۱۴۰- آیا در موضوع تعیین خلیفه (جانشین) برای رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) ابهامی وجود داشت؟!

سؤال: آیا در مراحل تعیین خلیفه شائبه ای وجود داشت که ابوبکر به این نتیجه برسد که او خلیفه است نه حضرت علی ]علیه السلام[؟!

پاسخ: موضوع تعیین خلیفه برای رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلّم) همزمان با دعوت علنی آن حضرت در بین مسلمین مطرح شده و حضرت علی (علیه السلام) به عنوان جانشین آن حضرت به مسلمین معرفی شده است.

در سیره شریف رسول خدا (ص) نقل شده است که آن حضرت در ابتداء زمان بعثت خود به رسالت، عده ای را مخفیانه و به صورت فردی به دین خدا دعوت می کرد تا این که از طرف خداوند برای دعوت علنی مأموریت یافت و ابتداءً خویشاوندان خود را به مجلسی دعوت کرد و موضوع رسالت و نبوت خود را با آن ها در میان گذاشت.

دعوت از خویشاوندان مطابق فرمان خداوند بود که به او دستور داد:

«وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ» (الشعراء/۲۱۴) یعنی خویشاوندان نزدیک خود را انذار کن ]و آن ها را به دین توحیدی دعوت کن[

در دومین جلسه ای که به این منظور تشکیل شد، وجود مبارک پیامبر خدا (ص) موضوع بعثت خود را به رسالت خداوند اعلام فرمود. در آن مجلس فقط علی (ع) ایمان خود را به آن حضرت اظهار و آمادگی خود را برای همراهی و پشتیبانی از او اعلام کرد و پیامبر خدا (ص) فرمود:

«إِنَّ هَذَا أَخِی وَ وَصِیی وَ خَلِیفَتِی فِیكُمْ فَاسْمَعُوا لَهُ وَأَطِیعُوه»^(۱) یعنی این جوان برادر و وصیّ و جانشین من است در بین شما پس به سخنان او گوش فرا دهید و از او اطاعت کنید!

آیت الله جعفر سبحانی جریان این مجلس و کلام شریف رسول خدا (ص) را در این زمینه در کتاب «فروغ ابدیت» همراه با تفسیر و توضیحاتی نوشته اند و بعضی از مستندات تاریخی این مطلب را از منابع اهل سنت مثل تاریخ طبری، ج ۲، ص ۶۲-۶۳. تاریخ کامل، ج ۲، ص ۴۰-۴۱. مسند احمد حنبل، ج ۱، ص ۱۱۱ و شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج ۱۳، ص ۲۲۱-۲۱۰، ذکر کرده اند.^(۲)

موضوع از مسلمات تاریخ اسلام است و انکار آن از طرف بعضی از متعصبین اهل سنت نتوانسته این حقیقت را برای اهل تحقیق بپوشاند. آیت الله سبحانی در این زمینه خیانت بعضی از علمای اهل سنت را در نقل موضوع خلافت امیرالمؤمنین علی (ع) نقل و بررسی کرده است.

از جمله این که محمد بن جریر طبری مورخ و مفسر مشهور اهل سنت کلام پیامبر اکرم (ص) را که حاکی از خلافت امام علی (ع) است، در تاریخ خود ذکر کرده، اما در تفسیرش در ذیل آیه «وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ» قسمتی از کلام آن حضرت (ص) را حذف کرده است.

همچنین ایشان اشاره ای کرده به خیانت محمد حسین هیکل وزیر فرهنگ اسبق مصر در کتاب «حیات محمّد» ]صلی الله علیه و آله و سلّم[ که در چاپ اول کتاب، اصل موضوع را و کلام اولیه آن حضرت را ذکر کرده و در چاپ های بعدی همه مطلب مورد بحث را حذف کرده است.

در هر صورت، موضوع جانشینی امام علی (ع) برای رسول خدا (ص) از مسلمات تاریخ اسلام است و در سیره شریف آن حضرت بارها این موضوع صراحتاً به مردم اعلام شده و مشهورتر از همه موارد، «حادثه مبارک غدیر»است. که موضوع خلافت آن حضرت در حضور ده ها هزار نفر از مسلمین هنگام مراجعت از سفر زیارتی حج در منطقه «غدیر خم» به وسیله رسول خدا (ص) اعلام شده و مردم با امام علی (ع) به عنوان خلیفه رسول خدا (ص) بیعت کردند.

حادثه غدیر با نزول «آیه تبلیغ» و به فرمان خداوند تحقّق یافت. از طرف خداوند در این زمینه فرمانی به رسول اکرم (ص) نازل شد و فرمود:

«يا أَيهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ» (المائدة/۶۷) یعنی ای رسول ما آن چه را از جانب پروردگارت نازل شد، آشکارا به مردم ابلاغ کن، و اگر این کار را نکنی رسالت او را تبلیغ نکرده ای و خداوند تو را از مردم حفظ خواهد کرد، و خداوند کافران را هدایت نمی کند.

با نزول این آیه پیامبر خدا (ص) دستور داد تا همراهان در همان مکان که در راه بین مکه و مدینه بود فرود آمدند و به کاروان هائی که جلوتر رفته بودند، پیغام دادند که برگردند و صبر کردند تا کاروان های بعدی هم به آن ها پیوستند و وجود مبارک پیامبر خدا (ص) در آن اجتماع عظیم در حضور حدود یکصد هزار نفر از مسلمین، موضوع نزول «آیه تبلیغ» و دستور به اعلام علنی موضوع خلافت امیرالمؤمنین علی (ع) را به حاضران ابلاغ فرمود. و دستور داد که با عنوان خلیفه رسول خدا (ص) با او بیعت کنند. پیامبر اکرم (ص) در آن اجتماع خطبه مفصلی خواند که مشتمل بر فشرده ای از معارف دین توحیدی است و به «خطبه غدیریه» مشهور شده. آن حضرت در این خطبه در حالی که در جایگاه آماده شده قرار گرفته بود و همگان او را می دیدند دست علی بن ابیطالب را گرفت و آن را بلند کرد و فرمود:« مَن كُنْتُ مَوْلاهُ فَهذا عَلِىٌّ مَوْلاهُ، اَللَّهُمَّ والِ مَنْ والاهُ وَ عادِ مَنْ عاداهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ ، وَاخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ» یعنی هر کس را من مولا و سرپرست او بودم علی مولای او خواهد بود. خداوندا دوست بدار کسانی را که او را دوست بدارند و دشمن بدار کسانی که او را دشمن بدارند و یاری کن کسانی را که او را یاری کنند و ترک کن کسانی را که او را ترک کنند.

آیت الله جعفر سبحانی در کتاب «فروغ ابدیت» به تعدادی از اسناد «حدیث غدیر» در منابع اهل سنت اشاره کرده است و ما به ذکر قسمتی از این بحث از آن کتاب اکتفا می کنیم.

«در اهمیت این رویداد تاریخی همین اندازه کافی است که این واقعه تاریخی را ۱۱۰ صحابی نقل کرده اند…

در قرن دوم اسلامی که عصر تابعان است ۸۹ تن از آن ها به نقل این حدیث پرداخته اند.

راویان «حدیث غدیر» در قرن های بعدی همگی عالمان و دانشمندان اهل تسنّن می باشند…

۳۶۰ تن از آنان این حدیث را در کتاب های خود گرد آورده و گروه زیادی به صحت و استواری آن ها اعتراف نموده اند…

از بزرگان حدیث

احمد بن حنبل شیبانی به ۴۰ سند نقل کرده است.

ابن حجر عسقلانی به ۲۵ سند.

جزری شافعی به ۸۰ سند.

ابو سعید سجستانی به ۱۲۰ سند.

…

و دانشمندان زیاد دیگری در این زمینه کتاب های مستقلی نوشته اند.^(۳) اسناد جامع و کامل این حادثه و حدیث غدیریه را می شود در کتاب جامع تاریخی و عقیدتی الغدیر تألیف دانشمند مشهور اسلامی مرحوم «علامه امینی» ملاحظه کرد.

بعد از اعلام این موضوع رسول خدا (ص) فرمود: ای مردم اکنون فرشته وحی نازل شد و این آیه را آورد:

«الْيوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا» (المائدة/۳) یعنی امروز دین شما را برای شما کامل کردم و نعمتم را بر شما تمام کردم و خرسند شدم به این که اسلام دین شماست. در این موقع صدای تکبیر پیامبر بلند شد و فرمود: خدا را سپاس گزارم که دین خود را کامل و نعمت خود را تمام کرد و از وصایت و ولایت و جانشینی علی (ع) پس از من خشنود گشت سپس پیامبر (ص) از آن نقطه مرتفع فرود آمد و به علی (ع) فرمود: در خیمه ای بنشیند تا مردم با او به عنوان خلیفه بیعت کنند.^(۴)

با این توضیحات روشن می شود که هیچ گونه ابهامی در موضوع تعیین خلیفه برای رسول خدا (ص) وجود نداشت. اما علت غصب خلافت امیرالمؤمنین (ع) چیز دیگری بوده است که «ان شاء الله» در این زمینه در مباحث بعدی توضیحات لازم را خواهیم آورد.

الیاس کلانتری

۹۴/۹/۱۸

پاورقی ها:

۱-فروغ ابدیت، آیت الله جعفر سبحانی، ویرایش سوم، ص ۲۵۰-۲۵۵

۲-همان، ص ۲۵۲

۳-همان، ص ۹۴۱-۹۴۳

۴-همان، ص ۹۴۳