کلام ایام تاریخی – ۵۵۸، ماه مبارک رمضان و مهمانی ملکوتی خدای سبحان
بخش پنجم *
کلیات*
- نقش خود انسانها در دریافت نعمت های خداوند
- عوامل محرومیت از نعمت های خداوند
- مجاری رحمت خداوند و ظرفیت انسان برای دریافت نعمت ها
- نعمت هائی که به دعای انسانها به آنها عطا می شود.
- نعمت های خداوند با همه کثرت و فراوانی در دو نوع کلی به انسانها عطا می شود.
- توجه عمیق کامل به عبادت باشکوه روزه و شرایط قبولی آن
- تلاوت قرآن بصورت کثیر
- کلامی از امیرالمؤمنین علی – علیه السلام – در تعریف «دعا» و موقعیت رفیع آن در اعمال دینی
- کلید گنج های خدای غنیّ حمید
- تأخیر در استجابت دعاها نباید سبب ناامیدی از استجابت شود
- مقام رفیع تلاوت قرآن در بین عبادات و اعمال دینی
- آیا در آیات سوره قدر و سوره دخان «شب قدر» مورد تعظیم و تکریم قرار گرفته است یا قرآن مجید؟
- تأثیرات روحی توجه به قرآن مجید و تلاوت و قرائت آن در انسانها
- معنی اصلی و اولیه قرائت قرآن
در بخش قبلی زمینه های برقراری جریان عظیم رحمت ونعمت ها و برکات خدای سبحان در ماه مبارک رمضان و شب قدر مورد بررسی قرار گرفت، اما قبل از اینکه آن قسمت از بحث به پایان برسد مناسبت دارد که نقش خود انسانها و موقعیت فکری و روحی و اعمال و عبادات معین شده برای آنها هم مورد توجهی هرچند به نحو اجمال قرار بگیرد.
قبلاً متذکر شدیم که علاوه بر سنت های پروردگار عالمیان و قوانین حاکم بر عالم و فضای زندگی انسانها، موقعیت و اعمال آنها هم در دریافت نعمت های خداوند نقشی دارد و همچنین متذکر شدیم که محرومیت ها از نعمت های خداوند در اصل از ناحیه موقعیت ها و رفتارهای خود آنها است.
این موضوع در جریان بهره مندی انسانها از نعمت های فراوان و بی شمار خدای سبحان دخالت عمیق و گسترده ای دارد و خود انسانها برای حصول این مقصود لازم است سراغ «مجاری رحمت خداوند» بروند و ظرفیت های لازم را برای بهره مندی بیشتر فراهم کنند و ابزارهای مناسبی را برای این منظور به کار ببرند.
البته قابل تذکر است که مواردی از نعمت های پروردگار عالمیان درباره انسانها بدون فعالیتی از طرف خودشان حتی در جهاتی بدون اطلاع آنها در فضای زندگی آنها جریان می یابد مثل نیاز بدن انسان به ماده حیاتی اکسیژن که از ناحیه عمل تنفس در وجود او تحقق می یابد و این رفتار در اصل بدون یک عمل اختیاری و دخالت ارادی انسان انجام می گیرد و همچنین فعالیت دستگاه گردش خون در بدن و نقش قلب انسان در این جهت و بعضی فعالیت های دیگر مثل احساس گرسنگی و احساس تشنگی و تمایل و احتیاج به مقداری خواب در طول شب و روز و امثال آنها در بعضی از مقالات مربوط به «ماه رجب» به بحثی در این زمینه پرداختیم و در شرح وتفسیر عبارتی از دعای مشهور ماه رجب مطالبی در این زمینه ذکر شد، در شرح عبارتی که معلمان آسمانی در این زمینه فرمودند:
« یا من یعطی من سأله و یا من یعطی من لم یسأله و من لم یعرفه تحنناً منه و رحمتة» یعنی: ای آنکه عطا می کنی به کسی که از تو سؤال [و درخواست] کند و ای آنکه عطا می کنی به کسی که [هنوز] درخواست نکرده و [حتی] تو را نشناخته، و بلکه از ناحیه مهربانی و رحمت خودت [عطا می کنی]
در آن مباحث عرض کردیم که نعمت های خدای سبحان با همه کثرت و فراوانی در دو نوع کلی به انسانها عطا می شود، یک نوع آنها با دعا و درخواست و نوع دیگر بدون درخواست. و اگر انسان نسبت به نعمت هایی که لازم است با دعا و درخواست به او اعطاء شود، در غفلتی قرار بگیرد و دعا نکند و یا دعای خودش را قطع کند و از آن منصرف شود، از نعمت های زیادی محروم خواهد شد.
این نظام اعطاء نعمت ها هم در جهات شناخته شده و متداول انتقال از طرف خدای سبحان به بنده ها و هم در جهات فوق عادی و ناشناخته برقرار است و نعمتهای عظیم پروردگار عالمیان عمدتاً از طریق دعا و درخواست و با رعایت شرایط استجابت به انسان عطا می شود.
برای شب قدر دعاها و نمازها و عبادات خاصی معین شده و انسانها می توانند با انجام آن اعمال که در کتابهای دعا ذکر شده است به منابع عظیمی از رحمت و نعمت متصل شوند و از منافع عظیمی بهره مند شوند و در مسیر بهشت و زندگی بهشتی و همسایگی خدای سبحان و پیامبران و صدیقان و انسانهای متعالی و ملائکه رحمت قرار بگیرند.
دهم: اعمال و عبادات معین شده برای شب قدر در چند نوع اصلی دسته بندی شده و آنها عمدتاً عبارتند از:
- توجه عمیق کامل به عبادت باشکوه «روزه» و شرایط قبولی آن.
- دعاهای مخصوص شبهای قدر
- تلاوت قرآن مجید بصورت کثیر
- استغفار زیاد
- مجموعاً ذکر الله کثیر
- توجه به شخصیت حجت پروردگار عالمیان و سفیر او در بین انسانها
- توجه عمیق قلبی به موقعیت شب قدر و نزول ملائکه به عالم دنیا
جهات فوق الذکر عمده اعمال شب قدر را تشکیل می دهد ولازم است بطور عمیق مورد توجه و عمل قرار بگیرد و فواید و برکات شب قدر آن قدر عظیم و فراوان و گسترده است که به محاسبات عادی و متداول بین انسانها محدود نمی شود.
اعمال دیگری هم برای شبهای قدر معین شده و مورد سفارش قرار گرفته مثل انفاق به نیازمندان و اطعام دیگران بصورت افطاری و غیر آن که در همه ایام ماه مبارک رمضان انجام می گیرد. اما از ناحیه ناچاری به ذکر و توضیح فشرده این موارد اکتفاء می شود.
یازدهم: توجه عمیق کامل به عبادت باشکوه روزه و شرایط قبولی آن
روزه عبادت اصل این ماه عظیم است و آن بصورت واجب برای بندگان معین شده و اصل آن در بین امت های قبلی و شرایع آسمانی دیگر هم تشریع شده بود و در شریعت پیامبر خاتم – صلی الله علیه و آله و سلم – از ارکان اصلی عبادات محسوب می شود. پس جایگاه حقیقی آن در مباحث مربوط به اصل ماه رمضان است و طبعاً همه اهل ایمان اگر در حال سفر و یا بیمار نباشند ملتزم به این عبادت واجب خواهند بود و دیگر ضرورتی در بحث و گفتگو برای آن در اعمال مربوط به شبهای قدر وجود ندارد.
اما توجه به این نکته ضروری است که در ایام مربوط به شبهای قدر اجر و پاداش و آثار پربرکت عبادات، از جمله روزه هزاران برابر ایام دیگر خواهد بود، پس لازم است شرایط صحت روزه و کمال آن در چنین شبهائی بیشتر مورد توجه قرار بگیرد.
دوازدهم: دعاهای مخصوص شبهای قدر
علاوه بر دعاهایی که برای مجموع ماه رمضان و همه ایام آن معین و سفارش شده، دعاهائی هم برای شبهای قدر معین شده و سفارشات اکیدی از طرف «شخصیت های قدسی و معلمان آسمانی» – علیهم السلام – جهت بجا آوردن آنها بعمل آمده است.
تذکر نکته ای هم در این مباحث ضروری است و آن اینکه چون «شب قدر» بطور قطعی و حتمی در معارف دین خدا معین نشده، لذا چند شب را که احتمال شب قدر بودن آنها زیاد است مجموعاً بعنوان شبهای قدر در نظر می گیرند.
اما به احتمال قریب به یقین شب قدر همان شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان است. البته عدم تعیین قطعی و حتمی آن از طرف رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – و امامان اهل بیت علیهم السلام – قطعاً دارای حکمتی است و لازم است ما تمام شبهائی را که احتمال شب قدر بودن آنها قویتر است در نظر بگیریم و به عبادات سفارش شده عمل کنیم، حتی شبهائی در غیر ماه رمضان. اما به احتمال قریب به یقین شب قدر در ماه رمضان قرار دارد. امیدواریم در این زمینه در شماره بعدی این سلسله مقالات و برای روزهای آخر ماه رمضان توضیحات مناسبی بیاوریم.
مناسبت دارد که این بخش از مباحث را با کلامی از وجود مبارک امیرالمؤمنین علی – علیه السلام- به پایان برسانیم امام – علیه السلام – در نامه ای که به وصی و جانشین خود، وجود مبارک امام حسن مجتبی – علیه السلام- نوشته فرمود:
«و اعلم ان الذی بیده خزائن السماوات و الارض قد اذن لک فی الدعا و تکفل لک بالاجابة و امرک ان تسأله لیعطیک و تسترحمه لیرحمک…
ثم جعل فی یدیک مفاتیح خزائنه بما اذن لک فیه من مسألته فمتی شئت استفتحت بالدعا ابواب نعمته و استمطرت شآبیب رحمته، فلایقنطنک ابطاء اجابته، فان العطیة علی قدر النیة» (۱) یعنی : و برای آنکه گنجینه های آسمانها و زمین به دست اوست به تو اذن در دعا [و درخواست] داده و اجابت آن را برای تو به عهده گرفته و به تو امر کرده که از او بخواهی تا به تو عطا کند و درخواست رحمت کنی، تا رحمتش را شامل تو نماید……سپس [خداوند] کلیدهای گنجینه های خود را در اختیار تو قرار داده با اذنی که در دعا و مسألت از او به تو داده، پس هر وقت خواستی، درهای نعمت های او را به روی خود باز کنی و رگباری از رحمت او را بسوی خود سرازیر نمائی. پس تأخیر در اجابت او تو را ناامید نسازد، زیرا عطای الهی به قدر نیت است.(۲)
دعاهای مخصوص شب های قدر هم مثل سایر دعاهای ماه رمضان و ایام دیگر در کتابهای دعا جمع آوری شده، بالخصوص درکتاب شریف « مفاتیح الجنان» که در دسترس و سهل الوصول می باشد.
سیزدهم: تلاوت قرآن مجید بصورت کثیر
در بین اعمال و عبادات معین شده و سفارش شده برای شب قدر و همه ایام و لیالی ماه مبارک رمضان تلاوت قرآن مجید، آن هم بصورت کثیر، در مقام رفیعی قرار دارد. تأثیرات روحی تلاوت قرآن در این ماه و روزها و شبها و ساعات مختلف آن به مراتب بیشتر از ایام و زمانهای دیگر است. بطوریکه وجود مبارک رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم- فرمود: تلاوت یک آیه از قرآن در ماه رمضان معادل تلاوت تمام قرآن درماههای دیگرمحسوب می شود.
در بین آیات قرآن مجید، هم نزول آن در ماه رمضان و هم در شب قدر مورد توجه زیادی قرار گرفته است. یعنی هم اصل ماه رمضان جهت نزول قرآن در آن مورد تعظیم و تکریم قرار گرفته و هم شب قدر. بطوریکه فرمود:
«شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَينَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ» (بقره /۱۸۵)
در آیه کریمه ذکری از فضیلت ماه مبارک رمضان بعمل آمده از ناحیه «نزول قرآن» در آن و اوصافی از قرآن مجید که هدایتی است برای انسانها در سطوح و مراتب مختلف و انواعی از هدایت.
همچنین فرمود:
«إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيلَةِ الْقَدْرِ» (القدر/۱) و فرمود :
«إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيلَةٍ مُبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ» (الدخان/۳) در این آیه کریمه هم موضوع نزول قرآن در شبی مبارک که همان شب قدر است – ذکر شده که یا مراد از آن تعظیم شب قدر بجهت نزول قرآن در آن است، یا تعظیم قرآن جهت نزولش در شب قدر و اینکه نزول مورد نظر – یعنی این نوع نزول – احتیاج به ظرفیت و شایستگی خاصی داشت که آن ظرفیت و شایستگی در شب قدر وجود دارد، همچنانکه قبلاً در این زمینه مطالبی ذکر شد.
در هر صورت تأثیرات روحی توجه به قرآن مجید و تلاوت آن و رشد و پاکسازی روح انسان در اثر مصاحبت و مجالست با آن بسیار عظیم و عمیق و گسترده است و این تأثیرات در ماه رمضان و شب قدر هزاران برابر ایام دیگر است.
لازم به ذکر است که مراد از این بحث، هم قرائت و تلاوت خود آیات و هم توجه به معانی آنها و تدبر و تفکر و مطالعه در تفسیر آنها در سطوح مختلف است یعنی مجموعاً با قرآن بودن و همراهی و مصاحبت و مجالست با آن.
قرائت قرآن که شامل تلاوت آیات و توجه به معانی آن است، که عبادتی است بسیار ضروری برای همه زمانها و در همه فرصت ها بطوریکه خدای سبحان در همین کتاب آسمانی فرمود:
«فَاقْرَءُوا مَا تَيسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ» (المزمل/۲۰) یعنی:آن مقدار که میسر می شود از قرآن قرائت کنید.
لازم به تذکر است که قراءت قرآن فقط به معنی خواندن الفاظ آیات نیست و به آن «تلاوت» گفته می شود. بلکه بمعنی جمع کردن الفاظ آیات و حاضر کردن آنها در ذهن و بلکه حفظ آیات است و در تاریخ صدر اسلام غالباً قاری قرآن به حافظ آن گفته می شد و «خواندن» معنی ثانویه «قرائت» یا یکی از معانی آن است. (۳)
در ادامه بحث توضیحاتی در این زمینه در شرح موضوع «ذکر الله کثیر» خواهد آمد. ان شاء الله تعالی.
چهاردهم: استغفار زیاد
استغفار یعنی طلب غفران از خدا. غفران هم مرتبه ای از رحمت خدای سبحان است که بنده آن را برای خود و دیگران درخواست می کند. «استغفار» و اذکار مربوط به آن در بین عبادات و اعمال دینی بسیار مشهور است. اما در جهتی از آن عده ای از اهل ایمان دچار غفلتی هستند و آن اینکه تصور می کنند استغفار همیشه درباره «گناه» به کار می رود و با آن ارتباط دائمی و کامل دارد. این اشتباه از آنجا نشأت گرفته است که غالباً این کلمه درباره گناه و بخشیده شدن آن به کار می رود. اما در حقیقت «استغفار» اختصاص به گناه و بخشیده شدن آن ندارد و بلکه درخواست رحمتی از پروردگار است و اگر گناهی در کار بود، استغفار موجب پاک شدن انسان از آثار گناه و از بین رفتن آن آثار می شود، اما اگر گناهی در کار نبود استغفار عامل و سبب ترفیع موقعیت معنوی انسان و تقرب بیشتر بنده به پروردگارش می شود.
با این توضیح مشکل عده ای را هم که استغفار را مختص به گناه می دانند، درباره استغفار پیامبران خدا و صاحبان مقام «عصمت» – علیهم السلام – برطرف می کند. توضیح بیشتر اینکه: در سیره شریف پیامبران خدا بالخصوص وجود مبارک پیامبر خاتم حضرت محمد – صلی الله علیه و آله و سلم – استغفارهای فراوان مستمر و دائمی مشاهده می شود که ارتباطی هم با موضوع گناه نداشته و بطور کلی آن وجود قدسی مستمراً و دائماً و در هر فرصتی که پیش می آمد، بطور مکرر و بصورت کثیر استغفار می کرد.
در سیره شریف آن حضرت هم نقل شده است که در شب معراج در ملاقات با ملائکه و انبیاء الهی بر یکدیگر استغفار می کردند، طبعاً استغفار در حد معنی عرفی – که عده ای معتقدند یعنی فقط برای گناه – در آن عوالم جایگاهی ندارد.
استغفار دائماً و در همه فرصت ها به اهل ایمان توصیه شده و از اعمال و عبادات مؤکد برای هر سه ماه نورانی یعنی ماه رجب و ماه شعبان و ماه رمضان می باشد و برای شبهای قدر هم بطور مکرر مورد سفارش قرار گرفته است.
استغفار زیاد عامل دفع گرفتاری های سنگین و بلاها و مجموعاً تقرب زیاد به خدای سبحان و سبب ازدیاد رزق انسان ها می شود.
تا این بخش از مقاله به توضیح چهار مورد از عناوین هفتگانه فوق الذکر درباره اعمال و عبادات مخصوص شبهای قدر موفق شدیم و به شرح و توضیح سه مورد از آنها نرسیدیم و شب های قدر ماه رمضان امسال هم گذشت. لذا این سه موضوع باقی مانده را با مطالب در نظر گرفته شده برای روزهای آخر ماه رمضان همراه با تغییراتی در شماره های بعدی مورد بحث و شرح و توضیح قرار می دهیم. ان شاء الله تعالی.
الیاس کلانتری
پاورقی:
۱-نهج البلاغه، نامه ۳۱ « من الوالد الفان المقر للزمان….»
۲- امام امیرالمؤمنین – علیه السلام- در ادامه کلام شریف خود مطالبی را درباره تأخیر در اجابت دعا و فواید آن بیان فرموده و ما در این زمینه در بعضی از مقالات مربوط به دعا قبلاً ذکر کردیم و در فرصت دیگری ان شاء الله به بحثی تفصیلی در این زمینه خواهیم پرداخت
۳- علاقه مندان به این موضوع می توانند به تفسیر المیزان، تفسیر سوره «علق» و همچنین به کتاب «قرآن در اسلام» تألیف علامه طباطبائی – رضوان الله تعالی علیه – مراجعه کنند.