کلام ایام ـ ۵۳۶، آموزشهای دین خدا در سیره و کلام امام رضا (علیه السلام )

بخش ششم*

کلیات*

  • پاداش برطرف کردن اندوه انسانهای گرفتار.
  • سنتی از خدای سبحان درباره اعمال و رفتارهای بندگان.
  • تذکر موضوع پاداش خدای سبحان به بندگان.
  • ارتباط بین اعمال و رفتارهای انسان در دنیا و وضعیت او در روز قیامت.
  • روز قیامت زمانی است که سختی ها و شدت ها و سنگینی عظیم حوادث آن را احاطه خواهد کرد.
  • پیامبران خدا هم از عظمت روز قیامت می ترسیدند.
  • معنی گمراه کردن خدا درباره کفار.
  • حیات انسان در عالم آخرت از نوع حیات جانداری دنیوی نیست!
  • در عالم آخرت و در بهشت فقط حیات انسانی برقرار خواهد بود.
  • موضوع آتش جهنم و خاموش نشدن آن.
  • کفار در جهنم بطور ابدی نابینا و لال و کر خواهند بود.
  • توصیفی از قیامت و شدت ها و سختی های آن.
  • معنی حقیقی کلمه «قبر»
  • شرور روز قیامت گسترده و فراگیر خواهد بود.
  • کلامی از امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ درباره یقین انسانها به پاداش اعمال.
  • کلامی از امام صادق ـ علیه السلام ـ درباره پاداش ایجاد آسایش و آرامش در زندگی دیگران.
  • پاداش اطعام فقرا و گرسنه ها وسقایت تشنه ها.
  • تشویق انسانها به اطعام گرسنه ها.
  • استفاده از روحیات و فطریات انسانها در امر آموزش.

**************

سالروز ولادت امام علی بن موسی الرضا با برکات عظیم و گسترده اش رسید و به مناسبت همین ایام فضای زندگی پیروان دین توحیدی و شیعیان خاندان رسالت ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ با نور ولایت و محبت اهل بیت عصمت و طهارت نورانی شده و با عطر ولایت معطر گشته است. ما هم در مقام عرض تبریک این ایام باشکوه، طبق روشی که در وبسایت «حکمت طریف» به کار بسته می شود و در ادامه مقالات قبلی وارد بحثی در سیره و کلام آن وجود قدسی می شویم.

در مقالات قبلی تحت همین عنوان بعضی از اوصاف شریف صاحبان مقام «امامت» از کلامی که از آن وجود مبارک نقل شده، مورد بحث و شرح و توضیح قرار گرفت و آخرین بخش از آن مقالات با شماره و عنوان ذیل در همین بخش کلام ایام منتشر شد:

کلام ایام ـ ۵۰۵، آموزشهای دین خدا در سیره و کلام امام رضا (علیه السلام )

ما به شرح و توضیح همان اجزاء منتخب از حدیث شریف آن حضرت ـ علیه السلام ـ در بیان اوصاف صاحبان مقام امامت در این سلسله مقالات اکتفاء می کنیم وبه ذکر و شرح و تفسیر سخنان دیگری از آن شخصیت قدسی می پردازیم. علاقه مندان به آن مباحث می توانند به مقالات شماره:

۴۴۶ ـ ۴۴۷ ـ ۴۴۸ ـ ۵۰۳ ـ ۵۰۵ ، مراجعه کنند.

۱۲ـ از امام رضا ـ علیه السلام ـ نقل شده

است که فرمود:

« مَن فَرَّجَ مِن مُؤمِنٍ، فَرَّجَ اللّه ُ عَن قَلبِهِ یَومَ القِیامَهِ »(۱) یعنی: هرکس در زندگی مؤمنی گشایش [و آسایش] به وجود آورد، خدا در روز قیامت در قلب او گشایش [و آسایش] به وجود می آورد.

فَرَج به معنی گشایش و رفع گرفتاری و از بین رفتن شدت ها و سختی ها است. تفریج یعنی ایجاد فَرَج امام ـ علیه السلام ـ در کلام شریف خود به برقراری سنتی از خدای سبحان درباره اعمال و رفتارها و نتایج آنها اشاره ای فرموده و آن اینکه اعمال حسنه انسانها در دنیا سبب اعطاء پاداشی متناسب با آن اعمال از طرف خدای سبحان خواهد شد. طبعاً تذکر برقراری این سنت الهی در عالم و بیان آن سبب تمایل به انجام حسنات یا تمایل بیشتر به آنها می شود و از این طریق هم مشکلاتی در زندگی انسانها از طریق رفتارها و اعمال حسنه آنها برطرف می شود و هم این کلام و امثال آن یادآور روز عظیم قیامت و سختی های آن می گردد و انسان ها سعی می کنند با اعمال حسنه زیاد و مکرر خودشان را برای آن روز عظیم و شدت ها و سختی های آن آماده کنند.

در کلام شریف فوق الذکر و امثال آن چند نکته قابل توضیح و تذکر است از جمله:

یکم: بین اعمال و رفتارهای انسان در دنیا و نوع زندگی او در روز قیامت و مجموعاً در زندگی اخروی او ارتباطی وجود دارد و بطور کلی اعمال دنیوی انسان عامل و سبب پدید آمدن نتایجی متناسب با همان اعمال خواهد شد. یعنی علاوه بر موضوع اصل نتایج اعمال که عاید صاحبان آنها می شود، نوع آن نتایج و آثار هم لازم است مورد توجه

قرار بگیرد و کلام شریف امام ـ علیه السلام ـ حاکی از این نوع ارتباط است.

دوم: روز قیامت زمانی است که سختی ها و شدت ها و سنگینی عظیم حوادث آن را احاطه خواهد کرد، و خدای سبحان بطور مکرر در کتاب آسمانی متذکر آن عظمت و سختی ها و شدت ها شده است. و در آیات متعددی از آن حادثه عظیم یاد کرده بعنوان نمونه:

۱ـ « قُلْ إِنِّي أَخَافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ » (الانعام /۱۵) یعنی: [ای پیامبر] بگو من می ترسم از نافرمانی پروردگارم از عذاب روزی بزرگ.

توضیح اینکه پیامبر خدا هم که رسول آن ذات قدوس بسوی انسانها و سفیر او در بین آنها است از نافرمانی در مقابل دستورات او و عذاب آن نافرمانی در روزی بزرگ می ترسد و پروردگار عالمیان خود متذکر آن عظمت و سنگینی نافرمانی در برابر خودش برای انسانها شده است.

آیه کریمه متضمن جواب ردّی هم برای پیشنهادات عده ای از کفار است که مقابل فعالیت های تبلیغی برای دین خدا و آموزشهای آن و مخالفت شدید و کامل آن حضرت با شرک و بت پرستی داشتند و از او اهمال و سهل انگاری در نشر معارف دین خدا را متوقع بودند.

۲ـ«وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً إِلى قَوْمِهِ إِنِّی لَکُمْ نَذیرٌ مُبینٌ ـ أَنْ لاتَعْبُدُوا إِلاَّ اللّهَ إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ عَذابَ یَوْم أَلیم» (هود / ۲۵ ـ ۲۶) یعنی: و همانا ما نوح را فرستادیم بسوی قومش [و او به آنها می گفت] که من برای شما قطعاً هشدار دهنده ای آشکارم که جز الله را عبادت [و فرمانبرداری] نکنید. همانا من برای شما می ترسم از عذاب روزی دردناک.

در این آیه کریمه هم عذاب روز قیامت عذاب دردناکی خوانده شده واز ابتلاء به آن با شدیدترین لحن هشدار بعمل است.

۳ـ « وَمَنْ يَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ وَمَنْ يُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُمْ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِهِ وَنَحْشُرُهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَلَىٰ وُجُوهِهِمْ عُمْيًا وَبُكْمًا وَصُمًّا مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ كُلَّمَا خَبَتْ زِدْنَاهُمْ سَعِيرًا» (الاسراء/ ۹۷) یعنی: هرکس را خدا [طبق مشیت خود] هدایت کند، پس او راهیافته [ به مقصد آفرینش] است و هرکس را او [ به جهت اعمالش] گمراه کند، [ در بیراهه ای رها سازد] پس هرگز برای آنها اولیائی جز او نخواهی یافت و آنها را روز قیامت محشور می کنیم به رو در افتاده درحالیکه نابینا ها و لال ها و ناشنواها هستند، جایگاه آنها جهنم [خواهد بود]، هر گاه آتش آن فروکش کند، مجدداً افروخته اش می کنیم.

منظور از گمراه کردن خدا، رها کردن آنها در راه ضلالت است که آن هم ازنتایج اعمال آنها است و از اصرار آنها بر کفر و عنادشان در مقابل دین خداست و آن کفر عنادی است و منشأ آن عناد و لجاجت در مقابل حقایق برقرار در عالم است، و نه کفر ابتدائی که منشأ آن جهل است و این نوع کفر قابل اصلاح است و صاحب آن امکان دارد از آن فاصله بگیرد و نجات یابد و ایمان بیاورد.

درباره موضوع نابینائی و کرو لال بودن در قیامت در بعضی از مقالات قبلی توضیحاتی آوردیم و متذکر شدیم که حیات انسان در روز قیامت و عالم آخرت از نوع حیات جانداری دنیوی نیست و در آنجا فقط حیات انسانی برقرار است، لذا کسانی که در دنیا ایمان نیاروده اند و وارد فضای حیات انسانی نشده اند، خواه و ناخواه نابینا و لال و کر خواهند بود.

موضوع برقراری آتش جهنم و خاموش نشدن آن و افروخته شدن مجدد و مکرر آن جهات علمی و عقیدتی و فلسفی دارد و دراین مقاله فرصت ورود در آن وجود ندارد و ان شاء الله درفرصتی مناسب به ذکر و توضیح آن می پردازیم.

۴ـ « فَاخْتَلَفَ الْأَحْزَابُ مِنْ بَيْنِهِمْ فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ مَشْهَدِ يَوْمٍ عَظِيمٍ » (مریم/۳۷) یعنی: پس گروههائی از بین آنها به اختلاف برخاستند، پس وای بر کسانی که کافر شدند از حضور در روزی بزرگ.

آیه کریمه متذکر بعضی ازعقاید و اعمال خلاف مدعیان پیروی از حضرت عیسی ـ علیه السلام ـ شده و اینکه گروه هائی از آنها از جاده توحید منصرف شدند وعقیده به الوهیت آن حضرت پیدا کردند.

۵ـ « مُهْطِعِينَ إِلَى الدَّاعِ يَقُولُ الْكَافِرُونَ هَٰذَا يَوْمٌ عَسِرٌ » (القمر/۸) یعنی: [ مردم از قبور خود خارج می شوند] و با سرعت و شتاب [ونگرانی و اضطراب] بسوی آن دعوت کننده می روند، کافران می گویند این روزی است بسیار سخت [و سنگین و دشوار]

توصیفی است از قیامت و شدت ها و سختی های آن و لازم به تذکر است که مراد از «قبر» در این بحث که از آیات قبلی شروع شده، آن گودال خاکی نیست که بدن انسان را بعد از مرگ در داخل آن قرار می دهند و بلکه مراد محل زندگی انسان در برزخ است، اگرچه به همین گودال خاکی هم «قبر» گفته می شود.

کلام ایام ـ 335، شعبان ماه نور و رحمت و برکات بی پایان
بخوانید

۶ـ « يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَيَخَافُونَ يَوْمًا كَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيرًا»(الانسان/۷) یعنی آنها وفا می کنند به نذر خود و می ترسند از روزی که شر [و گرفتاری آن] فراگیر [و گسترده] است.

آیه کریمه در وصف عده ای از شخصیت های متعالی قدسی از «ابرار» و اعمال عبادی باشکوه آنها نازل شده و جایزه قدسی خدای سبحان است که به آنها عطا شده و آنها عبارتند از امیرالمؤمنین علی و حضرت صدیقه طاهره، فاطمه زهرا و فرزندان آنها است که غذای خود را در حالی که خودشان به آن نیاز شدیدی داشتند در سه روز پی در پی به مسکین و یتیم و اسیرعطا کردند و آنها کسانی بودندکه به «نذر» خود وفا می کردند.

۷ـ « إِنَّا أَنْذَرْنَاكُمْ عَذَابًا قَرِيبًا يَوْمَ يَنْظُرُ الْمَرْءُ مَا قَدَّمَتْ يَدَاهُ وَيَقُولُ الْكَافِرُ يَا لَيْتَنِي كُنْتُ تُرَابًا » (النبأ/۴۰) یعنی: ما شما را از عذابی نزدیک می ترسانیم [ و متذکر آن می شویم جهت هشدار] در روزی که انسان می نگرد به اعمالی که پیش فرستاده [قبلاً در دنیا انجام داده] و کافر [از شدت ترس  و حسرت ] می گوید: ای کاش خاک بودم [ و چنین روزی را نمی دیدم.

سوم: ایمان و یقین به پاداش اعمال صالح و حسنات، عامل مؤثری در سوق دادن افراد انسانی به آن اعمال دارد و این موضوع مربوط می شود به روحیه نفع طلبی که بصورت فطری در انسان وجود دارد. اعم از اینکه پاداش موردنظر معنوی باشد یا مادی و یا هر دو بصورت توأم، بالخصوص اگر پاداشی که جهت اعمال صالح و حسنات عطا می شود بیشتر از عمل بنده باشد، مثلاً پاداشی ده ها و صدها برابر عمل. یعنی فرضاً انسان مالی را به نیازمندی بدهد و در مقابل پروردگار عالمیان ده برابر یا صد برابر آن مال به آن شخص پاداش دهد.

امیرالمؤمنین علی ـ علیه السلام ـ در کلامی در این زمینه می فرماید:

« مَنْ أَيْقَنَ بِالْخَلَفِ جَادَ بِالْعَطِيَّةِ » (۲) یعنی هرکس به جایگزینی و پاداش یقین پیدا کند برای عطا [و بخشش] جواد (بخشنده) می شود.

می شود گفت: امام رضا ـ علیه السلام ـ در کلام خود، به فرموده جدّ بزرگوارش یعنی امام علی ـ علیه السلام ـ  توجهی داشته و همچنین می شود گفت: در بیان هر دو کلام آیه کریمه ذیل موردتوجه قرار گرفته است که خدای سبحان فرمود:

« قُلْ إِنَّ رَبِّي يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَيَقْدِرُ لَهُ وَمَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ وَهُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ » (سبأ/۳۹) یعنی: بگو: پروردگار من رزق را برای هر کس از بندگانش بخواهد بسط می دهد یا برای او محدود می کند و آنچه شما انفاق کرد ازیک شیء، پس او [خدا] جای آن را پر می کند واو بهترین روزی دهنده ها است.

آیه کریمه اشاره ای دارد به نظامی که خدای سبحان در گسترش و فراوانی رزق انسانها و یا محدود کردن و کم کردن آن درباره بنده های خود درعالم برقرار کرده است. و همچنین اشاره ای دارد به موضوع موردبحث یعنی جایگزینی و پاداش برای اهل انفاق.

اما اگرچه ظهور آیه کریمه و همچنین کلامی که از امام امیرالمؤمنین نقل شده درباره انفاق و کمک مالی به نیازمندان است، اما عمومیت و گسترش کلام امام رضا ـ علیه السلام ـ به همه اعمال صالح و حسنات بالخصوص درباره کمک به انسانهای گرفتار چه در جهت مالی و چه در جهت روحی سر جای خود قرار دارد. یعنی :کمک به انسانها پاداشی عظیم از طرف خدای غنیّ کریم به دنبال خواهد داشت و این سنت شامل انواعی از کمک ها و رفتارها و درایجاد آسایش برای دیگران می شود، از جمله و در رأس آنها و یا بعنوان مصداقی از آنها موضوع انفاق و کمک مالی قرار دارد و موردتوجه بیشتر می باشد.

چهارم: کلام دیگری هم از امیرالمؤمنین علی ـ علیه السلام ـ نقل شده است که بین آن و کلام مورد بحث در این مقاله از امام رضا ـ علیه السلام ـ ارتباطی برقرار است و آن اینکه فرمود:

« مِنْ کَفَّارَاتِ الذُّنُوبِ الْعِظَامِ إِغَاثَةُ الْمَلْهُوفِ، وَالتَّنْفِیسُ عَنِ الْمَکْرُوبِ » (۳) یعنی: از کفاره های گناهان بزرگ رسیدن به فریاد افراد گرفتار و برطرف کردن اندوه غمناک است.

در این کلام کلمه «تنفیس» قریب المعنی است با کلمه ای که امام رضا ـ علیه السلام ـ درکلام خود به کار برده یعنی تنفیس و تفریج معنائی شبیه هم دارند.

ششم: از امام صادق ـ علیه السلام ـ هم نقل شده که فرمود:

« مَنْ نَفَّسَ عَنْ مُؤْمِنٍ كُرْبَةً نَفَّسَ اَللَّهُ عَنْهُ كُرَبَ اَلْآخِرَةِ وَ خَرَجَ مِنْ قَبْرِهِ وَ هُوَ ثَلِجُ اَلْفُؤَادِ وَ مَنْ أَطْعَمَهُ مِنْ جُوعٍ أَطْعَمَهُ اَللَّهُ مِنْ ثِمَارِ اَلْجَنَّةِ وَ مَنْ سَقَاهُ شَرْبَةً سَقَاهُ اَللَّهُ مِنَ اَلرَّحِيقِ اَلْمَخْتُوم » (۴) یعنی: کسی که کَرْب (حزن شدید) مؤمنی را برطرف کند[او را ازغصه و اندوه نجات دهد] الله اندوه و گرفتاری آخرت را از او برطرف خواهد کرد و او [در روز قیامت از قبر خود خارج خواهد شد با قلبی آرامش یافته و مطمئن و هرکس گرسنه ای را سیر کند، خدا از میوه های بهشتی او را اطعام خواهد کرد و هرکس تشنه ای را سیراب کند، خدا به او از نوشابه بهشتی خواهد نوشاند.

بخش اول این حدیث شریف هم شبیه حدیث مورد بحث نقل شده از وجود مبارک امام رضا ـ علیه السلام ـ است و کلمه «نَفَّسَ» قریب المعنی و نظیر کلمه «فَرَّجَ» در حدیث اصلی موردبحث است.

هفتم: در این چند حدیث موردبحث و استشهاد مجموعاً انسانها به برطرف کردن اندوه و گرفتاری انسانهای دیگر دعوت و تشویق شده اند. برطرف کردن گرفتاری و مشقت انسانها عمومیتی دارد وانواعی. و نوع آن به نوع گرفتاری آنها مربوط می شود، بطوریکه درهمین حدیث اخیر که از امام صادق ـ علیه السلام ـ نقل شده، موضوع برطرف کردن گرفتاری و اندوه دیگران در ابتداء و در اصل کلام موردتوجه قرار گرفته و در ادامه آن به اطعام گرسنه و سقایت تشنه هم تصریح شده است.

در این تعلیم و تشویق بعضی از حالات روحی و فطریات انسانها موردتوجه قرار گرفته، یعنی تذکرات اخلاقی و دعوت به اعمال صالح و حسنات بصورت تذکر صِرف نبوده، بلکه «حس طبیعی نفع طلبی» انسان مورد بهره برداری قرارگرفته. یعنی اگرچه عده ای ازانسانهای بسیار متعالی و صاحبان اخلاص شدید، اعمال خیر را بدون در نظر گرفتن فواید آن اعمال بر خودشان و صِرفاً جهت رضا و خشنودی پروردگارشان انجام می دهند و توقع پاداش در مقابل اعمال خود ندارند، اما مجموعاً و درباره عموم انسانها توقع پاداش خداوند و تذکر آن در اصل رفتارهایشان و میزان و نوع آنها بی اثر نیست و می شود گفت: اصلاً رضایت و خشنودی از اعمال بنده و ذکر آن در آیات قرآن وسخنان معلمان آسمانی نوعی پاداش است یعنی پاداشی معنوی و از نوع خیلی متعالی و پاداش خدای سبحان از هر نوعی باشد، ارزش و لذت معنوی و عرفانی خواهد داشت و فرق است بین این دو موضوع که عمل انسان لازم است برای رضای پروردگارش و خشنودی او باشد و او کار خیر را صِرفاً به قصد دریافت پاداش انجام ندهد و دیگر اینکه انسانها در هر مرتبه و مقامی از عبودیت و انجام کارهای خیر که باشند، باز به لطف و رحمت و پاداش پروردگارشان احتیاج دارند. اگرچه آن پاداش معنوی باشد و بنده به قصد رسیدن به پاداش اعمال صالح و حسنات را انجام نداده باشد و سرانجام اینکه پاداش پروردگار عالمیان برای انسانها بجهت رفتارها و اعمال آنها دارای قداست و لذت معنوی فوق حد محاسبه و ارزیابی می باشد.

الیاس کلانتری

۱۰/۳/۱۴۰۲

پاورقی ها:

۱ـ اصول الکافی، کتاب الایمان و الکفر باب تفریح کرب المؤمن ح ۳ (ج ۳ ص ۲۸۶)

۲ـ نهج البلاغه، بخش حکمت ها، شماره ـ ۱۳۸

۳ـ همان، حکمت شماره ـ ۲۴

۴ـ اصول کافی، شیخ کلینی، کتاب الایمان و الکفر باب تفریج کرب المؤمن ح ۳( انتشارات علمیه اسلامیه ج۳ ص ۲۸۶)

دکمه بازگشت به بالا
بستن