کلام ایام تاریخی – ۶۲۲، آموزشهای دین خدا در سیره و کلام معلمان آسمانی (علیهم السلام)

  بخش هفتم*

در مقاله قبلی بحث ما منتهی شد به موضوع صلوات خدای سبحان و ملائکه او بر پیامبر خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – و دستور خدا بر مؤمنان درباره همین موضوع، یعنی صلوات فرستادن بر پیامبر خدا. و مجموعاً شروع بحث از تفسیر و ذکر معانی آیه کریمه ذیل:

  «إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ ۚ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا» (الاحزاب آیه ۵۶)

  قبلاً متذکر شدیم که فرستادن صلوات بر پیامبر خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – عبادت بسیار عظیم و باشکوهی است که خداوند بر انسانها بصورت تکلیف عبادی مقرر فرموده است. تا جائی که این عمل در یکی از اجزاء نماز – یعنی: تشهد – بصورت وجوبی خوانده می شود و نمازگذار بعد از بجای آوردن دو سجده در رکعت دوم و رکعت آخر نمازها مؤظف شده است که بگوید:

 «الهم صل علی محمد و آل محمد»

در عبادات دیگر هم بالخصوص در دعاها توصیه اکید شده است به فرستادن صلوات بر پیامبر اکرم – صلی الله علیه و آله و سلم – و این کار از لوازم استجابت دعاها می باشد و همچنین در رکوع و سجده های نمازها به ذکر آن دستور داده شده است

  قابل توجه است که خدای سبحان در آیه کریمه مورد بحث، قبل از دستور به اهل ایمان درباره این عبادت عظیم – بطوریکه قبلاً متذکر شدیم – صلوات خود و ملائکه خود را به آن وجود شریف اعلام فرموده است . یعنی در آیه کریمه مورد بحث بطوریکه ابتداءً اشاره ای به موضوع برقراری رحمت و عنایات خاص مستمر از طرف ذات قدوس خود و درخواست ملائکه در این زمینه فرموده است و در ادامه کلام خود به انسانها و اهل ایمان دستور می دهد که آنها هم در مسیر این جریان رحمت مستمر خاص قرار بگیرند و با ملائکه خدا همراه شوند.

  از تدبر در این موضوع قرآنی و توجه دقیق به آن روشن می شود که صلوات بر پیامبر خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – موضوعی اساسی و محوری در برنامه زندگی عبادی اهل ایمان و از ارکان اصلی عبودیت می باشد و خود اهل ایمان به این رفتار عبادی احتیاج دارند.

  توضیج اینکه این عبادت هم مثل سایر عبادات آثار و فواید و برکاتی برای خود انسانها دارد. و قصد اصلی یا یکی از مقاصد اصلی خدای سبحان از این دستور به بندگان و اهل ایمان انتقال و انتشار رحمت خاص و فراوان خود به آنها است! چون وقتی خود آن ذات قدوس مستمراً بر پیامبر گرامی خود صلوات می فرستد و همچنین ملائکه او به این عبادت عظیم اشتغال دارند، نیازی به انجام این عبادت از طرف اهل ایمان به منظور ظاهری وجود نخواهد داشت  این موضوع لازم است در سایر عبادات هم – علاوه بر این عبادت مورد توجه و تدبر و بحث و گفتگو قرار بگیرد. و به حکمت عبادات و فرمانهای پروردگار عالمیان توجه بیشتری معطوف شود.

  بطور قطع در این دستور  خدای سبحان بر اهل ایمان نزول رحمتی خاص بر آنها مورد نظر و عنایت می باشد و خدای سبحان مرتبه ای از رحمت و برکات خود و نوع خاصی از آن را برای انسانها در نظر گرفته است و او طبعاً هیچ نیازی به عبادت انسانها و هیچ چیز دیگری ندارد و آن ذات قدوس غنی کریم است و غنای او هم مثل سایر صفات او بی پایان است.در توضیح بیشتر این موضوع مورد بحث متذکر قطعاتی از دیگر کلامهای امیرالمؤمنین علی – علیه السلام – می شویم. آن حضرت در ابتداء خطبه ای بنام «خطبه متقین» می فرماید:

  «أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى خَلَقَ الْخَلْقَ حِينَ خَلَقَهُمْ غَنِيّاً عَنْ طَاعَتِهِمْ، آمِناً مِنْ مَعْصِيَتِهِمْ، لِأَنَّهُ لَا تَضُرُّهُ مَعْصِيَةُ مَنْ عَصَاهُ، وَ لَا تَنْفَعُهُ طَاعَةُ مَنْ أَطَاعَهُ. فَقَسَمَ بَيْنَهُمْ مَعَايِشَهُمْ وَ وَضَعَهُمْ مِنَ الدُّنْيَا مَوَاضِعَهُمْ» ^(۱) یعنی: پس از حمد و ثنای خداوند – عزّ و جلّ – و صلوات بر پیامبر اکرم – صلی الله علیه و آله و سلم – فرمود: الله – سبحانه و تعالی- مخلوقات را آفرید و هنگام خلقت آنها از اطاعتشان بی نیاز و از نافرمانی آنها ایمن بود بجهت اینکه نافرمانی هیچ موجود نافرمان ضرری برای او ندارد. و اطاعت کسی هم که فرمانبردار اوست نفعی برای او ندارد.پس او لوازم معیشت آنها را بینشان تقسیم نمود و آنها را در موقعیت هائی از دنیا [که شایسته آنهاست] قرار دارد.

   امام – علیه السلام – در مقدمه این خطبه شریف اشاره ای فرموده به حکمت و قصد اصلی خود از دستورات و فرمانهای عبادی برای انسانها و آن عبارت است از نازل نمودن رحمت و برکات خود بر آنها و برطرف کردن نیازهای آنها در راه زندگی [که در دنیا قرار دارد] و مقصد آفرینش [زندگی اخروی]

   امام – علیه السلام – بعد از این مقدمه کوتاه به توصیف اهل تقوا و بیان صفات و افعال آنها پرداخته است و با بیانی که خاص مقام امامت و عصمت است، فضائل آنها را ذکر فرموده است.

   امام – علیه السلام – در کلام دیگری درباره حکمت بعضی از فرمانهای خدای سبحان فرمود:

  «فقد قال الله سبحانه : يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِن تَنصُرُوا اللَّهَ يَنصُرْكُمْ وَيُثَبِّتْ أَقْدَامَكُمْ ^(۲) و قال تعالیٰ: مَّن ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَيُضَاعِفَهُ لَهُ وَلَهُ أَجْرٌ كَرِيمٌ ^(۳) فَلَمْ يَسْتَنْصِرْكُمْ مِنْ ذُلٍّ وَ لَمْ يَسْتَقْرِضْكُمْ مِنْ قُلٍّ، اسْتَنْصَرَكُمْ وَ لَهُ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ، وَ اسْتَقْرَضَكُمْ وَ لَهُ خَزائِنُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ، وَ إِنَّمَا أَرَادَ أَنْ يَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا ^(۴) فَبَادِرُوا بِأَعْمَالِكُمْ تَكُونُوا مَعَ جِيرَانِ اللَّهِ فِي دَارِهِ» ^(۵) یعنی: خداوند سبحان فرموده است اگر خدا را یاری کنید خدا هم شما را یاری فرموده و قدم های شمار را (در صراط مستقیم) ثابت خواهد فرمود. و فرموده است کیست که خداوند را قرض حسن بدهد و خداوند چند برای او بیفزاید و برای اوست پاداش عالی . خداوند از شما برای رفع پستی از خود و یا برای جبران کمی قرض نخواسته است از شما یاری خواسته در حالی که سپاهیان آسمانها و زمین در فرمان اوست و اوست عزیز و حکیم..از شما قرض خواسته است در حالی که همه خزائن آسمانها و زمین از آن اوست و او است بی نیاز و شایسته حمد و ستایش و جز این نیست که خداوند اراده کرده است که شما را آزمایش کند تا آن کس که عملش نیکو و نیکوتر است (در عرصه هستی) بروز کند. با اعمال نیکوی خود در (میدان زندگی) پیشدستی کنید باشد که در بارگاه خداوندی با آن همسایگان خداوندی دمساز باشید.^(۶)

  امام – علیه السلام – در این کلام شریف به حکمت لطیف در مورد از فرمانهای پروردگار عالمیان اشاره ای فرموده و در آن به چند آیه کریمه از قرآن مجید استناد نموده است.

  خدای سبحان در کتاب آسمانی در یکی از آیات بر حسب ظاهر از بندگان مؤمن خود کمک خواسته است و متذکر یکی از سنت های خود هم شده است و آن اینکه اگر بنده ها خدا را یاری کنند، او هم متقابلاً آنها را یاری خواهد کرد. ما فعلاً وارد بحث تفصیلی درباره یاری انسان به خدا نمی شویم و فقط متذکر می شویم که مراد از یاری به خداوند، یاری دین اوست و انتشار معارف آن و حمایت از آن.

   اما اینکه خدای سبحان – بر حسب ظاهر – از بنده گان و از اهل ایمان یاری خواسته است، موضوع شگفت انگیزی است، بطوریکه این شگفتی در کلام خود امیرالمؤمنین هم آشکار است. چون فرمود او از شما یاری خواسته در حالیکه برای اوست یا فقط برای اوست سپاهیان آسمانها و زمین. و او شکست ناپذیر و حکیم است.

   همچنین فرمود: او از شما قرض خواسته درحالیکه گنجهای آسمان و زمین مال اوست و او بی نیاز و ستوده است.

امام – علیه السلام – در توضیح این دو مطلب و روشن ساختن حکمت این نوع درخواست خداوند از بندگانش می فرماید او از جهت ناتوانی از شما کمک نخواسته و از ناحیه کمبود و فقر از شما قرض نخواسته است، بلکه او خواسته است شما را بیازماید و در فضای امتحانی قرار دهد، تا نیکوترین اعمال از شما بروز کند.

  یعنی کمک خواستن او به معنی عرفی ظاهری نیست و قصد او آن است که اجر پاداش فراوانی را به رفتارهای عبادی بنده گانش عطا کند و اخلاص بنده ها و عبودیت آنها برای پروردگارشان بروز کند و ظاهر شود.

  یعنی: خدای کریم رحیم اراده فرموده است که از طریق این دستور و عمل اهل ایمان به آن، رحمت و برکات خودش را برای مؤمنان نازل فرماید.

   درباره قرض خواستن از بندگان هم موضوع شبیه همین است یعنی: بطور قطع او قادر است نیازهای بندگان خود را برآورد و رزق آنها را زیاد کند اما اراده نموده روابط اجتماعی و عاطفی و محبت بین انسانها را برقرار کند، لذا از آنها خواسته است که اموال خود را به پروردگارشان قرض بدهند، تا در نتیجه او عطایای خود را نسبت به اهل انفاق چند برابر افزایش دهد.

  لازم به تذکر است که مراد از قرض دادن انسان به پروردگارش، معنی عرفی و ظاهری آن نیست. یعنی هزینه کردن اموال در امور خیر و برطرف کردن فقر نیازمندان و کمک مالی به آنها، و بطور کلی هزینه کردن اموال در راههائی که خداوند دستور داده در فرهنگ دین خدا، قرض دادن به خدای سبحان نامیده شده و عمل به این دستور و درخواست هم باز برای ازدیاد رزق انسانها می باشد.

  دستور خدای سبحان به صلوات فرستادن اهل ایمان بر رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – شباهتی به این دو موضوع دارد که مورد بحث قرار گرفت. یعنی کمک خواستن خدا از انسانها و قرض دادن انسانها به خدا. توضیح اینکه وجود مبارک پیامبر خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – و اهل بیت عصمت و طهارت یعنی: «آل محمد» سلام الله علیهم اجمعین در متعالی ترین مراتب تقرب به خدای سبحان قرار داشتند و فضائل آنها در مجموع فوق قدرت تصورات و ادراکات عادی انسانی است، اما به علتی و جهت حصول حکمتی خدای سبحان به اهل ایمان دستور می دهد که آنها مثل ملائکه خدا بر پیامبر اکرم صلوات بفرستند. صلوات ملائکه  بر پیامبر خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – درخواست عنایتی خاص از خدای سبحان است بر پیامبر خاتم بطور مستمر.

  اما در حقیقت خود اهل ایمان احتیاج به فرستادن صلوات بر آن حضرت دارند و این عمل و رفتار فواید عظیمی برای انسانها دارد و موجب ازدیاد اجر و پاداش فراوانی برای آنها خواهد شد.

  خلاصه و حاصل کلام در این قسمت اینکه خدای سبحان از کتاب آسمانی یعنی قرآن کریم اعلام فرموده است که خود او و ملائکه او دائماً بر پیامبر خاتم صلوات می فرستند و بعد از ذکر این مطلب به اهل ایمان هم دستور می دهد که برای آن حضرت صلوات و سلامی خاص بفرستند.

   صلوات بر پیامبر خدا و سلام بر او عبادتی است با پاداش و اجر فراوان و سبب تقرب اهل ایمان به پروردگارشان می شود و خود مؤمنان به این عبادت احتیاج دارند. و در روایات دینی آمده است که در مقابل صلوات مومنان به رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – خدای سبحان ده بار به آنها صلوات می فرستد و همچنین ملائکه و خود شخص پیامبر خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – هم به آنها صلوات می فرستند.

   صلوات خدا و پیامبر او بر انسانها و همچنین صلوات ملائکه بر آنها دارای آثار و ارزش های فوق محاسبه و ارزیابی عادی می باشد. اصل موضوع «صلوات خدا» عزّ و جلّ و ملائکه برای انسانها در قرآن کریم مورد تصریح قرار گرفته است. بطوریکه فرمود:

«هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَمَلَائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ ۚ وَكَانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيمًا» (الاحزاب آیه ۴۳) آیه کریمه در مقاله قبلی با ترجمه و توضیحی ذکر شد. در آیات دیگری نزول رحمت مستمر خدای سبحان بر بندگان  و بر اهل ایمان بیان شده و از مجموع این نوع از آیات قرآن کریم بر می آید که از طرف خدای سبحان جریان رحمتی به فضای زندگی انسانها برقرار است و ملائکه معینی هم واسطه انتقال آن جریان رحمت به عالم انسانها هستند و مأموریتی بطور مستمر از طرف خدای سبحان درباره برقراری نظام زندگی انسانها به آنها محوّل می شود.

جهت تکمیل این بحث در حد مورد نیاز در این مقاله قطعه ای از یک مقاله قبلی را نقل می کنیم:

«الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيُؤْمِنُونَ بِهِ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَحْمَةً وَعِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تَابُوا وَاتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ» (غافرآیه ۷) یعنی: آنهائی که عرش را حمل می کنند [از ملائکه] و آنان که حول عرش هستند، پروردگارشان را تسبیح به حمد می کنند وبه او ایمان می آورند، وبرای مؤمنان استغفار می کنند. آنها می گویند: پروردگارا علم و رحمت تو بر همه چیز احاطه یافته، پس توبه کنندگان و پیروان راه خودت را مورد غفران قرار بده و آنها را از عذاب جهنم حفظ بفرما.

 در این آیه گفته شده: آنهائی که عرش را حمل می کنند! و تصریحی به نوع آن موجودات نشده و البته مراد گروهی از ملائکه هستند که یا بجهت قطعی و آشکار بودن موضوع تصریحی به نوع آنها نشده و یا بجهت اینکه موضوع اصلی و محوری آیه بطور خالص و کامل مورد توجه قرار بگیرد و یا علاوه بر ملائکه امکان دارد موجودات دیگری هم مثل بعضی از پیامبران از حاملان عرش باشند و یا هر علت دیگری. اما از قرائن موجود در آیه کریمه و بعضی از آیات دیگر بطور آشکار بر می آید که موجودات مورد نظر و مورد بحث، از ملائکه هستند، یعنی ملائکه حاملان عرش.

 در آیه دیگری از قرآن هم این موضوع بصورتی شبیه به همین آیه ذکر شده، إلا اینکه قرینه آشکارتری در آن برای«مَلَک» بودن«حاملان عرش» وجود دارد. بطوریکه می فرماید:

«وَالْمَلَكُ عَلَى أَرْجَائِهَا وَيحْمِلُ عَرْشَ رَبِّكَ فَوْقَهُمْ يوْمَئِذٍ ثَمَانِيةٌ»(الحاقة آیه ۱۷) یعنی: ملائکه در آن روز در اطراف آسمان هستند و عرش پروردگارت را آن روز هشت نفر فوق[ بالاتر از خود یا بالای سر] خود حمل می کنند.

کلمه مَلَک هم به واحد و هم به جمع اطلاق می شود و اینجا مراد جمع است (المیزان فی تفسیرالقران).

«وَتَرَى الْمَلَائِكَةَ حَافِّينَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ يسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَقُضِي بَينَهُمْ بِالْحَقِّ وَقِيلَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ» (الزمر آیه ۷۵) یعنی: و می بینی(خواهی دید) ملائکه را که اطراف عرش را احاطه کرده اند و در حال تسبیح[ پروردگارشان] با حمد هستند[ تسبیح به حمد] و میانشان به حق داوری می شود و گفته می شود حمد مخصوص الله پروردگار عالمیان است.

ملائکه حاملان عرش از مقرب ترین ملائکه هستند و دارای قدرت و اختیارات عظیمی در عالم. در آیه کریمه اصلی مورد بحث
( سوره غافر آیه ۷) علاوه بر ملائکه حاملان عرش، به گروه دیگری از ملائکه هم اشاره شده و آنها اطراف عرش قرار دارند و آنها هم در مرتبه دیگری، از «ملائکه مقرب» می‌باشند.

حاصل بحث اینکه گروهی از ملائکه مقرب و قدرتمند که حامل عرش هستند و گروه دیگری از آنها که اطراف آن هستند  بطور مستمر و در حال فعلی هم به اعمالی اشتغال دارند که آن اعمال ارتباطی هم با زندگی انسانها دارد آنها بطور مستمر برای اهل ایمان استغفار می کنند.

قبلاً و در بعضی از مقالات گفته شد که فعالیت ملائکه حاملان عرش به صورت «استغفار برای اهل ایمان» و دعا و درخواست رحمت بر آنها صورت استمرار دارد. همچنین گفته شد که دعای ملائکه دعای حقیقی است و اثر قطعی در زندگی انسانها دارد و دعای لفظی و یا صرفاً لفظی از نوع متداول بین عموم انسانها نیست.

نوع دیگر از جریان رحمت خدای سبحان از طریق بعثت پیامبر خاتم – صلی الله علیه و آله و سلم – و از ناحیه وجود مبارک او به عالم انسانها نازل می شود و بعد از رحلت آن حضرت آن نوع رحمت از وجود صاحبان مقام امامت و جانشینان حقیقی آن حضرت به عالم انسانها نازل می شود و در فضای زندگی آنها جریان می یابد.

   در این زمینه در مقاله بعدی توضیحات مناسب ذکر خواهد شد، ان شاء الله تعالیٰ

پاورقی ها:

۱ – نهج البلاغه، خطبه ۱۹۳

۲- سوره محمد(ص) آیه ۷

۳- سوره الحدید آیه ۱۱