کلام ایام تاریخی – ۶۱۲، مهمانی ملکوتی و دائمی خدای سبحان
عظمت و خیریت شب قدر و برکات آن
در عرف فرهنگ دین توحیدی و طبق مدلول آیاتی از قرآن مجید، شب قدر پدیده بسیار عظیمی است. این عظمت از نحوه طرح موضوع در آیاتی از قرآن مجید آشکار می شود. خدای سبحان در آیات اول سوره مبارکه قدر می فرماید:
« إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ ـ وَمَا أَدْرَاكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ ـ لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ »
علامه طباطبائی در تفسیر این آیات در سوره قدر می فرماید: « وَمَا أَدْرَاكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ » کنایه ای است از جلالت قدر آن شب و عظمت منزلت آن و آن راتأکید می کند با آوردن اسم ظاهر بطور پی در پی بطوریکه گفته شده: « مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ ـ لَيْلَةُ الْقَدْرِ » و نگفته است و ما ادراک ما هی ، هی خیر. یعنی بجای اسم ظاهر، ضمیر نیاورده است.(۱)
« اگر بخواهیم این ارزش و عظمت را به زبان عرفی متداول در عالم دنیا بیان کنیم و این ارزش و عظمت را که یک امر معنوی است به نحوی مجسّم کنیم تا به ذهن انسان نزدیکتر شود، مثل این خواهد بود که یک انسان در یک ماه هزار برابر ماه های دیگر درآمد پیدا کند، مثلاً اگر او یک کارمند است و هر ماه مقداری حقوق دریافت می کند، در یک ماه حقوق او هزار برابر شود. و یا اگر او یک کاسب است در یک ماه هزار برابر درآمد عادی ماه های دیگر را بدست آورد و یا در یک فرصتی و شرایط خاصی یک انسان بتواند خانه ای را به یک یا چند هزارم قیمت حقیقی آن خریداری کند و یا کالائی را به چند هزار برابر قیمت حقیقی آن از او خریداری کنند. مثل اینکه او چند جلد کتاب در اختیار دارد و قیمت هر یک از آن ها یک هزار تومان است و کسی هر جلد از آن ها را سی میلیون تومان از او خریداری کند. البته تحقّق این شرایط و شبیه به آن ها در عالم دنیا و در شرایط عادی متعارف زندگی امکان پذیر نیست؛ اما خداوند به لحاظ دارائی بی انتها و قدرت بی انتها و کرم بی انتهای خود، چنین شرایطی را بر انسان ها در حوزه ربوبیّت خود ایجاد کرده است و زیانکار حقیقی کسی است که دچار غفلتی شود و از این فرصت استثنائی فوق عادی بهره مند نشود.
مثال دیگری را ذکر می کنیم و آن اینکه در یک منطقه ای از زمین هزاران انسان سکونت دارند و معاش آن ها از طریق کشاورزی و زراعت تأمین می شود. و مدتی است در آن منطقه باران نباریده و مردم دچار کمبود آب شده اند. و ناچار هستند با آوردن آب از راه دور با ظروف متعارف مثل سطل ها و امثال آنها مزارع خود را آبیاری کنند و این کار یعنی آبیاری مزارع و گیاهانی که می کارند با سختی و مشقّت انجام می گیرد، در چنین شرایطی ناگهان باران پر حجمی ببارد. در آن صورت عده ای از کسانی که زمین های زراعی را آماده زراعت کرده بودند و بذرها را در آن زمین ها پاشیده بودند، بهره عظیمی خواهند برد و اما کسانی که زمین های زراعی خود را آماده زراعت نکرده بودند و بذری هم فراهم نکرده بودند، دچار محرومیت عظیمی خواهند شد.
در شب قدر بارانی از رحمت و برکات خداوند در فضای روح انسان ها نازل می شود، بطوریکه ارزش و فواید آن با معیارهای عادی و متعارف قابل ارزیابی و محاسبه و سنجش نیست. »(۲)
عظمت شب قدر
« عظمت شب قدر هم یکی از موضوعات محوری آیات مورد بحث است، حتی اینکه موضوع اصلی مورد نظر در آیات، همین موضوع یعنی عظمت شب قدر باشد در نظر ابتدائی و سطحی قوی تر به نظر می رسد چون مطالب بیشتری در آیات هر دو سوره به آن اختصاص یافته است.
اما بلحاظ اینکه اوصاف شب قدر به عظمت قرآن کریم هم ارتباط پیدا می کند، لذا در این دید دقیق تر می شود گفت هر دو موضوع یعنی عظمت قرآن و عظمت شب قدر در آیات موضوعات محوری می باشد و با یکدیگر ارتباط محکم و عمیقی دارند. یعنی تفصیل بیشتر اوصاف شب قدر بی ارتباط با بیان اجمالی اوصاف قرآن کریم نیست.
در هر صورت شب قدر دارای عظمت و جلالت و برکات فوق عادی است و شبی است که خداوند دوست دارد، بندگانش به موقعیت بی نظیر و اوصاف عجیب آن توجه کنند و از برکات خاص آن بهره مند شوند.
خداوند از چند جهت به عظمت و موقعیت خاص شب قدر اشاره فرموده و چند نکته را در مورد آن ذکر کرده است.
یکم: همچنانکه در مقالات قبلی(۳) گفته شده، عبارت «ما ادراک» در آیات قرآن غالباً در مورد موضوعاتی بکار می رود که با علم و فهم عادی انسان نمی توان به آن ها احاطه علمی پیدا کرد، و بعد از بکار رفتن این عبارت در قرآن، توضیحی درباره حقیقت آن موضوع ذکر شده است. یعنی اینکه مطلب مورد ذکر از طریق فهم عادی انسانی قابل درک نمی باشد و لازم است از طریق وحی و علم خداوند حقیقت آن روشن شود!
دوم: در آیات بعدی در سوره قدر خداوند در توصیف شب قدر و بیان عظمت آن، فرمود که «شب قدر» از هزار ماه بهتر است. یعنی شب قدر شبی است دارای خیرهای فراوان و فوق عادی بطوریکه میزان خیریت آن از هزار ماه بیشتر است!!!
جالب توجه است که در این آیه شب قدر با ماه مقایسه شده، یعنی نفرمود که شب قدر از هزاران شب دارای خیریت بیشتری است! بلکه فرمود از هزار ماه بهتر است! احتمالاً مراد این است که عظمت شب قدر به تمام ماه رمضان ارتباط پیدا می کند و بهره برداری کامل از آن نه فقط در یک شب معین، بلکه در آن شب و مجموع ماه رمضان امکان پذیر است. و یا اینکه برای بهره برداری کامل از خیریّت شب قدر احتیاج به اعمال خاص یک ماه رمضان مثل قرائت قرآن و روزه گرفتن و دعاها و انفاق به نیازمندان و تشکیل مجالس افطاری و امثال آن ها وجود دارد.
سوم: در آیه سوره دخان آن را شب مبارک خوانده یعنی شبی دارای برکات خاص و فوق عادی. برکت به فایده ثابت و زیاد و مستمر گفته می شود. با این توضیح می شود گفت که خیرات شب قدر امکان دارد در تمام سال و بلکه در تمام عمر انسان و در عالم بعدی هم در زندگی انسان استمرار یابد و امکان دارد از برکات آن شب عظیم انسان استعداد ورود به بهشت را پیدا کند.
چهارم: از جمله خیرات و برکات شب قدر این است که ملائکه و روح در آن شب نازل می شوند. این موضوع را در ادامه این بحث تحت عنوان «موضوع نزول ملائکه» توضیح خواهیم داد.
پنجم: در شب قدر امور عالم تقدیر می شود و ملائکه و روح در ارتباط با آن به عالم دنیا نازل می شوند. در سوره دخان هم گفته شده که در آن شب هر امر حکیمی تفصیل می یابد. در این زمینه هم، در ادامه بحث تحت عنوان: «تقدیر امور و تفریق آن ها در شب قدر» توضیحی خواهیم آورد.
قبل از بحث تفصیلی در عظمت و خیریّت خاص فوق عادی شب قدر تحت عناوین مذکور قبلی اجمالاً جهت اولین شب از شب های سه گانه یعنی شب نوزدهم متذکر این موضوع بسیار مهم می شویم که هیچ یک از این سه شب و حتی روزهای آن ها نباید مورد کم توجهی و غفلت قرار بگیرد، یعنی در عین حال که احتمال شب قدر بودن شب بیست و سوم ماه رمضان از شب های دیگر بیشتر است و همچنین احتمال شب بیست و یکم از شب نوزدهم بیشتر است. اما آمادگی برای دریافت برکات خاص شب قدر از قبل باید فراهم شود و حتی بالاتر از آن، زمینه این آمادگی باید در تمام روزها و شب های ماه رمضان و از شب اول مورد نظر باشد، همچنین این آمادگی از طرق مختلف یعنی روزه گرفتن و نمازهای مستحبی و قرائت زیاد قرآن و دعاهای مخصوص و کمک های مالی به نیازمندان و شرکت در مجالس افطاری که در آن ها «ذکر الله» برقرار می شود و امثال آن ها باید حاصل شود.
در آیات کریمه سوره قدر و سوره دخان به اصل موضوع «خیریت» شب قدر و موقعیت بسیار رفیع آن اشاره ای شده، اما مطلبی بصورت تفصیلی بیان نشده است. در فرصت اندکی که در اختیار داریم موضوع مورد بحث در سه جهت قابل بیان و توضیح است و آن ها عبارتند از
۱- برقراری نظام خاص و فوق عادی انتشار برکات خدای سبحان
۲- اعلام برقراری آن نظام به انسان ها
۳- اعمالی که انسان ها لازم است در این زمینه انجام دهند.
در جهت بهره مندی از برکات و خیرات فوق عادی خدای سبحان در شب قدر لازم است نکات فوق مورد توجه دقیقی قرار بگیرد و در این نوشتار بیانی هر چند فشرده در این زمینه می آوریم.
برقراری نظام خاص و فوق عادی انتشار برکات خدای سبحان
در بعضی از مقالات قبلی اشاره ای شد به این که از طرف مشیت و اراده پروردگار عالمیان از یک جهت دو نوع نظام انتشار رحمت در فضای زندگی انسان ها برقرار است و لازم است هر دو نظام مورد شناسایی قرار بگیرد. تا امکان بهره برداری زیاد از آن ها فراهم شود.
یکی از آن دو نظام انتشار رحمت خداوند، بصورت عادی و متداول در عالم برقرار است و عموم انسان ها با آن آشنا هستند و اکثر انسان ها به ارزش ها و عظمت های آن توجهی ندارند، مثل اصل خلقت انسان و ارزش و کارایی اعضای بدن مثل چشم و گوش و خلقت حیوانات و گیاهان و مواد غذایی و مواد دارویی موجود در فضای زندگی.
دیگری نظام فوق عادی و فوق متعارف است که آن هم کمتر مورد توجه قرار می گیرد. در این نظام فوق عادی رحمت و برکات بیشتر و فراوانی در فضای زندگی انسان ها جریان می یابد و انسان ها می توانند از ناحیه فراوانی رحمت و برکات خدای سبحان به رفاه و آسایش برسند.
این نظام فوق عادی هم در عالم طبیعت از طرف خدای سبحان و الطاف و رحمت او برقرار است و هم در عالم فوق طبیعی. اولی مثل نزول باران فراوان در شب ها و تابش آفتاب در روزها و رشد زیاد گیاهان و درختان.
دومی مثل بعثت پیامبران و نزول کتاب های آسمانی و انتقال علم خدای سبحان توسز پیامبران به انسان ها و نزول نصرت آسمانی برای اهل ایمان در مقابل دشمنی ها و مخالفت های کافران و تبهکاران و ستمگران به حقوق انسان ها.
در این زمینه یعنی نظام انتشار رحمت و برکات خداوند از نوع دوم هم قبلاً مطالبی ذکر شد و مثال هایی برای آن بیان شد. در شب قدر مجموعاً رحمت و برکاتی هزاران برابر ایام و شب های عادی در عالم منتشر می شود. و انسان ها می توانند متناسب با موقعیت برقرار در ان شب بهره مندی خود را صدها و هزاران برابر بیشتر کنند.
آنچه در این جریان انتشار رحمت بطور مستقیم به خدای سبحان ارتباط دارد، برقراری این نظام در فضای زندگی انسان ها است. او دارای دارایی بی پایان و قدرت بی پایان وکَرَم بی پایان است و دارای فضلی عظیم که در کلام آسمانی و در آیات متعددی متذکر آن فضل عظیم شده است و ما هم قبلاً در بعضی مقالات بعضی از آن آیات کریمه را مورد استفاده قرار دادیم.
اعلام برقراری نظام فوق عادی انتشار رحمت خداوند به انسان ها
انتشار رحمت فوق عادی و خاص، پدیده ای فوق طبیعی از طرف خدای سبحان که برای ادراکات عادی انسانی آشکار نیست لذا لازم بوده است که خدای سبحان آن را از طریق وحی به پیامبران به انسان ها اطلاع دهد. و او در کلام آسمانی خود با صراحت آن را اعلام فرموده است. بطوریکه اصل موضوع یعنی خیریت شب قدر را در آیه ذیل از سوره «قدر» اظهار فرمود:
«لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ» و بعضی از جهات موضوع را هم در مجموع آیات این سوره و سوره دخان اعلام فرمود. همچنین تفصیلاتی هم درباره آن در روایات معلمان آسمانی -علیهم السلام- ذکر شده است.
اعمالی که انسان ها لازم است در جهت بهره مندی از برکات خاص شب قدر انجام دهند.
موضوع سوم به انسان ها و اعمال و رفتار ان ها ارتباط دارد.
ما بارها در مقالات این بخش به موضوعی اشاره کرده ایم تحت عنوان <<مجاری رحمت خداوند>> و متذکر شده ایم که اگرچه رحمت و برکات و نعمت های خداوند بسیار فراوان است و انسان ها هر قدر از آن ها بهره مند شوند، هیچ نقصانی در ان ها پدید نمی آید، اما آن رحمت واسعه و آن برکات در مجاری معین جریان دارد و لازم است انسان ها سراغ آن مجاری رحمت بروند و با ظرفیتی که فراهم می کنند امکان بهره مندی بیشتر خود را هم فراهم سازند.
همچنین در بعضی از مباحث قبلی متذکر شدیم که محرومیت انسان ها از بعضی نعمت های پروردگار عالمیان از ناحیه خود آن ها است و نه از ناحیه حدای غنی کریم. اگر چه بعضی از نعمت ها بدون توجه خود انسان ها از ناحیه رحمت اولیه خدای سبحان در اختیار انسان قرار می گیرد مثل ماده حیات بخش اکسیژن که از طریق تنفس بدون دخالت خود انسان جریان می یابد و مثل خواصی که خدای سبحان به اصل وجود او و اعضاء بدن او عطا کرده و بدون دخالت خود او در وجودش برقرار می باشد. اما همه جهات رحمت و همه نعمت های خداوند از این نوع نیستند و بلکه برلی دریافت آن ها لازم است زمینه ای هم در انسان از ناحیه بعضی اعمال او پدید آید.
جهت بهره مندی از رحمت گسترده پروردگار عالمیان در شب قدر و رحمت بیشتر و بیشتر از ان لازم است انسان ها سراغ مجاری رحمت خاص بروند. یعنی علاوه بر این که ان نظام مبارک فوق عادی در شب قدر از طرف خدای سبحان برقرار می باشد، انسان ها هم ظرف مناسبی برای دریافت آن در روح خود به وجود بیاورند.
در بین اعمال و عبادات معین شده برای شب قدر و همچنین تمام شب ها و روزهای ماه رمضان دعا و ذکر الله کثیر موقعیت ممتاز بسیار رفیعی دارد. دعا کلید گنجینه های خدای سبحان است و او این کلید را در اختیار بندگان خود قرار داده است. این مطلب از کلام نورانی امام امیر المؤمنین علی -علیه السلام- اخذ شده که قبلاً متذکر آن شدیم و لازم است بطور مکرر ذکر شود و مورد بررسی قرار بگیرد.
امام -علیه السلام- در نامه ای که به وصّی و جانشین و فرزند خود، امام حسن مجتبی -علیه السلام- نوشته فرمود: