کلام ایام تاریخی – ۵۹۵، ماه پرشکوه و پر برکت رجب و ایام تاریخی آن
بخش دوم
در بخش قبلی شرح فشرده ای درباره بعضی از عبارات دعای مشهور ماه رجب یعنی: «یا من ارجوه لکل خیر…» از بعضی مقالات سالهای قبل نقل شد به جهت اینکه از همان روز اول ماه رجب وقت خواندن این دعای شریف بعضی ازنکات آن حداقل به نحو اجمال مورد توجه بیشتر قرار بگیرد. در این نوشتار می خواهیم بحث درباره آن با تفصیلی و شرح نکات دیگری همراه باشد، لذا مجدداً دعای شریف را مورد شرح و تفسیر تفصیلی و کامل تر نسبت به مقاله قبلی قرار می دهیم:
«یا مَنْ اَرْجُوهُ لِکُلِّ خَیْرٍ وَآمَنُ سَخَطَهُ عِنْدَ کُلِّ شَرٍّ یا مَنْ یُعْطِی الْکَثیرَ بِالْقَلیلِ یا مَنْ یُعْطی مَنْ سَئَلَهُ یا مَنْ یُعْطی مَنْ لَمْ یَسْئَلْهُ وَمَنْ لَمْ یَعْرِفْهُ تَحَنُّناً مِنْهُ وَرَحْمَهً اَعْطِنی بِمَسْئَلَتی اِیّاکَ جَمیعَ خَیْرِ الدُّنْیا وَجَمیعَ خَیْرِ الاْخِرَهِ وَاصْرِفْ عَنّی بِمَسْئَلَتی اِیّاکَ جَمیعَ شَرِّ الدُّنْیا وَشَرِّ الاْخِرَهِ فَاِنَّهُ غَیْرُ مَنْقُوصٍ ما اَعْطَیْتَ وَزِدْنی مِنْ فَضْلِکَ یا کَریمُ یا ذَاالْجَلالِ وَالاِْکْرامِیا ذَاالنَّعْماَّءِ وَالْجُودِ یا ذَاالْمَنِّ وَالطَّوْلِ حَرِّمْ شَیْبَتی عَلَی النّارِ»
مباحث مربوط به شرح و تفسیر دعای شریف را با تکیه بیشتر به نکات محوری آن شروع می کنیم:
یکم : دعای مورد بحث با اشاره ای لطیف به یکی از شرایط استجابت دعا و یا به بیان دیگر ذکر یکی از شرایط «دعای حقیقی» شروع شده است بطوریکه فرمود:
«یا من ارجوه لکل خیر….» توضیح اینکه:
خدای سبحان در کتاب آسمانی به بندگان خود دستور داده است که او را بخوانند و برای برآورده شدن حوائج خود دعا کنند. و همچنین وعده استجابت صریح و قطعی به دعاهای بنده ها داده است . بطوریکه فرمود:
«وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ ۚ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ» (غافر آیه۶۰) یعنی: و پروردگارتان فرمود:مرا بخوانید[ دعا کنید] تا[ دعایتان] را بپذیرم، همانا کسانی که از عبادت من کبر می ورزند [خودداری می کنند]،بزودی سر افکنده وارد جهنم خواهند شد.
در این آیه کریمه خدای سبحان به بنده های خود دستور می دهد دعا کنند و نیازهای خود را از او بخواهند و او هم دعای آنها را مستجاب می کند و ترک دعا را ترک عبادت و سرکشی در مقابل پروردگار عالمیان به حساب آورده .و همچنین استجابت دعا را بعهده گرفته و اینکه دعا را عبادت شمرده است.
همچنین خدای سبحان فرمود:
«وَاسْأَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا» (النساء آیه ۳۲)
در این آیه کریمه هم خدای سبحان به بنده های خود دستور می دهد که از فضل او درخواست کنند.
امام امیرالمؤمنین علی -علیه السلام- در نامه ای که به فرزند و وصّی و جانشین خود امام حسن مجتبی -علیه السلام- و به طور غیر مستقیم که تمام مسلمین و اهل ایمان و پیروان دین خدا نوشته فرموده است:
«ثُمَّ جَعَلَ فِي يَدَيْكَ مَفَاتِيحَ خَزَائِنِهِ بِمَا أَذِنَ لَكَ فِيهِ مِنْ مَسْأَلَتِهِ، فَمَتَى شِئْتَ اسْتَفْتَحْتَ بِالدُّعَاءِ أَبْوَابَ نِعْمَتِهِ وَ اسْتَمْطَرْتَ شَآبِيبَ رَحْمَتِهِ»(۱) یعنی: سپس خدای سبحان کلیدهای گنجینه های خود را در اختیار تو قرار داده با اذنی که به تو داده در درخواست از او. پس هر وقت خواستی می توانی با «دعا» درهای نعمت های او را به روی خود باز کنی و رگباری از رحمتش را فرود آوری.
«پس از نظر امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) دعا به منزله کلید درهای نعمت های پروردگار است و انسان می تواند با آن به گنجینه های بی پایان نعمت های او راه پیدا کند و هر میزان از آن گنج ها که خواست بدست آورد و می تواند سبب نزول رگبار فراوانی از رحمت خداوند بسوی خود و دیگران شود.
انسان ها نیازهای زیادی در فضای زندگی خود دارند از قبیل وسائل معاش و زندگی روزمره مثل غذا و لباس و مسکن و سلامت از امراض و امنیت و ازدواج و روابط مطلوب در زندگی با دیگران و فرزندان سالم و رشد یافته با اخلاق و رفتار مطلوب، و مسافرت و کسب علم و امثال آن ها.
همچنین عوامل متعددی می تواند آرامش روحی و امنیت خاطر انسان ها را در معرض آسیب ها قرار دهد. بطور کلی در زندگی انسان ها عوامل رنج دهنده و نگران کننده ای وجود دارد، مثل نگرانی از وضعیت جسمانی خود در سنین پیری، حوادث خطرناکی که منتهی به جراحت ها یا مرگ می شود، نگرانی از آینده افراد خانواده و فقر یا مریضی یا حوادث نامطلوب دیگر در زندگی آن ها، نگرانی از جنگ ها، آشوب ها، گرفتاری ها و نگرانی از تنها ماندن و بی اعتنائی دیگران قرار گرفتن، بالخصوص در سنین پیری و نگرانی از فوت افراد خانواده و بستگان و دوستان و نگرانی های زیاد دیگر.
سرانجام بالاتر و مهمتر از همه این ها، نگرانی از وضعیت خود در عالم بعد از دنیا و در فضای زندگی اخروی است و اینکه آیا او اهل نجات و اهل بهشت خواهد بود، یا اینکه همراه همه تبهکاران و افراد پلید و آدمکش و ظالم در جهنم سقوط خواهد کرد!!! حال اگر چه موقعیت زندگی انسان در عالم آخرت غالباً مورد غفلت ها و کم توجهی ها و حتی بی اعتنائی ها و
بی توجهی ها قرار می گیرد، اما در هر صورت این موضوع در رأس مسائل مهم زندگی و با اهمیت تر از هر موضوع دیگری در زندگی قرار دارد.
حال اگر یک انسان با داشتن نیازهای زیاد و نگرانی ها و خوف ها از حوادث سنگین و خطرناک و آینده نامطمئن، به بعضی از امکانات زندگی و موقعیت های مطلوب دسترسی پیدا کند، لذتی و آرامشی اگر چه در محدوده معینی پیدا خواهد کرد بعنوان مثال: اگر او مال فراوانی بدست آورد از ناحیه شغل پر درآمد و یا امثال آن، بخشی از مشکلاتش برطرف خواهد شد، او می تواند با آن مال فراوان، خانه ای و وسیله نقلیه ای تهیه کند و مقداری ذخیره و پس انداز برای افراد خانواده فراهم کند و نیازهای مالی بعضی از بستگان و دوستان و همسایگان نیازمند خود را هم برطرف کند.
اما ثروت و مال فراوان نمی تواند نگرانی های او را از حوادث مصیبت بار مثل وقوع زلزله ها و جنگ ها و ابتلاء به بعضی بیماری ها و حوادث مرگبار در مورد خود و افراد خانواده و بستگان جلوگیری کند.
حال اگر انسان به قدرت و دارائی و رحمت بی پایان خداوند متصل شود به آرامش و اطمینان قلبی کامل می رسد. چون دارائی خداوند نامحدود است و ملک آسمان ها و زمین برای اوست، و کرم او هم نامحدود است و رحمت او هم همینطور و علم او هم به همه زندگی انسان ها و حال و آینده آن ها احاطه دارد، او به نیازهائی از انسان ها علم دارد که خود انسان ها از آن ها در غفلتی بسر می برند.
راه اتصال به دارائی و قدرت و علم و رحمت بی پایان خداوند هم «دعا» و درخواست از اوست و او دوست دارد که بندگانش از او درخواست کنند تا او نیازهای آن ها را تأمین کند و درخواست های آن ها را بپذیرد.
در معارف دین توحیدی توصیه های زیادی در مورد «دعا» بعمل آمده است و بطور مکرر به انسان ها دستور داده شده است که دعا کنند. منظور از دعا در این مباحث، درخواست از خداوند و اظهار نیاز به او است. و برقرار کردن نوعی ارتباط با خداوند. در رفتاری بنام دعا انسان از پروردگارش می خواهد که نیازهای او را برطرف کند و خواسته های او را تأمین کند. بخش قابل توجهی از آیات قرآن به موضوع دعا اختصاص یافته است. یا بصورت دستور خداوند به بنده ها در مورد دعا! یا نقل دعای پیامبران و یا گروه های خاصی از انسان ها مثل: اولواالالباب، ابرار، متّقین، محسنین و دیگران.»(۲)
یکی از شرایط «استجابت دعا» یقین بنده به استجابت است. چون استجابت دعا از طرف خدای سبحان، وعده اوست به بنده ها و وعده خداوند تخلف بردار نیست و او خود فرموده است:
«لَكِنِ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ غُرَفٌ مِنْ فَوْقِهَا غُرَفٌ مَبْنِيَّةٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَعْدَ اللَّهِ لَا يُخْلِفُ اللَّهُ الْمِيعَادَ» (الزمر آیه ۲۰) یعنی : لیکن کسانی که ملتزم تقوای پروردگارشان بودند، برای آنها [در بهشت] غرفه هائی است، که فوق آنها غرفه هائی بنا شده و تحت آنها نهرهائی جریان دارد، [آن] وعده الله است و الله خلاف وعده نمی کند.
اما جهت بیان کامل و روشن موضوع و رفع بعضی از شبهات احتیاج به چند توضیح و تبصره وجود دارد و اهم آنها را به دنبال نکته محوری اولی یعنی: «یکم» ذکر می کنیم:
دوم: تأخیر در استجابت «دعا» موضوعی غیر از عدم استجابت است. یعنی استجابت دعا یک موضوع است و زمان استجابت موضوع دیگر. لذا امام امیرالمؤمنین علی – علیه السلام – در ادامه کلام شریف خود و بعد از توصیفی که از فواید و آثار و برکات دعا فرموده، اشاره ای هم دارد به موضوع «تأخیر در اجابت دعا» و می فرماید:
«فَلَا يُقَنِّطَنَّكَ إِبْطَاءُ إِجَابَتِهِ، فَإِنَّ الْعَطِيَّةَ عَلَى قَدْرِ النِّيَّةِ» یعنی: تأخیر در اجابت دعا از طرف او [خداوند] تو را ناامید نسازد، چون عطای الله به قدر نیّت است.
و در ادامه کلام شریف اشاره ای هم به حکمت تأخیر فرموده و علت و فواید تأخیر در اجابت دعا را بیان کرده است.
سوم: لازم است در این قسمت وارد بحثی درباره موضوع استجابت دعا و همچنین علت و حکمت تأخیر درباره آن شویم و بعد از آن بحث، موضوع نقش نیت دعا کننده و تأثیر آن در استجابت دعا را موردبحث قرار دهیم. ابتداءً قطعه ای از یک مقاله قبلی را ذکر می کنیم.
«این سؤال که چرا دعاها مستجاب نمی شود، سابقه طولانی در معارف دینی دارد، طبق مدلول بعضی از روایات رسیده از ائمّه معصومین (علیهم السلام) این سؤال را از بعضی پیامبران خدا پرسیدند و آن ها در مقام جواب، سؤال کننده را راهنمائی کردند.
از امیرالمؤمنین علی ( علیه السلام ) چند بار چنین سؤالی پرسیده شده و آن حضرت متناسب با موقعیت علمی و عقیدتی و استعداد سؤال کننده جواب داده اند. از امام صادق ( علیه السلام ) در این زمینه سؤال کردند. شخص سؤال کننده گفت: دو آیه در کتاب خداوند است که من آنها را می جویم و نمی یابم! امام ( علیه السلام ) فرمود: آن دو آیه کدامند؟! گفتم کلام خدا که فرمود:
« ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ » ( غافر آیه ۶۰ ) یعنی مرا بخوانید تا درخواست شما را اجابت کنم. و ما او را می خوانیم و اجابتی نمی بینیم! امام ( علیه السلام ) فرمود: آیا تصور می کنید که خداوند خلف وعده کرده است؟! گفتم نه، فرمود: پس چگونه است [ یعنی عامل این عدم اجابت چیست؟!] گفتم نمی دانم! فرمود من [ حقیقت موضوع را ] به تو خبر می دهم: ابتدا خداوند را حمد می کنی و بعد نعمت های او را یاد می کنی و برای آن نعمت ها شکر می کنی، سپس به پیامبر خدا صلوات می فرستی، سپس گناهان خود را یاد می کنی و به آنها اقرار می کنی و از آنها به خدا پناه می بری و این است « جهت دعا » [ یعنی طریقه دعا کردن ].
سپس امام ( علیه السلام ) سؤال کرد آیه دیگر کدام است؟ عرض کردم کلام خدا که فرمود:
« وَمَا أَنفَقْتُم مِّن شَيْءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ ۖ وَهُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ » ( سبأ آیه ۳۹ ) یعنی: آنچه انفاق کردید او جای آن را پر می کند و او بهترین روزی دهنده ها است.
و من انفاق می کنم و جایگزینی نمی بینم! امام علیه السلام فرمود: تصور می کنی خدا خلف وعده کرده؟ گفتم: نه! فرمود: پس چگونه است؟ گفتم: نمی دانم! امام ( علیه السلام ) فرمود: اگر کسی از شما مال را از طریق حلال کسب کند و در طریق حلال انفاق کند، درهمی انفاق نمی کند جز اینکه به آن عوض و جایگزین داده می شود.۱
در این روایت امام صادق ( علیه السلام ) شرایط دعای حقیقی و در حقیقت شرایط استجابت دعا را بیان فرموده و آنها عبارتند از: ۱- حمد و ثنای خداوند ۲- یاد نعمت های خداوند و شکر برای آنها ۳- صلوات فرستادن بر پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله وسلّم ) ۴- یادی از گناهان و اقرار آنها [ بین خود و خداوند ] و پناه بردن به خداوند از آن گناهان.
یعنی کسی که دعا می کند و درخواستی از خداوند دارد، قبل از دعا لازم است این اعمال مقدماتی را انجام دهد و بعد از آنها حاجت خود را از خداوند بخواهد و این عمل همان دعا کردن با رعایت « جهت دعا » است. این موارد شرایط اصلی اجابت دعا است؛ البته استجابت دعا شرایط دیگری هم دارد که در این بحث به بعضی از آنها اشاره می کنیم:
الف: اطاعت از خداوند در دستوراتی که به انسان داده است.
ب: توجه عمیق قلبی به خداوند در وقت دعا.
ج: قطع امید از غیر خداوند و امیدواری کامل به او.
د: اعتماد به وعده های خداوند در وقت دعا و یقین کردن به استجابت او.
چند نکته بسیار مهم در مورد دعا
- خداوند عالم خودش به بنده ها دستور دعا داده است و وقتی بنده ای دعا کند و حاجتی را از خداوند بخواهد او خوشنود می شود.
- استجابت دعا و عطای آنچه بنده خواسته برای خداوند مشکلی ایجاد نمی کند، چون دارایی و قدرت کرم او نامحدود است.
- دعا باید طوری به عمل آید که تغییری در قلب و روح دعا کننده ایجاد کند و عدم استجابت دعا عموماً از طرف بنده و وضع روحی او است ، نه از طرف خداوند.
- زمان دعا از طرف بنده، یک موضوع است و زمان استجابت آن موضوع دیگری، و زمان دریافت خواسته بنده موضوع سوم. یعنی یک وقت دعای بنده مورد اجابت خداوند قرار می گیرد و به علتی عطای خواسته او به تأخیر می افتد. این موضوع را در ضمن کلامی از امام امیر المؤمنین علی ( علیه السلام ) توضیح می دهیم
کلام امیر المؤمنین علی ( علیه السلام ) در مورد دعا و استجابت آن
امیرالمؤمنین علی ( علیه السلام ) در نامه ای که به فرزندش امام حسن مجتبی ( علیه السلام ) نوشته است به موضوع دعا و حقیقت آن و موضوع استجابت و نحوه آن اشاره ای کرده است و می فرماید:
«و اعلم ان الذی بیده خزائن السماوات و الارض قد اذن لک فی الدعا و تکفّل لک بالاجابه … »۲ یعنی « بدان آنکه گنج های آسمان ها و زمین در دست اوست، به تو اذن دعا داده و اجابت برای تو را به عهده گرفته است و به تو امر کرده از او درخواست کنی تا عطا کند و طلب رحمت کنی، تا رحمتش را شامل تو کند.
امام ( علیه السلام ) بعد از بیان مطالبی در ادامه این بحث می فرماید:
« ثمّ جعل فی یدیک مفاتیح خزائنه بما اذن لک فیه من مسألته فمتی شئت استفتحت بالدعا ابواب نعمته و استمطرت شئآبیب رحمته … » ۳
« یعنی سپس [ خداوند ] کلیدهای گنج های خود را در دستان تو قرار داد از جهت اینکه اذن درخواست به تو داد؛ پس هر وقت خواستی می توانی با دعا درهای نعمت او را باز کنی و بارانی از رحمت او را به سوی خود جاری کنی، پس تو را نا امید نکند تأخیر در استجابت خداوند، چون عطایای او به اندازه نیّت بنده است. گاهی تأخیری در استجابت دعا پیش می آید تا موجب اجر بیشتری برای سؤال کننده و جزای کامل تری برای امیدوار باشد. گاهی چیزی را از خداوند درخواست می کنی، آن خواسته به تو داده نمی شود و در مقابل چیزی بهتر از آن، یا در همان زمان و یا در زمان دیگری [ یا در دنیا یا آخرت] به تو داده خواهد شد. گاهی تو چیزی را خواسته ای که اگر به تو داده شود، هلاک دین تو در آن خواهد بود… ».
امیرالمؤمنین علی ( علیه السلام ) در این قطعه از کلام خود اشاره ای فرموده به اینکه دعای بنده لاجرم از بین نمی رود و به نوعی از استجابت منتهی می شود، یا استجابت سریع یا استجابت با تأخیر، یا استجابت به شکل دیگری غیر از خواسته بنده، مثل عطای چیزی دیگر بهتر از آنچه بنده خواسته بود و یا دفع بلایی از دعا کننده و امثال آن.
این قسمت از بحث در این نوشتار به پایان نرسید و بقیه آن در شماره بعدی خواهد آمد. ان شاءالله تعالی
الیاس کلانتری
پاورقی ها:
۱- نهج البلاغه، نامه شماره – ۳۱ «مِنَ الْوَالِدِ الْفَانِ . . .»
۲- وب سایت حکمت طریف، بخش کلام ایام ، ۳۱۸، رجب نهری در بهشت