یا عمداً و بصورت تصنعی از طریق شایعه، سبب نوعی فساد مالی و اقتصادی باشند در آن صورت در اثر فروش با قیمت گران سود نامشروع بیشتری به دست خواهند آورد و دارایی آنها بیشتر خواهد شد و مردم فقیر یا با درامد عادی از به دست آوردن اشیاء مورد نیاز خود با قیمت طبیعی و عادی محروم خواهند شد. پس ثمرات و نعمت‌های عطا شده از طرف پروردگار عالمیان به دست مردم عادی، جز عده ای محتکر و گرانفروش نخواهد رسید و استمرار آن وضع سبب گرانتر شدن اشیا و بالا رفتن قیمت‌ها و محرومیت عامه مردم و ازدیاد ثروت نامشروع عده ای تبهکار و فاسد خواهد شد، در آن صورت خدای علیم حکیم ثمرات و خیرات و برکات خود را کمتر می‌کند و یا در جهاتی آنها را قطع و حبس می‌کند، تا بلکه آن نوع کمبودها مانعی در مقابل اشاعه فساد مالی و در نتیجه فساد اخلاقی و دزدی ها و غارت ها شود. چون در نظام فاسد اقتصادی و اخلاقی – به طوری که قبلاً اشاره شد – ثمرات و برکات عمدتاً به دست عامه مردم نمی‌رسد و از طرف محتکران و گرانفروشان غارت می شود و عامل ازدیاد بیشتر قیمت‌ها و احتکار بیشتر میشود.
لازم است انسان ها توجهات خود را به این نکته معطوف کنند که نظام فاسد اقتصادی اموال مردم را از دست عده زیادی خارج می کند و در اختیار عده قدیمی قرار می دهد، لذا این وضعیت سبب تجمع و ازدیاد مال در دست آن عده قلیل میشود، اگرچه از طریق خرید و فروش به ظاهر قانونی و مشروع، اما در حقیقت آن عده قلیل مالک آن ثروت متمرکز نیستند، بلکه از طریق نوعی غارت و بهره‌کشی آن مال و اندوخته زیاد را به دست آورده اند و این نوع تجارت، در عرف اخلاق دینی منصفانه و مشروع نیست و بلکه نوعی غارت است اگر چه از  ناحیه برقراری روابط اقتصادی به ظاهر قانونی.
خدای سبحان در کتاب آسمانی می فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ كَثِيرًا مِنَ الْأَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ لَيَأْكُلُونَ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ ۗ وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنْفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ – يَوْمَ يُحْمَىٰ عَلَيْهَا فِي نَارِ جَهَنَّمَ فَتُكْوَىٰ بِهَا جِبَاهُهُمْ وَجُنُوبُهُمْ وَظُهُورُهُمْ ۖ هَٰذَا مَا كَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ فَذُوقُوا مَا كُنْتُمْ تَكْنِزُونَ » (التوبه / ۳۴ و ۳۵) یعنی: ای کسانی که ایمان آورده‌اید، همانا عده کثیری از احبار (دانشمندان یهودی) و راهبان ( دانشمندان مسیحی، نصارا) اموال مردم را از راه باطل می خورند و مردم را از رفتن به راه خدا باز می دارند و کسانیکه طلا و نقره (اموال) اندوخته می کنند و آنها را در راه خدا انفاق نمی کنند، آنها را بشارت بده به عذابی دردناک – روزی که به آن سکه ها [طلا و نقره] در آتش جهنم بدمند و با آنها بر پیشانی و پهلو و پشت آنان داغ نهند [و به آنها گفته شود] این است آنچه برای خود اندوختید. پس بچشید [عذاب] آنچه را برای خود اندوختید.
در بدست اوردن آن نوع ثروتهای عظیم‌ در جامعه ای که نظام فاسد اقتصادی در آن برقرار است، محتکران و گرانفروشان و مال اندوزان، از اموال غارت شده مردم برای خود گنجینه ای می سازند و نه از درامد مشروع که از راه کسب و کار و بصورت استحقاقی حاصل می شود.
اما اگر مقداری از آن مال را پر راه خدا و برای ایجاد رفاه و آسایش و رفع نیاز افراد نیازمند هزینه کنند و در حد امکان جلو اشاعه آن فساد مالی از ناحیه ازدیاد قیمت ها را بگیرند، می شود سود منصفانه ای که در دست آنها مانده مشروع باشد و نعمت و برکت خدا محسوب شود و منشأ جریان خیرات در زندگی فردی و در سطح جامعه شود.

پس ایجاد نقص در ثمرات و حبس برکات و بستن گنجینه های خیرات از طرف خدای سبحان جهت جلوگیری از اشاعه و گسترش و شدت یافتن فساد اقتصادی و غارت اموال عموم مردم از طرف اقلیت غارتگر است.
اما راه چاره و برطرف شدن محدودیت ها و از بین رفتن نقصان ها با تغییر رفتارهای مردم، چه غارتگران و چه غارت شده ها امکان پذیر است و منشأ آن تحول هو استغفار و تقرب به پروردگار عالمیان است.
با این توضیحات روشن می شود که نقص در ثمرات و کم شدن اموال و دارایی ها ارتباط با گناهان و اعمال زشت و برطرف شدن کمبود ها و جریان فراوان نعمت ها ارتباط با استغفار و انفاق مال به نیازمندان و پرداخت حقوق شرعی اموال یعنی زکات و صدقات دارد.
همچنین از این کلام شریف برمی آید که افعال پروردگار عالمیان دارای حکمت هائی است و منشأ آن افعال رحمت و الطاف او نسبت به بندگان است، اگرچه ظاهر آن افعال نامطلوب و حزن آور جلوه گر شود و متناسب با خواسته ها و انتظارات گروهی از بندگان و تمایلات و آرزوهای آنها نباشد. پس انسانها لازم است با تفکر و بکار

بردن قوه عقل و تدبر در آیات قرآن و فراگرفتن آموزشهای دین خدا و بدست آوردن علوم معلمان آسمانی، حکمت رفتارهای خدای سبحان و قوانین و سنت های حاکم بر عالم و فضای زندگی انسانها را مورد شناسایی قرار دهد، تا از این ناحیه به جریان خیرات و برکات پروردگار عالمیان متصل شود.
امام – علیه السلام- در کلام دیگری درباره استغفار و چند عبادت و رفتار دیگر فرمود:
«مَنْ أُعْطِيَ أَرْبَعاً لَمْ يُحْرَمْ أَرْبَعاً. مَنْ أُعْطِيَ الدُّعَاءَ… الزِّيَادَةَ  » ^(۴) یعنی: به کسی که چهار چیز عطا شده، از چهار چیز محروم نمی شود ، کسی که به او دعا عطا شود، از اجابت(پذیرش) محروم نمی شود. و کسی که به او توبه عطا شده از قبولی توبه محروم نمی شود و به کسی که استغفار عطا شده از مغفرت محروم نمی شود و به کسی که شکر عطا شده از افزایش مال و دارایی و نعمتها محروم نمی شود.
امام – علیه السلام – در این کلام شریف به نتایج و ثمرات قطعی بعضی از اعمال و عبادات اشاره ای فرموده از جمله عمل استغفار یعنی اینکه اولاً اعمال صادر شده از انسانها آثار و نتایج طبیعی و حقیقی و قطعی دارند و رفتاری بنام استغفار هم یکی از آنها است و نتیجه آن غفران پروردگار عالمیان است که عاید شخص استغفار کننده خواهد شد و غفران خداوند درباره بنده فواید و سود عظیمی برای او خواهد داشت و غفران خدای سبحان عامل و سبب از بین رفتن آثار و گناهان و عامل ورود به بهشت خواهد شد.
در آیات زیادی از قرآن مجید، مغفرت خدای سبحان در کنار موضوع ورود به بهشت به کار رفته و یا عامل و سبب آن معرفی شده است. ازجمله:
«وَسَارِعُوا إِلَىٰ مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ» (آل عمران/۱۳۳) یعنی: سرعت بگیرید  به سوی مغفرتی از پروردگارتان و بهشتی که وسعت آن آسمانها و زمین است و آماده شده است بر اهل تقوا و فرمود: «أُولَٰئِكَ جَزَاؤُهُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَجَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ » (آل عمران/۱۳۶) یعنی: آنها پاداششان مغفرتی از پروردگارشان خواهد بود و باغهای بهشتی که در آنها نهرهائی جاری است.
و باز فرمود:
«سَابِقُوا إِلَىٰ مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا كَعَرْضِ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ » (الحدید/ ۲۱) یعنی: سبقت بگیرید [جلو بروید با سرعت] بسوی مغفرتی از پروردگارتان و بهشتی که وسعت آسمان و زمین است که آماده شده برای کسانیکه ایمان آوردند به الله و رسولان او.

امام – علیه السلام – در یکی از خطبه های خود در توصیف اهل تقوا و اهل بهشت بعد از خواندن بخشی از آیه کریمه ذیل:
«وَسِيقَ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَى الْجَنَّةِ زُمَرًا ۖ حَتَّىٰ إِذَا … »(الزمر/۷۳) یعنی: و برده می شوند اهل تقوا گروه گروه بطرف بهشت و وقتی به آنجا رسیدند و درهای آن باز شده و نگهبانان [درهای بهشت ] به آنها می گویند: سلام بر شما پاک شدید، پس داخل شوید بطور جاوید در آن.
آنها کسانی بودند در دنیا که اعمالشان پاک و چشمانشان گریان بود، شبهای آنها بجهت بیداری های همراه با خشوع و استغفار [ برای آنها] روز بود.
یعنی یکی از اعمال شب و روز آنها خشوع و استغفار بود و دائما به این عبادت مشغول بودند. و نتیجه آن تقوا و آن خشوع و استغفار دائمی ورود به بهشت و زندگی جاودانه در آن شد.

الیاس کلانتری

پاورقی ها:

۱ـ نهج البلاغه، بخش حکمت ها، حکمت شماره ـ ۴۱۷

۲ـ همان، خطبه ـ ۱۴۳

۳ـ همان، بخش حکمت ها، شماره ـ ۷۸

۴- نهج‌البلاغه، حکمت ۱۳۵