کلام ایام تاریخی – ۶۲۴، آموزشهای دین خدا در سیره و کلام معلمان آسمانی (علیهم السلام)
بخش نهم*
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ*
کلیات:
- تأثیر صلوات بر پیامبر خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – و دعا برای او در زندگی مؤمنان
- تأثیر دارائی های معنوی و علم مخصوص و مقام عصمت و اخلاق عظیم و جاذبه های رفتاری رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – در زندگی انسانها
- موضوع قدردانی اهل ایمان از تلاشها و زحمات طاقت فرسای پیامبر خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – در امر هدایت آنها
- استفاده کاملتر و بیشتر از دارائی بی پایان خداوند با دعا و توسل
- شفیعان معین شده از طرف خداوند برای انسانها
- منظور از «ظل» یعنی سایه در آیات مربوط به بهشت و مجالس بهشتی چیست؟
- نقش و تأثیر مدح و ثنای پروردگار عالمیان و صلوات بر رسول خدا، در استجابت دعاهای انسانها
- دعای اهل ایمان بر رسول خدا ٰ- صلی الله علیه و آله و سلم – در کلام امیرالمؤمنین (علیه السلام)
- صلوات بر پیامبر خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – در بین سایر عبادات منزلت رفیعی دارد.
- صلوات بر پیامبر خدا عبادتی است که انسانها به آثار و نتایج آن نیازمند هستند.
- حکمت کمک خواستن خداوند از انسانها، در حالیکه سپاهیان آسمانها و زمین تحت اراده و فرمان او هستند.
- نظاماتی که خدای سبحان آنها را در عالم برقرار نموده جهت نزول رحمت و برکات او به انسانها
- خداوند قدرت نصرت دین خودش را از طرق دیگر غیر از طریق اهل ایمان دارد.
- نزول نصرت آسمانی و کمک ملائکه به اهل ایمان
* * * * * * * * * *
کلام امیرالمؤمنین علی – علیه السلام – مشتمل بر دعائی است عظیم وشکوهمند برای پیامبر خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – که در مقاله شماره – ۶۲۱ ذکر شد و در آن مقاله و مقاله های شماره – ۶۲۲ و ۶۲۳ مورد شرح و توضیح و تفسیر قرار گرفت.
در ادامه مباحث مربوط به آن بخش از خطبه شریف به عرض خوانندگان مقالات می رسانیم:
دعای مورد بحث هم مثل «صلوات» بر آن حضرت که آن هم نوعی دعاست، ارتباط اساسی با انسانها و اهل ایمان پیدا می کند، حتی آن قسمت که ظاهراً مربوط به شخص وجود مبارک رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – می باشد یعنی وقتی «صلوات» خدای سبحان – عزّ و جلّ – و ملائکه او و همچنین صلوات اهل ایمان به رسول خدا- صلی الله علیه و آله و سلم -، منافع و فواید عظیمی برای انسانها و پیروان آن حضرت دارد، دعای مورد بحث هم همانطور منشأ فواید عظیمی برای انسانها خواهد بود. گفته شد که دارائی های معنوی و علم مخصوص و مقام عصمت و اخلاق عظیم و جاذبه های رفتارهای متعالی آن وجود مبارک حتی اموال و دارائی های دنیوی، تماماً در جهت آموزش و هدایت انسانها به شاهراه حیات حقیقی و مقصد آفرینش و رفع نیازهای عادی آنها به کار می رفت و این جریان بعد از رحلت آن وجود قدسی از دنیا، باز هم به نوعی ادامه می یابد و هرگز قطع نخواهد شد.
دعای مورد بحث و آن قطعه از کلام شریف امام – علیه السلام – را مجدداً ذکر می کنیم تا مورد توجه مجدد قرار بگیرد. امام – علیه السلام – خطاب به خدای سبحان عرض کرد:
«اللَّهُمَّ افْسَحْ لَهُ مَفْسَحاً فِي ظِلِّكَ وَ اجْزِهِ مُضَاعَفَاتِ الْخَيْرِ مِنْ فَضْلِكَ. اللَّهُمَّ وَ أَعْلِ عَلَى بِنَاءِ الْبَانِينَ بِنَاءَهُ وَ أَكْرِمْ لَدَيْكَ مَنْزِلَتَهُ وَ أَتْمِمْ لَهُ نُورَهُ ». یعنی: بارالها ، عرصه وسيعى از سايه بيكرانت را بر او بگستران . و پاداشى از خير فراوان از فضل و احسانت بر او عنايت فرما . خداوندا ، بنائى را كه [ او براى نجات انسانها ] نهاده است ، بر همه بناهاى بنيان گذاران بلند بدار [ يا در ديار ابديت منزلت و مقام او را بالاتر از همه منزلتها و مقامات بفرما] . و مقام او را در پيشگاهت عزيز و مكرم فرما و نورى را كه بر آن وجود پاك عنايت فرموده اى ، تکمیل نما.(۲)
بلحاظ توضیحاتی که ذکر شد، دیگر لزومی ندارد بحث دیگری درباره جهاتی از دعای شریف مطرح شود که ارتباط به زندگی شخصی رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – دارد و اختصاص به آن و جهاتی که به زندگی مردم و فواید و منافع آنها ارتباط می یابد، یعنی اینکه: مقامات رفیع شخصیتی آن حضرت و شهرت و محبوبیت و فضائل او حتی در جهات فردی و شخصی او هم یه زندگی انسانها بصورت مستقیم یا غیر مستقیم ارتباط می یابد.
در کلام امام – علیه السلام – بالخصوص در قطعه مورد بحث ابتداءً آموزشی هم برای اهل ایمان وجود دارد و آن عبارت است از قدردانی از فعالیت های گسترده رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – در امر هدایت و ارشاد مردم و هموار ساختن جاده حیات حقیقی برای سلوک آنها در آن جاده. طبعاً انسانها نمی توانند اجر و پاداشی برای نبوت و رسالت آن وجود مبارک از طرف خودشان در نظر بگیرند و بپردازند، یعنی پاداش تلاشها و جهاد علمی و اخلاقی آن حضرت در جهت ارشاد و راهنمائی انسانها عظیم تر از آن است که بشود مزد و اجر دنیوی برای آن پرداخته شود، لذا انسانها در این جهت لازم است به پروردگارشان متوسل شوند و از قدرت و دارائی بی پایان خدای سبحان بهره برداری کنند و نیاز اخلاقی خود را برطرف سازند.
استفاده از دارائی پروردگار عالمیان هم با دعا و توسل به او امکان پذیر است و خدای سبحان در این زمینه شفیعانی برای انسانها قرار داده و معرفی فرموده است و در رأس شفیعان درگاه خداوند شخص رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – قرار دارد. پس لازم است اهل ایمان از خدای سبحان برای پیامبر اکرم – صلی الله علیه و آله و سلم – تقاضای رحمت و عنایت بنمایند و این درخواست و تقاضا لازم است صورت استمراری پیدا کند.
در این دعای شریف ابتداءً از خدای سبحان تقاضا شده است که عرصه وسیعی در سایه خودش برای وجود قدسی رسول الله – صلی الله علیه و آله و سلم – پدید آورد. بطور قطع منظور از «ظل» یعنی سایه، نوع شناخته شده ظاهری سایه نیست. توضیح اینکه در عالم دنیا انسانها برای استراحت و در امان ماندن از تابش مستقیم آفتاب،سایه بانی برقرار می نمایند و ایجاد سایه برای دیگران و دعوت آنها برای نشستن در مکانی که در آن سایه قرار دارد، نوعی احترام و تکریم هم محسوب می شود و گاهی اصطلاح «سایه لطف» هم درباره آن به کار می رود.
این کلمه در قرآن کریم درباره بهشت و مجالس بهشتی هم به کار رفته است. از جمله
«فِي سِدْرٍ مَّخْضُودٍ - وَطَلْحٍ مَّنضُودٍ – وَظِلٍّ مَّمْدُودٍ» (الواقعه آیات ۲۸ و ۲۹ و۳۰) یعنی: اصحاب الیمین (اهل بهشت) در زیر درختان سدر (کُنار) بدون خار و درختان موز [یا درختانی که سایه خُنکی دارند] که میوه های آن بصورت خوشه های روی هم چیده شده، و سایه گسترده ادامه دار، قرار خواهند داشت.
همچنین فرمود
«هُمْ وَأَزْوَاجُهُمْ فِي ظِلَالٍ عَلَى الْأَرَائِكِ مُتَّكِئُونَ» (یس آیه ۵۶) یعنی: آنها [اهل بهشت] در زیر سایه ها بر اریکه ها [تخت های مزيّن] تکیه می زنند.
در هر صورت مراد از ظل خداوند در این دعای شریف، سایه عنایت و الطاف پروردگار عالمیان است و تکریم خاص آن ذات قدوس از پیامیر گرامی خود.
قابل توجه است که این بخش از خطبه شریف که مشتمل بر دعائی است بر پیامبر خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – و درخواست صلوات شریف و برکات فزاینده از خدای سبحان بر آن حضرت بعد از بیان اوصافی از آن حضرت و رفتارهای و روش فعالیت او در امر دعوت به دین توحیدی و انتشار فضائل آن، ذکر شده، اما قبل از آن هم و در اول خطبه بعد از ذکر صفاتی از پروردگار عالمیان، دعائی برای رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – ذکر شده و به بیان دیگر کلام اصلی در خطبه شریف با نوعی دعا شروع شده، اگر چه در حد درخواست صلوات از خداوند و برکات فزاینده او.
می شود گفت ذکر مطالب خطبه، با ترتیبی که در آن به کار رفته، یعنی شروع مطلب اصلی با درخواست صلوات از خداوند بر رسول او – صلی الله علیه و آله و سلم – و بعد از آن ذکر اوصاف و رفتارهای آن حضرت بصورت تفصیلی، مشتمل بر ایجاد توجه در انسانها نسبت به موضوع «صلوات» و اهمیت خاص آن نسبت به موضوعات و مطالب دیگر هم می باشد. و همچنین نقش «صلوات» که نوعی دعا برای رسول الله – صلی الله علیه و آله و سلم – در استجابت دعاها است.
به بیان دیگر در این خطبه شریف که محور مباحث آن توصیفی از رسول خداست و دعا برای او، دو مورد از شرایط استجابت دعا هم ذکر شده است، که یکی از آن دو، حمد و ثنا و ذکر بعضی از اسماء حسنای خدای سبحان است و دومی «صلوات» بر رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم –
در این صورت یعنی اگر منظور و مراد امام علی – علیه السلام – آن باشد که گفته شد، در کلام شریف هم، بعضی از شرایط استجابت دعا مورد توجه قرار گرفته و هم خطبه شریف مشتمل بر آموزشی است برای انسانها درباره روش صحیح دعا و درخواست از پروردگار عالمیان.
حاصل کلام اخیر اینکه دز زمان ذکر اسم شریف رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – صلی الله علیه و آله و سلم – و هریک از اوصاف آن وجود میارک قدسی، اهل ایمان جهت رعایت یک ادب جمیل توحیدی لازم است بر آن حضرت صلوات بفرستند و این عمل که خود عبادتی است جمیل و مشتمل بر پاداش و اجر خداوند، سبب استجابت دعاهای انسانها هم می شود.
توصیف امیرالمؤمنین علی – علیه السلام – در این خطبه شریف درباره رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – و رفتارهای باشکوه و خُلق عظیم او مشتمل بر نکات عقیدتی و علمی و اخلاقی فراوانی است، و ما در این مقاله به ذکر و بیان اجمالی بعضی از آنها اکتفا، می نمائیم و قبل از ورود در مباحث مورد نظر، آن بخش از خطبه شریف را که مشتمل بر توصیف رسول خداست و قبلاً در مقاله شماره – ۶۱۹، ذکر شد، مجدداً در این مقاله می آوریم:
«الْخَاتِمِ لِمَا سَبَقَ وَ الْفَاتِحِ لِمَا انْغَلَقَ وَ الْمُعْلِنِ الْحَقَّ بِالْحَقِّ وَ الدَّافِعِ جَيْشَاتِ الْأَبَاطِيلِ وَ الدَّامِغِ صَوْلَاتِ الْأَضَالِيلِ كَمَا حُمِّلَ فَاضْطَلَعَ قَائِماً بِأَمْرِكَ مُسْتَوْفِزاً فِي مَرْضَاتِكَ غَيْرَ نَاكِلٍ عَنْ قُدُمٍ وَ لَا وَاهٍ فِي عَزْمٍ وَاعِياً لِوَحْيِكَ حَافِظاً لِعَهْدِكَ مَاضِياً عَلَى نَفَاذِ أَمْرِكَ حَتَّى أَوْرَى قَبَسَ الْقَابِسِ وَ أَضَاءَ الطَّرِيقَ لِلْخَابِطِ وَ هُدِيَتْ بِهِ الْقُلُوبُ بَعْدَ خَوْضَاتِ الْفِتَنِ وَ الْآثَامِ وَ أَقَامَ مُوضِحَاتِ الْأَعْلَامِ وَ نَيِّرَاتِ الْأَحْكَامِ فَهُوَ أَمِينُكَ الْمَأْمُونُ وَ خَازِنُ عِلْمِكَ الْمَخْزُونِ وَ شَهِيدُكَ يَوْمَ الدِّينِ وَ بَعِيثُكَ بِالْحَقِّ وَ رَسُولُكَ إِلَى الْخَلْقِ». ترجمه این بخش از خطبه شریف قبلاً نوشته شد.
ذکر اوصاف شریف رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – و رفتارهای باشکوه و خُلق عظیم او در این خطبه مشتمل بر نکات عقیدتی و علمی و اخلاقی فراوانی است، اما در این مقاله و در ادامه آن به ذکر و بیان اجمالی بعضی از آنها اکتفا، می شود.
یکم:خطبه شریف، با ذکر بعضی از صفات و افعال پروردگار عالمیان شروع شده و این موضوع مورد شرح و توضیح قرار گرفت.
دوم:درخواست صلوات بر پیامبر خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – در رأس دعاها بر آن حضرت قرار گرفته و این موضوع هم مورد توجه و بحث قرار گرفت.
سوم:صلوات بر پیامبر خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – در بین سایر عبادات منزلت رفیعی دارد و پاداش عظیمی برای اهل ایمان خواهد داشت، بطوریکه قبلاً متذکر شدیم طبق مدلول بعضی از روایات نقل شده از معلمان آسمانی – علیهم السلام – در مقابل هر بار صلوات اهل ایمان به آن حضرت ده مرتبه خدای سبحان و ملائکه و خود شخص آن حضرت برای آن شخص صلوات می فرستند و آن پاداشی است فوق حد ارزیابی و محاسبه. صلوات بر پیامبر خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – و آثار آن در زندگی اهل ایمان قبلاً بحثی به عمل آمده و در تکمیل آن بحث – در حد فرصت موجود در این مقالات به عرض خوانندگان مقالات می رسانیم:
قبلاً گفته شد که صلوات بر پیامبر اکرم – صلی الله علیه و آله و سلم – عبادتی است که خود انسانها و اهل ایمان به آن و فواید و آثارش نیازمند هستند. این مطلب به یک معنی در عبادات و اعمال دینی دیگر هم صادق است و بطور کلی و در مجموع، بندگان خدای سبحان به عبادت پروردگار عالمیان نیازمند هستند. و دستورات و احکام عبادی در دین خدا الطاف و عنایاتی است از طرف خداوند نسبت به بندگان. همچنانکه قبلاً در موضوع کمک خواستن آن ذات قدوس از بندگان و همچنین قرض خواستن او از بندگان مورد تذکر قرار گرفت.در حالیکه طبق آیاتی از کلام الله سپاهیان آسمانها و زمین و همچنین ملک آسمانها و زمین در اختیار او و تحت حکومت او قرار دارد بنابراین کمک خواستن او از انسانها – طبق کلامی که از امیرالمؤمنین علی – علیه السلام – قبلاً نقل شد، از ناحیه ضعف و ناتوانی او نیست و بلکه لطفی از جانب او نسبت به بندگان است که از این طریق رحمت و برکات او به انسانها می رسد و همچنین قرض خواستن او از بندگان از ناحیه کمبودی نیست و بلکه سببی و راهی است برای رسیدن به اجر و پاداش خداوند.
این موضوع درباره بعضی از عبادات و احکام تکلیفی تحقق کاملتر و آشکارتر و برتری دارد. توضیح اینکه احتمال دارد به ذهن عده ای از انسانها خطور کند که در جامعه دینی مثل سایر جوامع عده ای انسان فقیر وجود دارند و پس لازم است نیازهای مالی آنها از طریق انفاقات و وجوه شرعی عده ای از اهل ایمان تأمین شود، تا نظام اجتماعی مطلوب و متعالی در جوامع دینی برقرار شود، یعنی انسانهای فقیر به وجوه شرعی اهل ایمان نیازمند هستند و همچنین لازم است افراد جامعه دینی که قدرت دفاع و جنگ و دفع دشمنان جامعه را دارند، با شرکت در جهاد، امنیت مورد نیاز جامعه را برقرار نمایند، پس افرادی که فاقد قدرت جنگیدن و دفاع از خود هستند به کمک آنها احتیاج دارند. یعنی اینکه: خدای سبحان در حالیکه صاحب قدرت بی پایان و دارائی بی پایان است، اما دین خدا به کمک اهل ایمان در جهاد دفاعی و جهت تأمین نیازهای مالی فقراء و مساکین احتیاج دارد!
در توضیح این موضوع عرض می کنیم اصل چنین نظام زندگی را خدای سبحان در روی زمین و در جوامع دینی برقرار کرده است، جهت رعایت حکمتی که ذکر شد و او قدرت نصرت دینش را از طرق دیگر دارد و همچنین قدرت تأمین نیازهای مالی بندگان فقیر خود را، همچنانکه وقتی پیروان دین خدا در مقابل دشمنان او از نظر نظامی و قدرت بر جنگ دفاعی و تعداد نفرات ناتوان باشند، اما همت خود را برای دفاع از دین خدا به کار ببرند و ملتزم تقوا باشند، خداوند آنها را با سپاهی از ملائکه و از طرق دیگری علاوه بر آن یاری می کند، بطوریکه طبق تصریح خدای سبحان در کتاب آسمانی، در موارد کثیری نصرت آسمانی برای مؤمنان و مجاهدان و مجموعاً برای دفاع از جامعه دینی نازل شد.
خدای سبحان – بطوریکه در بعضی از مقالات قبلی هم ذکر شد – می فرماید:
«وَلَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ وَأَنتُمْ أَذِلَّةٌ ۖ فَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ - إِذْ تَقُولُ لِلْمُؤْمِنِينَ أَلَن يَكْفِيَكُمْ أَن يُمِدَّكُمْ رَبُّكُم بِثَلَاثَةِ آلَافٍ مِّنَ الْمَلَائِكَةِ مُنزَلِينَ » (آل عمران آیه ۱۲۳ و ۱۲۴) یعنی: قطعا خدا شما را در جنگ بدر یاری کرد، در حالیکه ناتوان بودید پس ملتزم تقوای خدا شوید، تا بلکه شکرگذار باشید. آنگاه که به مؤمنان می گفتی: آیا شما را کفایت نمی کند که پروردگارتان شما را با سه هزار نفر از ملائکه نازل شده یاری کند؟
و در آیه بعدی به عمومیت و استمرار این سنت خدائی اشاره ای نموده و فرمود:
«بَلَىٰ إِن تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا وَيَأْتُوكُم مِّن فَوْرِهِمْ هَٰذَا يُمْدِدْكُمْ رَبُّكُم بِخَمْسَةِ آلَافٍ مِّنَ الْمَلَائِكَةِ مُسَوِّمِينَ » یعنی : اگر شما صبر کنید [و استقامت نشان بدهید] و ملتزم تقوا بشوید و دشمنان بطور ناگهانی به شما حمله کنند، پروردگارتان شما را با پنج هزار فرشته نشاندار یاری می کند.
و در آیه دیگری فرمود:
«لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ فِي مَوَاطِنَ كَثِيرَةٍ وَيَوْمَ حُنَيْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنكُمْ شَيْئًا وَضَاقَتْ عَلَيْكُمُ الْأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّيْتُم مُّدْبِرِينَ – ثُمَّ أَنزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَىٰ رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَأَنزَلَ جُنُودًا لَّمْ تَرَوْهَا وَعَذَّبَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَذَٰلِكَ جَزَاءُ الْكَافِرِينَ » (التوبه آیات ۲۵ و ۲۶) یعنی: همانا خداوند در جاهای زیادی شما را یاری کرد، از جمله در روز [جنگ] حنین، آن زمانی که کثرت [نفرات] شما سبب شگفتی شما شد ولی آن کثرت مشکلی را برطرف نکرد و زمین با همه وسعتش برای شما تنگ شد، سپس برگشتید و فرار کردید. آنگاه الله، سکینه (آرامش) خود را بر رسولش نازل نمود و بر مؤمنان و سپاهیانی را نازل نمود که شما آنها را نمی دیدید و با آنها عذاب کرد کسانی را که کافر شدند و آن است جزای کافران.
پس نصرت خواستن خداوند از مؤمنان، از ناحیه نیاز و ناتوانی نمی باشد، بلکه او این نظام حاکم بر عالم را خودش برقرار کرده است جهت بهره مندی بندگان از رحمت و برکات او.
در مورد قرض خواستن از مؤمنان هم موضوع شبیه همین است و از ناحیه کمبود و نیاز نیست. بلکه او از این طریق برکات خود را به بندگان نازل می فرماید.
این بحث در این مقاله به پایان نرسید، لذا در شماره بعدی ادامه خواهد یافت. ان شاء الله تعالی.
الیاس کلانتری
۱۴۰۴/۳/۱
پاورقی:
۱- نهج البلاغه، ترجمه محمد تقی جعفری، ص ۱۸۵