۳۰۷-آیا انسانها از اندیشیدن در آفرینش موجودات نهی شده اند؟

کلیات*

• در آیات قرآن دستور به تفکر و تعمق در خلقت موجودات داده شده است.

•  نشانه های ربوبیت الله در خلقت موجودات.

• نشانه های خلقت برای صاحبان عقل خالص.

• نشانه های خلقت برای اهل تعقل در صورت عمیق شدن ظاهر می شود.

• رفتاری از وجود مبارک رسول اکرم – صلی الله علیه و آله و سلم – در توجه جدی و عمیق به آیات قرآن.

• انسانها مؤظف به تفکر در خلقت آسمانها و زمین و موجودات شده اند.

• تفکر در نظام خلقت و بطور کلی درباره موجودات ، عبادت عظیمی محسوب می شود.

• کلامی از امیرالمؤمنین علی – علیه السلا- درباره ارزش و آثار تعقل و تعمق.

• کلامی از امام رضا – علیه السلام- درباره حقیقت عبادت.

  ---

سؤال : آیا در آموزشهای دینی از اندیشیدن عمیق در خلقت نهی شده است ؟

پاسخ : در آموزشهای دینی انسانها بطور مکرر به اندیشیدن در خلقت موجودات دعوت شده اند و این عمل یعنی اندیشیدن عبادت عظیمی محسوب می شود . خدای سبحان در کتاب آسمانی می فرماید:

«إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيلِ وَالنَّهَارِ وَالْفُلْكِ الَّتِي تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِمَا ينْفَعُ النَّاسَ وَمَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ مَاءٍ فَأَحْيا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِيهَا مِنْ كُلِّ دَابَّةٍ وَتَصْرِيفِ الرِّياحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَينَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يعْقِلُونَ» (البقرة/۱۶۴) یعنی : همانا در آفرینش آسمانها و زمین و در پی یکدیگر آمدن شب و روز و کشتی ها که در دریا حرکت می کنند در جهت رساندن نفع بر انسانها و آبی که خدا نازل کرد از آسمان و زمین را با آن زنده کرد پس از اینکه مرده بود و در آن [زمین] هر موجود زنده ای را پراکنده ساخت و در گردانیدن بادها و ابرهای مسخر در بین آسمان و زمین، نشانه هائی است برای قومی که تعقل می کنند.

در آیه کریمه فوق انسانها بطور ضمنی به تفکر و اندیشیدن در پدیده های خلقت مثل حرکت زمین دور خورشید که شب و روز از آن پدیده می آید و حرکت کشتی ها در روی آب و حرکت هوا یعنی به وجود آمدن بادها و نظام حرکت آنها و حرکت ابرها که در بین آسمان و زمین برای زندگی انسان ها و انتقال آب از دریاها به خشکی ها و در نتیجه روئیدن نباتات و رشد درختان و مجموعاً خلقت جانداران و پراکنده کردن آنها در زمین و موجودات دیگر ، دعوت شده اند.

یعنی علاوه بر اصل موضوع خلقت و تفکر در آن ، اشاره ای هم به خلقت بعضی از موجودات و نقش آنها در زندگی انسانها شده و در انتهای آیه متذکر شده است که در خلقت آسمانها و زمین و پی در پی آمدن شب و روز و بقیه موجودات مذکور در آیه –نشانه هائی است برای اهل تعقل. یعنی نشانه هائی از ربوبیت پروردگار عالمیان در خلقت این موجودات و مجموع خلقت، برای اهل تعقل وجود دارد.

مراد از نشانه ها برای اهل تعقل ، نشانه های عادی و ظاهری نیست چون آن نوع از نشانه های ربوبیت برای افراد عادی از انسانها و بدون تعقل و تعمق و تفکر و یا با اندکی توجه هم حاصل می شود، اما برای اهل تعقل نشانه های خاصی از تفکر در خلقت موجودات حاصل می شود که اختصاص به آنها دارد.

نقل کرده اند که وجود مبارک رسول اکرم – صلی الله علیه و آله و سلم- بعد از نزول این آیه کریمه وقتی در شبها برای گرفتن وضو و خواندن نماز شب از اطاق بیرون می رفت ، مدت زمانی به آسمان نگاه می کرد و به حالت تفکر فرو می رفت یعنی به مضمون آیه کریمه عمل می کرد . طبعاً این نوع رفتار از آن حضرت تعمق در معانی آیات قرآن و توجه کامل به فرمان پروردگار عالمیان است ! و آن وجود مبارک، هم خود به مضمون آیات قرآن با دقت و جدیت زیادی عمل می کرد و هم پیروانش را با رفتار ها و سخنان خود به این نوع رفتار دعوت می فرمود.

در آیه دیگری هم در این زمینه فرمود:

«إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيلِ وَالنَّهَارِ لَآياتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ» (آل عمران/۱۹۰) یعنی : همانا در خلقت آسمانها و زمین و در پی هم آمدن شب و روز نشانه هائی است برای صاحبان عقل خالص.

این آیه کریمه مشابه آیه قبلی از سوره بقره است الا اینکه در این آیه به ذکر اصل خلقت آسمانها و زمین و حدوث شب و روز اکتفاء شده ، یعنی به ذکر اصل موضوع مورد نظر ، درحالیکه در آیه سوره بقره علاوه بر ذکر اصل موضوع خلقت آسمانها و زمین ، تفصیلی هم درباره خلقت آمده است.

نکته دیگر اینکه در آیه سوره بقره و در انتهای آن نشانه های ربوبیت خدای سبحان را برای اهل تعقل ذکر کرده و اما در آیه اخیر فرموده نشانه هائی برای «اولوا الالباب» وجود دارد . می شود گفت «اولوا الالباب»  یعنی صاحبان عقل خالص همان اهل تعقل هستند. یعنی در آیه اولی متذکر اصل تعقل شده و در آیه دوم نکته دیگری را متذکر شده و آن اینکه عقل انسان یک وقت سالم است و دچار آسیبی و آفتی نشده که به صاحبان چنین عقلی «اولوا الالباب» گفته می شود . اما یک وقت هم همین عقل از ناحیه عواملی مثل «قوه وهم» دچار آسیب می شود و سلامت و کارائی حقیقی خود را اگرچه موقتاً و در بعضی جهات ، از دست می دهد .

امام صادق – علیه السلام- فرمود:

«كَانَ أَمِيرُ اَلْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ يَقُولُ: بِالْعَقْلِ اُسْتُخْرِجَ غَوْرُ اَلْحِكْمَةِ وَ بِالْحِكْمَةِ اُسْتُخْرِجَ غَوْرُ اَلْعَقْلِ… وَ كَانَ يَقُولُ اَلتَّفَكُّرُ حَيَاةُ قَلْبِ اَلْبَصِيرِ» ^(۱) یعنی امیرالمؤمنین- علیه السلام- می فرمود: عمق حکمت با عقل استخراج می شود و عمق عقل با حکمت…. و می فرمود: [یعنی امیرالمؤمنین –علیه السلام] تفکر عامل حیات قلب بصیر است.

از امام رضا – علیه السلام- هم نقل شده است که فرمود :

«لَيْسَ اَلْعِبَادَةُ كَثْرَةَ اَلصَّلاَةِ وَ اَلصَّوْمِ إِنَّمَا اَلْعِبَادَةُ اَلتَّفَكُّرُ فِي أَمْرِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ»^(۲) یعنی عبادت به کثرت نماز و روزه نیست و بلکه عبادت [حقیقی] عبارت است از تفکر در امر خدای سبحان (عزّوجلّ)

حاصل بحث اینکه تفکر در خلقت و عمیق شدن در آن نه تنها مورد نهی قرار نگرفته بلکه انسانها به آن دعوت شده اند و این عمل به طور مکرر در سخنان معلمان آسمانی مورد سفارش قرار گرفته و عبادت عظیمی شمرده شده است.

اما آنچه در این زمینه مورد نهی قرار گرفته تفکر در ذات پروردگار عالمیان است و بر انسانها توصیه شده است  که از تفکر در «ذات الله » خودداری کنند و بجای آن در خلقت و مخلوقات او تفکر کنند. چون احاطه علمی به ذات قدوس الله – سبحانه و تعالی- غیر ممکن است . بطوریکه خود او فرموده:

« يعْلَمُ مَا بَينَ أَيدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلَا يحِيطُونَ بِهِ عِلْمًا»(طه/۱۱۰) یعنی او میداند آنچه را پیش روی انسانها است و آنچه را پشت سر گذاشته اند . اما آنها احاطه علمی نسبت به او پیدا نمی کنند.

و ذات قدوس الله از هر جهت و هر حیث در نظر گرفته شود ، نامحدود است و ادراک یک حقیقت نامحدود برای انسان دارای قدرت ادراکی محدود امکان پذیر نیست.

الیاس کلانتری

۱۴۰۰/۰۳/۰۲

پاورقی ها :

۱ – اصول کافی ، کتاب العقل و الجهل ،ح۳۴ (دارالکتب الاسلامیه ،ج۱ ص۳۳)

۲ – همان ، کتاب الایمان و الکفر ، باب التفکر ح۴( دارالکتب الاسلامیه، ج۳ ص ۹۲)