کلام ایام تاریخی – ۶۰۰،شکوه محبت پیامبر خدا –صلی الله علیه و آله و سلم- و ماه شعبان
بخش اول*
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ*
نعمت عظیم ورود در فضای نورانی ماه شعبان مجددا نصیبمان شد. ماهی که امواج برکات پروردگار عالمیان بصورت فوق عادی در شب ها و روزها و ساعات آن جریان می یابد.
در مقالات سال های قبل بعضی از فضائل ماه شعبان مورد بحث و بررسی قرار گرفت . اما فضائل این ماه عظیم خیلی بیشتر و گسترده تر از آن است که در چند مقاله یا چند جلد کتاب بشود به انتهای آن رسید . پس از روی ناچاری به بحث و گفتگو درباره فشرده ای از آن فضائل اکتفاء می کنیم . طبق روش معمول در این نوع مقالات بعد از یاد آوری بعضی از مطالب ذکر شده در مقالات قبلی و یا عناوین و شماره های آن مقالات جهات دیگری از مطالب را مورد بررسی و شرح و توضیح قرار می دهیم . ابتداء بعضی از فضائل این ماه نورانی را به صورت نقل قطعاتی از مقالات قبلی متذکر می شویم:
از پیامبر گرامی اسلام نقل شده است که فرمود:
۱- «شَعْبَانُ شَهْرِي وَ شَهْرُ رَمَضَانَ شَهْرُ اللَّهِ فَمَنْ صَامَ يَوْماً مِنْ شَهْرِي كُنْتُ شَفِيعَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ مَنْ صَامَ يَوْمَيْنِ مِنْ شَهْرِي غَفَرَ اللَّهُ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَنْ صَامَ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ مِنْ شَهْرِي قِيلَ لَهُ اسْتَأْنِفِ الْعَمَلَ»(۱) یعنی شعبان ماه من است و رمضان ماه خداوند است، و کسی که یک روز از ماه من را روزه بگیرد، من در روز قیامت شفیع او خواهم بود، و اگر کسی دو روز از ماه من را روزه بگیرد، گناهان گذشته او مورد غفران قرار می گیرد و اگر کسی سه روز از ماه من را روزه بگیرد به او گفته می شود، اعمالت را از نو شروع کن. یعنی تمام گناهان تو بخشیده شد. و احتمالاً این معنا هم مورد نظر باشد که، اعمال قبلی تو پذیرفته شد.
از امیرالمؤمنین علی (ع) نقل شده است که فرمود:
۲- «مَنْ صَامَ شَعْبَانَ مَحَبَّةً لِنَبِيِّ اللَّهِ ص وَ تَقَرُّباً إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَحَبَّهُ اللَّهُ وَ قَرَّبَهُ مِنْ كَرَامَتِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ أَوْجَبَ لَهُ الْجَنَّةَ»(۲) یعنی کسی که ماه شعبان جهت محبت پیامبر خدا -صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ- و تقرب به خداوند- عزّوجلّ- روزه بگیرد، خداوند او را دوست خواهد داشت و او را به مقام کرامت خود نزدیک خواهد کرد و بهشت را بر او واجب خواهد کرد. یعنی روزه گرفتن در ماه شعبان با توجه به اینکه این ماه شریف به پیامبر خدا انتساب دارد و اینکه کسی از این جهت قصد تقرّب به خداوند پیدا کند، مورد محبت و کرامت خداوند قرار خواهد گرفت و از اهل بهشت خواهد بود.
از امام رضا (علیه السلام) نقل شده است که فرمود:
۳- «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص يُكْثِرُ الصِّيَامَ فِي شَعْبَانَ إِلَى أَنْ قَالَ وَ كَانَ يَقُولُ شَعْبَانُ شَهْرِي وَ هُوَ أَفْضَلُ الشُّهُورِ بَعْدَ شَهْرِ رَمَضَانَ فَمَنْ صَامَ فِيهِ يَوْماً كُنْتُ شَفِيعَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ»(۳) یعنی رسول خدا -صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ- در ماه شعبان زیاد روزه می گرفت، و امام -علیه السلام- کلام خود را ادامه داد تا اینکه گفت: رسول خدا -صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ- می فرمود: شعبان ماه من است و آن افضل ماه ها بعد از ماه رمضان است، پس کسی که یک روز از آن را روزه بگیرد من روز قیامت شفیع او خواهم بود. برای این ماه جلیل عباداتی در احادیث ذوات مقدسه معصومین -علیه السلام- ذکر شده است که هر کدام آثار و نتایج و برکات خاصی در زندگی دنیوی و اخروی انسان خواهد داشت. و همچنین دعاهای خاصی برای شب ها و روزهای این ماه تعیین شده است مثل «مناجات شعبانیه» و بطور کلی مراتب عظیمی از برکات و رحمت خداوند در مجموع این ماه و در روزهای خاص آن بر مؤمنین نازل می شود.(۴)
در بیان عظمت ماه شعبان و رحمت و برکات خاصّه پروردگار عالمیان -عزّ و جلّ- که در این ماه عظیم به فضای زندگی انسان ها نازل می شود و راه های رسیدن به جریان آن رحمت و برکات فوق عادی به ذکر و توضیح فشرده چند روایت دیگر ، علاوه بر موارد فوق الذکر می پردازیم:
از امام علی بن موسی الرضا -علیه السلام- نقل شده است که می فرمود:
۴- «مَنِ اسْتَغْفَرَ اللَّهَ فی کل یوم مِنْ شَعْبَانَ سبعین مَرَّةً حُشِرَ یوم القیامة فی زُمْرَةِ رَسُولِ اللَّهِ -صَلَّى اللَّهُ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ-، وَ وَجَبَتْ لَهُ مِنَ اللَّهِ الکرامة ، وَ مَنْ تَصَدَّقَ فی شَعْبَانَ بِصَدَقَةٍ وَ لَوْ بِشِقِّ تَمْرَةٍ حَرَّمَ اللَّهُ جَسَدَهُ عَلَى النَّارِ»(۵) یعنی: کسی که در هر روز ماه شعبان هفتاد بار استغفار کند، در روز قیامت در گروه رسول خدا -صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ- محشور خواهد شد و کرامتی از طرف خداوند برای او مقرر خواهد شد و کسی که در ماه شعبان صدقه ای دهد [هرچند اندک و ناچیز] اگر چه به اندازه قطعه ای از یک عدد خرما، خداوند بدن او را به آتش جهنم حرام خواهد کرد.
همچنین از امام علی بن موسی الرضا -علیه السلام- نقل شده است که می فرمود:
۵- «مَنْ قَالَ فی کل یوم مِنْ شَعْبَانَ سبعین مَرَّةً : أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَسْأَلُهُ التَّوْبَةَ ، کتب اللَّهُ لَهُ بَرَاءَةً مِنَ النَّارِ ، وَ جَوَازاً عَلَى الصِّرَاطِ ، وَ أَحَلَّهُ دَارَ الْقَرَارِ»(۶) یعنی: هر کس در هر روز از ماه شعبان هفتاد بار بگوید: «استغفرالله و اسأله التوبة» خداوند بر او مقرر می کند، نجات از آتش جهنم و عبور از صراط را و او را وارد بهشت می نماید.
از امام صادق -علیه السلام- نقل شده است که فرمود:
۶- «مَنْ تَصَدَّقَ بِصَدَقَةٍ فی شَعْبَانَ رَبَّاهَا اللَّهُ عَزَّ وَجَلٍ لَهُ کما یربی أحدکم فصیله حَتَّى یوافی القیامة وَقَدْ صَارَتْ لَهُ مِثْلَ أُحُدٍ»(۷) یعنی: هر کس در ماه شعبان صدقه ای بدهد، خداوند -جلّ و عزّ- آن صدقه را رشد می دهد، -همچنان که فردی از شما بچه شتر خود را پرورش و رشد می دهد- تا این که روز قیامت آن را به او عطا می کند در حالی که به اندازه کوه اُحد شده است.
از داوود الرقی نقل شده است که گفت: درباره روزه ماه رجب از امام صادق -علیه السلام- سؤال کردم فرمود:
۷- «أین أَنْتُمْ عَنْ صَوْمِ شَعْبَانَ ؟ ! فَقُلْتُ : مَا ثَوَابُ مَنْ صَامَ یوما مِنْ شَعْبَانَ ؟ فَقَالَ : الْجَنَّةُ وَ اللَّهِ ، فَقُلْتُ : مَا أَفْضَلُ مَا یفعل فیه ؟ قَالَ : الصَّدَقَةُ وَ الِاسْتِغْفَارِ ، وَ مَنْ تَصَدَّقَ بِصَدَقَةٍ فی شَعْبَانَ رَبَّاهَا اللَّهُ تَعَالَى کما یربی أحدکم فصیله حَتَّى یوافی یوم القیامة وَقَدْ صَارَتْ مِثْلَ أُحُدٍ»(۸) پس عرض کردم: ثواب کسی که یک روز از ماه شعبان را روزه بگیرد چیست؟ فرمود: «بهشت» افضل اعمال در آن [ماه] چیست؟ فرمود: صدقه و استغفار و هرکس در ماه شعبان صدقه ای بدهد. خداوند تعالی آن را رشد دهد، همچنان که یکی از شماها بچه شتر خود را پرورش می دهد، تا این که روز قیامت به او بر می گردد در حالی که به اندازه کوه اُحد شده است.
باز از آن حضرت نقل شده است که فرمود:
روزه ماه شعبان کفاره گناهان بزرگ است، تا این که گفت: به آن حضرت عرض کردم:
پس برترین [و بهترین] دعا در این ماه چیست؟ پس فرمود: الاستغفار، همانا کسی که در ماه شعبان در هر روز هفتاد بار استغفار کند، مثل کسی است که در غیر ماه شعبان هفتاد هزار بار استغفار کند، عرض کردم چگونه بگویم: فرمود: بگو:
«استغفرالله و اسأله التوبة»
از امام صادق -علیه السلام- نقل شده است که فرمود:
۸- «أَنَّ صِيَامَ ذَخِيرَةٌ لِلْعَبْدِ ، وَ مَا مِنْ عَبْدٍ يَصُومُ فِي إِلاَّ أَصْلَحَ اَللَّهُ تَعَالَى لَهُ أَمْرَ مَعَاشِهِ وَ كَفَاهُ شَرَّ أَعْدَائِهِ، وَ أَقَلُّ مَا يُعْطِيهِ مِنَ اَلثَّوَابِ لِصَائِمِ يَوْمٍ مِنْ هُوَ أَنْ يُوجِبَ لَهُ اَلْجَنَّةَ»(۹) یعنی: روزه ماه شعبان ذخیره است برای بنده [خداوند] و هیچ بنده ای نیست که روزه زیادی در ماه شعبان نگیرد جز این که خداوند امر معیشت او را اصلاح کند و او را از شر دشمن کفایت نماید و نزدیکترین [و قطعی ترین] پاداش کسی که یک روز از ماه شعبان را روزا بگیرد این که بهشت بر او واجب می شود.
قابل تذکر است که ارزش و قیمت بهشت و سکونت در آن بالاتر از حد ارزیابی و محاسبه است، اما این که فرمود:
«أَدْنَى مَا يَكُونُ لِمَنْ يَصُومُ» یعنی: نزدیکترین یا حداقل پاداش مراد یا قطعی ترین است یا نزدیک ترین و یا به طور مسلّم. اما عظمت و ارزش بهشت فوق ارزیابی ها و محاسبات عادی است به طوری که امیرالمؤمنین علی -علیه السلام- فرمود:
«لاَ فَقْر بَعْدَ ٱلْجَنَّةِ وَ لاَ غِنَى بَعْدَ ٱلنَّارِ»(۱۰) یعنی: در صورت بهشتی بودن [رفتن به بهشت یا در مسیر بهشت حرکت کردن] دیگر فقری در کار نخواهد بود و در صورت رفتن به راه جهنم [یعنی جهنمی شدن] غنائی در کار نخواهد بود.(۱۱)
مراد این است که همه دارائی ها و اشیاء نفیس و قیمتی و رغبت انگیز در مقام مقایسه با بهشت و نعمت های آن، ارزش قابل ملاحظه ای نخواهد داشت یعنی ارزش بهشت و نعمت های آن بسیار برتر از همه دارائی های انسان خواهد بود و همچنین با وجود سقوط انسان در جهنم و رفتن در مسیر منتهی به جهنم، دیگر غنائی نخواهد بود. یعنی مصیبت سقوط در جهنم از هر بلیّه و مصیبتی سنگین تر و عظیم تر و دردناک تر خواهد بود و دارائی های دنیا در صورت رفتن به راه جهنم و سقوط در آن کوچکترین ارزش و اهمیتی برای انسان نخواهد داشت.
امام امیرالمؤمنین علی -علیه السلام- سخنی را از وجود مبارک رسول خدا -صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ- نقل کرده درباره روزه ماه شعبان که آن حضرت فرمود:
۹- «شَعْبَانُ شَهْرِي و رَمَضَانُ شَهْرُ اللَّهِ فَمَنْ صامَ شَهْرِي كُنْتُ لَهُ شَفِيعاً يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ وَ مَنْ صَامَ شَهْرَ اَللَّهِ آنَسَ اَللَّهُ وَحْشَتَهُ فِي قَبْره»(۱۲) یعنی: شعبان ماه من است و رمضان ماه خدا، و اگر کسی در ماه من روزه بگیرد، من شفیع او خواهم بود در روز قیامت و کسی که ماه خدا را روزه بگیرد در تنهایی قبر انیس او خواهد بود [وحشت او را به انس تبدیل خواهد کرد]
سپس او [راوی حدیث] ثواب جزیلی ذکر کرد تا این که گفت: امیرالمؤمنین -علیه السلام- فرمود:
۱۰- «نعَمْ ، إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى‌الله‌عليه‌وآله كَانَ إِذَا رَأَى هِلَالَ شَعْبَانَ أَمَرَ مُنَادِياً يُنَادِي فِي الْمَدِينَةِ : يا أَهْلَ يَثْرِبَ ! إِنِّي رَسُولُ رَسُولِ اللَّهِ صلى‌الله‌عليه‌وآله إِلَيْكُمْ ، أَلَا إِنَّ شَعْبَانَ شَهْرِي ، فَرَحِمَ اللَّهُ مَنْ أَعَانَنِي عَلَى شَهْرِي ، ثُمَّ قَالَ : إِنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ (صَلَوَاتُ اللَّهِ وَ سَلَامُهُ عَلَيْهِ) كَانَ يَقُولُ : مَا فَاتَنِي صَوْمُ شَعْبَانَ مُنْذُ سَمِعْتُ مُنَادِيَ رَسُولِ اللَّهِ صلى‌الله‌عليه‌وآله يُنَادِي فِي شَعْبَانَ ، وَ لَنْ يَفُوتَنِي أَيَّامِ حَيَاتِي صَوْمُ شَعْبَانَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَى ، ثُمَّ كانَ عليه‌السلام يَقُولُ : صَوْمُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ تَوْبَةً مِنَ اللَّهِ»(۱۳) یعنی: بلی به راستی رسول خدا -صلی الله علیه و آله و سلم- وقتی هلال ماه شعبان را می دید به ندا دهنده ای امر می فرمود که ندا دهد: ای اهل یثرب، من رسول خدا هستم به سوی شما، آگاه باشید و به راستی شعبان ماه من است، و رحمت کند خداوند کسی را که مرا یاری کند بر ماه من. سپس [راوی] گفت: به راستی امیرالمؤمنين [علیه السلام] می فرمود: فوت نشد روزه ماه شعبان از وقتی که ندای منادی رسول خدا -صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ- در ماه شعبان شنیدم و هرگز هم فوت نخواهد شد در تمام ایام حیاتم، اگر خدا بخواهد.
سپس او می فرمود: روزه این دو ماه پشت سر هم توبه ای است از طرف خداوند.
تذکر یک نکته در روایتی که از امیرالمؤمنین علی -علیه السلام- ذکر شد به نقل از وجود مبارک رسول خدا -صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ- که فرمود: «شعبان شهری و رمضان شهر الله . . .» بسیار ضروری به نظر می رسد و آن عبارت است از «حقیقت قبر» اگر چه در اصل لازم بود نکته مورد نظر در پاورقی آورده شود، اما جهت اهمیت زیاد آن و این که بیشتر مورد توجه قرار بگیرد، آن را در متن مقاله ذکر می کنیم و آن عبارت است از «حقیقت قبر» یا معنای حقیقی کلمه «قبر».
این کلمه معنای مشهوری دارد و در عرف عموم مردم به محلی گفته می شود که بدن انسان را بعد از مرگ او در آنجا قرار می دهند و آن بدن بعد از مدتی می پوسد و به خاک تبدیل می شود جز در موارد استثنائی و خاصی که پوسیدن و تبدیل به خاک شدن شامل آن موارد و آن ابدان نمی شود و این موضوع خارج از بحث فعلی در این نوشتار است. لذا به اشاره ای در حد ذکر اصل موضوع اکتفاء کردیم.
اما در آیاتی از قرآن مجید و در احادیث متعدد نقل شده از معلمان آسمانی – علیهم السلام – کلمه «قبر» غیر از این معنی مشهور، معنای دیگری هم دارد. بطوریکه به فضای زندگی انسان در عالم برزخ هم «قبر» گفته می شود. امام سیدالساجدین – علیه السلام – فرمود:
« اِنَّ الْقَبْرَ رَوْضَةٌ مِنْ رِياضِ الجَنَّةِ اَوْ حُفَـرةٌ مِنْ حُفَـرِ النّـيران» (۱۴) یعنی: قبر یا باغی از باغهای بهشت یا گودالی از گودالهای جهنم است.
حاصل کلام اینکه: کلمه قبر، هم به آن گودال خاکی که بدن انسان را بعد از مرگ در آن قرار می دهند، گفته می شود، و هم به معنای فضائی است که انسان بعد از رحلت از دنیا تا روز قیامت در آن زندگل می کند. و آن فضا یا مرتبه ای از بهشت است و یا بخشی و یا مرحله ای یا گودالی از جهنم.
در تفسیر المیزان آیه ۱۵۴ سوره بقره
«وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ يُقْتَلُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتٌ ۚ بَلْ أَحْيَاءٌ وَلَٰكِنْ لَا تَشْعُرُونَ» آمده است :
«ان الآیة دالّة علی الحیاة البرزخیه، و هی المسماة بعالم القبر، عالم متوسط بین الموت و القیامة ینعم فیه المیت او یعذب حتی تقوم القیامة» (۱۵) یعنی: این آیه دلالت دارد به زندگی برزخی و آن نامیده شده است به عالم قبر، که عالمی است متوسط بین رحلت انسان و قیامت و در آن عالم میّت یا از نعمت های خداوند بهره مند می شود و یا در عذاب قرار می گیرد تا زمانی که قیامت برپا شود.
از امام صادق – علیه السلام – نقل شده است که رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم- فرمود:
۱۱- «رجب شهر الاستغفار لامتی، اکثروا فیه من الاستغفار فانه غفور و رحیم و شعبان شهری استکثروا فی رجب من قول «استغفرالله» و سلوا الله الاقالة و التوبة فیها مضی، و العصمة فیما بقی من آجالکم و اکثروا فی شعبان من الصلوات علی نبیّکم – الی ان قال- و انما سمی شعبان شهر الشفاعة لأن رسولکم یشفع لکل من یصلی علیه فیه و سمی شهر رجب الا صبّ لان الرحمة تصب علی امّتی فیه صبّاً و یقال: الاصمّ لانه نهی فیه عن قتال المشرکین و هو من الشهور الحرام» (۱۶) یعنی: ماه رجب ماه استغفار برای امت من است و در آن ماه زیاد استغفار کنید به راستی او [خداوند] غفور و رحیم است و شعبان ماه من است. در ماه رجب قول: «استغفر الله» را زیاد بگوئید و از الله طلب بخشش و توبه کنید درباره آنچه گذشته و مصونیت در ایامی که از این ماه باقی مانده از اجل های شما.
در ماه شعبان صلوات زیاد بفرستید بر پیامبرتان [صلی الله علیه و آله و سلم] تا جائی که فرمود: و جز این نیست که ماه شعبان ماه شفاعت نامیده شده بجهت اینکه: پیامبرتان شفاعت می کند به تمام کسانیکه در این ماه برای او صلوات
می فرستند. و ماه رجب «اصبّ» نامیده شده بجهت اینکه: رحمت خدا در این ماه بر امّت من [مثل رگبار باران] فرو می ریزد و [و به آن] اصمّ گفته می شود، بجهت اینکه در آن[ماه] از جنگ با مشرکان نهی به عمل آمده و [ممنوع شده] و آن از «ماههای حرام» است.
در این روایت شریف از جمله اعمال و عبادات ماه شعبان، صلوات زیاد بر پیامبر خدا مورد سفارش قرار گرفته است و به آثار و فواید و ثواب عظیم آن اشاره شده است، از جمله آثار آن شفاعت پیامبر خدا – صلی الله علیه و آله و سلم- می باشد برای کسانیکه در این ماه برای آن حضرت صلوات می فرستند.
قابل تذکر است که مراد شفاعت زیاد و در مراتب متعالی است و إلا شفاعت آن حضرت در غیر این ماه و برای اعمال و عبادات دیگر هم برای امت از طرف عنایات و الطاف او تحقق می یابد و ما إن شاء الله تعالی در مقالات بعدی درباره صلوات بر پیامبر اکرم – صلی الله علیه و آله و سلم- و همچنین موضوع شفاعت آن حضرت بر امت و پیروان خود مطالبی ذکر خواهیم کرد.
۱۲-«اللّٰهُمَّ صَلِّ عَلىٰ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ شَجَرَةِ النُّبُوَّةِ، وَمَوضِعِ الرِّسالَةِ، وَمُخْتَلَفِ الْمَلائِكَةِ، وَمَعْدِنِ الْعِلْمِ، وَأَهْلِ بَيْتِ الْوَحْىِ . اللّٰهُمَّ صَلِّ عَلىٰ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ الْفُلْكِ الْجارِيَةِ . . . » (۱۷)
این عبارت بخش اول دعای مشهور ماه شعبان است که در وقت زوال هر روز ماه شعبان و شب نیمه آن خوانده می شود. لازم است این دعا بطور مستقل و در اعمال مشترک ماه شعبان مورد بحث و توضیح قرار بگیرد، اما مجموع این دعای شریف ارتباط عمیقی هم با موضوع «صلوات بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله» دارد که یکی از اعمال و عبادات مورد تأکید در ماه شعبان است و ما بخشی از آن را در این مقاله آوردیم جهت استناد به آن در موضوع صلوات بر پیامبر اکرم – صلی الله علیه و آله و سلم – و موقعیت این عبادت و این ذکر باشکوه در ماه شعبان.
در ادامه کلام درباره اعمال و عبادات سفارش شده برای ماه شعبان و در مقاله بعدی به بیان و شرح و تفسیر آن خواهیم پرداخت. ان شاء الله تعالی.
الیاس کلانتری
پاورقی ها:
۱-وسائل الشیعه، شیخ حرّ عاملی، دار احیاء التراث العربی، لبنان- بیروت، ج۷ ص ۳۶۶، حدیث۲۴
۲-همان، ص۳۶۴، حدیث۱۴
۳-همان، ص۳۶۳، حدیث۱۱
۴-وبسایت حکمت طریف، بخش کلام ایام تاریخی-۴۵ «شعبان ماه پیامبر خدا -صلی اللَّهِ علیه وَ اله وَ سَلَّمَ-»
۵-وسائل الشیعه، شیخ حرّ عاملی، دار احیاء التراث العربی، لبنان- بیروت، ج۷ ص ۳۷۸، باب استحباب الاستغفار و التهلیل و الصدقة و الصلاة علی محمد و آله فی شعبان
۶-همان، ص۳۷۹، حدیث۲
۷-همان، ص۳۸۰، حدیث۴
۸-همان
۹-همان، ص۳۷۵، حدیث۲۴
۱۰- تحف العقول، شیخ ابو محمد حرّانی، بخش سخنان امیرالمؤمنین علی -علیه السلام- و روی عنه -علیه السلام- فی قصار هذه المعانی، حکمت شماره ۱۰۳
۱۱-این عبارت قطعه ای از کلام شریف امام امیر المؤمنین علی علیه السلام است و صورت کامل کلام مبارک به صورت ذیل است: «إِذَا حَضَرَتْ بَلِيَّةٌ فَاجْعَلُوا أَمْوَالَكُمْ دُونَ أَنْفُسِكُمْ وَ إِذَا نَزَلَتْ نَازِلَةٌ فَاجْعَلُوا أَنْفُسَكُمْ دُونَ دِينِكُمْ وَ اِعْلَمُوا أَنَّ اَلْهَالِكَ مَنْ هَلَكَ دِينُهُ وَ اَلْحَرِيبَ مَنْ سُلِبَ دِينَهُ أَلاَ وَ إِنَّهُ لاَ فَقْرَ بَعْدَ اَلْجَنَّةِ وَ لاَ غِنَى بَعْدَ اَلنَّارِ»
۱۲-وسائل الشیعه، شیخ حرّ عاملی، ج۷ ص ۳۷۷، حدیث۲۹
۱۳-همان، ص۳۷۷، حدیث۳۳
۱۴-بحار الانوار، مجلسی ج ۶ ص ۲۱۴
۱۵-المیزان فی تفسیر القرآن، علامه طباطبائی، تفسیر سوره بقره، آیه: ۱۵۳ تا ۱۵۷
۱۶-وسائل الشیعه، شیخ حرّ عاملی، ج ۷ ص – ۳۸۱ حدیث ۱۰(دار احیاء التراث- العربی، بیروت لبنان)
۱۷-این دعای شریف در منابع حدیثی زیادی و در کتابهای دعا ذکر شده است