۲۳۱-چرا بعضی از علماء رفتارهای غیردینی را توجیه می کنند؟!
سؤال: چرا بعضی از روحانیون خشونت ها را توجیه می کنند، مثلاً اسمش را عوض می کنند، یا اینکه به شخص و گروه مقابل اتهاماتی می زنند تا اعمال خشونت روی آن طرف مقابل مشروع جلوه داده شود.
پاسخ:
کلیات
*معیارهای کلی احکام و اخلاق دینی کدامند؟!
*در موارد قلیلی حکم دینی بصورت صریح و آشکار بیان نشده و یا در اصل بیان شده بود ولی در زمان های بعدی از بین رفته است.
*بعضی از علماء، عمدتاً علمای وابسته به حکومت های تاریخ مسلمین و دستگاه های خلافت، احکامی را جعل کرده و بین مردم منتشر کرده اند.
*اختلاف نظر بین دانشمندان اختصاص به احکام دینی ندارد و در عالَم علوم دیگر هم جریان دارد.
*گاهی در اثر اشتباه بعضی از پزشکان در تشخیص یک بیماری و معالجه آن انسان ها جان خود را هم از دست می دهند. آیا صحیح است که ارزش علم طب را با این نوع حوادث سنجید؟!
*نباید بلحاظ اشتباهی در عالم علم طب همه تحقیقات و زحمات پزشکان را نادیده گرفت و مجموع علم طب را تخطئه کرد!
**********
بنا به آنچه در بخش های قبلی این سلسله مقالات عرض شد، اخلاق دینی معیارهای مشخص و معینی دارد و آن معیارها و بطور کلی احکام اخلاق و رفتارهای دینی در کلام خدا یعنی آیات قرآن مجید و سخنان و رفتارهای وجود مبارک پیامبر اکرم – صلّی الله علیه و آله و سلّم – و امامان معصوم – علیهم السلام – غالباً بصورت آشکار بیان شده است. در موارد قلیلی هم حکم دینی بصورت صریح و آشکار بیان نشده و یا در اصل بیان شده بود ولی در زمان های بعدی از بین رفته و به هر حال امروزه در دست مسلمین نیست. البته این موارد بسیار قلیل است، اما به هر حال وجود دارد. در این قبیل موارد کشف حکم و نظر دینی احتیاج به تدبّر و بررسی های کارشناسانه از طرف دانشمندان علوم دینی و باصطلاح فقها دارد.
یعنی اینکه احکام دینی به دو دسته تقسیم می شوند: یک دسته احکام صریح و آشکار و با دلائل روشن و این دسته شامل اغلب احکام و اخلاق دینی می شود. در این موارد نظر فقهاء نقشی در موضوع ندارد، و مسلمین عموماً حکم دینی را بجهت شهرتش در جامعه دینی و یا بیان فقهاء بدست می آورند و اهل عمل به آن ها عمل می کنند. فقهاء در این قبیل احکام جز بیان اصل مسائل نقش دیگری ندارند.
اما اگر حکمی از احکام از نوع دوم بود، یعنی بصورت صریح و آشکار در منابع علوم دینی ذکر نشده بود و یا اگر هم نظر صریحی در زمان حیات رسول خدا – صلّی الله علیه و آله و سلّم – و امامان معصوم – علیهم السلام – در مورد آن بیان شده بود ولی بعداً آن نظر صریح از بین رفته و امروزه در دسترس نیست، یا نظرات دیگری را بعضی از علماء عمدتاً علمای وابسته به حکومت های تاریخ مسلمین و دستگاه های خلافت جعل و اظهار کرده و با احکام حقیقی دینی مخلوط کرده اند و دستگاه های حکومتی آن ها را ترویج و تقویت کرده اند، در این قبیل موارد فقهاء صاحب نظر و اهل فن در علوم دینی – که اصطلاحاً به آن ها «مجتهد» گفته می شود – مسائل دارای ابهام و یا مورد اختلاف را بصورت کارشناسانه مورد بررسی قرار می دهند و در صورت کشف حکم خدا و نظرات معصومین – علیهم السلام – در مورد یک مسأله دینی نظر صریح خود را بعنوان «فتوا» اعلام می کنند و اگر در مطالعه و تحقیق و تدبّر به یقین کامل نرسیدند، نظرات احتیاطی خود را بیان می کنند. به این فعالیت فقهاء اصطلاحاً «اجتهاد» گفته می شود. پس اجتهاد در جائی خواهد بود که در منابع علوم دینی در مورد یک مسأله «نصّ» یعنی نظر صریحی چه در آیه ای از قرآن و چه روایتی از معصومین – علیهم السلام – وجود نداشته باشد. در آن صورت هیچ روشی عاقلانه تر از بررسی یک موضوع از طریق علماء و مجتهدین و اظهار نظر آن ها وجود ندارد. اجتهاد در مقابل نصّ در احکام دینی بطور کلی مردود است و اعتبار و ارزشی ندارد اما در جائی که در مورد حکمی از احکام دینی نصّی وجود ندارد چاره ای معقول تر از اجتهاد وجود نخواهد داشت.
اما اگر در جامعه باصطلاح دینی یک عمل و رفتار خاصی اجراء شد، در صورت تعارض آن عمل و رفتار با احکام و معیارهای آشکار دینی تکلیف مسلمین روشن است. یعنی آن نوع رفتار مخالف احکام دینی است و با توجیه یک یا چند عالَم و یا غیر عالَم حکم خدا عوض نمی شود. و علماء هم در این زمینه در صورت امکان باید حکم خدا را بیان کنند و افکار مردم و عمل کننده ها به عمل مخالف احکام دینی را روشن کنند! و عمل غیر دینی نباید در جامعه دینی بنام حکم و نظر شرعی به جریان بیافتد و جامعه و فرهنگ آن از ناحیه آن رفتار دچار آسیب ها شود و مردم بی اطلاع آن عمل را بنام دین و از ناحیه آن تلقّی کنند! چون این جریان عامل نارضایتی ها و گاهی فاصله گرفتن عده ای از دین خدا خواهد شد.
یک نکته قابل توجه و بسیار مهم در این زمبنه هم وجود دارد و آن اینکه امکان دارد یک مجتهد در اجتهاد خود جهت پیدا کردن حکم و نظر خداوند و بطور کلی نظر شرع به اشتباه بیافتد و نظری را که اعلام کرده، نظر صحیح شرعی نباشد. البته این مشکل اختصاصی به عالَم فقه و احکام شرعی ندارد و در عالَم علوم دیگر هم بطور مستمر این نوع اتفاق می افتد و گاهی این نوع اتفاق هم اجتناب ناپذیر است.
در حوادث بسیار مهم زندگی هم بطور مکرّر این نوع اتفاق واقع می شود، مثل مسائل مهم تربیتی در مورد کودکان و مثل جریان معالجه بیماران بوسیله پزشکان. گاهی نظرات آموزشی و تربیتی دانشمندان آثار نامطلوبی در انسان ها بالخصوص کودکان و جوانان ایجاد می کند. و گاهی خود یک دانشمند بعد از مدتی مطالعه و تحقیق جدید اظهار می کند که نظر قبلی خود او یا دانشمند دیگر در فلان زمینه آموزشی و تربیتی اشتباه بوده است و دیگر نباید به آن روش قبلی عمل شود و امثال آن ها.
ما می بینیم در بین پزشکان متخصّص و متبحّر در یک رشته تخصّصی طبی هم اختلاف نظرهای زیادی وجود دارد، بطوریکه یک طبیب، تشخیص طبیب دیگر را نادرست تلقّی می کند و روش معالجه او را در مورد یک بیمار اشتباهی و نادرست می داند.
همچنین در سایر حوادث زندگی مثل فعالیت های سیاسی و اجتماعی و اقتصادی هم موضوع شبیه به موارد فوق الذکر است. یعنی دانشمندان و کارشناسان علوم مختلف گاهی در نظریات عالمانه خود دچار اشتباه می شوند و انسان ها ناچار تا مدتی به آن نظرات نادرست عمل می کنند، حتی امکان دارد یک یا عده ای از انسان ها در اثر تشخیص نادرست بیماری از ناحیه پزشکان و معالجه نادرست، جان خود را هم از دست بدهند! آیا در این موارد می شود علم طب و تحقیقات ارزشمند پزشکان را بطور کلی تخطئه کرد. آیا صحیح است که اشتباه اطباء را در تشخیص یک بیماری مبنا قرار داد و با مجموع عالَم علم طب به مخالفت برخاست و مجموع تلاش ها و زحمات پزشکان را در تحقیقات و مطالعات سنگین آن ها و در معالجه بیماران نادیده گرفت. خلاصه اینکه امکان خطا و اشتباه در علمای دینی و مجتهدین امکان پذیر است و آن خطاها را نباید به حساب اصل دین و احکام و اخلاق آن گذاشت! و باید این نکته مهم و اساسی بطور مستمر مورد توجه قرار بگیرد که اعمال دینی از طریق آیات قرآن و رفتارهای وجود مبارک پیامبر خدا – صلّی الله علیه و آله و سلّم – و امامان معصوم – علیهم السلام – شناخته می شود و عالم دینی هم در کشف نظر دینی نقشی دارد و این موضوع را – إن شاء الله – در بخش بعدی این مقالات با تفصیل بیشتری مورد بررسی قرار خواهیم داد.
الیاس کلانتری
۱۳۹۶/۸/۱