کلام ایام ـ ۵۰۷، ماه ذوالحجه و روزهای پرفضیلت و تاریخی آن.
کلیات*
- زیارت خانه خدا از عبادات مشترک بین شریعت های آسمانی است.
- از ناحیه ممنوعیت جنگ در ماههای حرام بطور کلی فراغتی و امنیتی برای انسانها حاصل می شود و برای انجام حج.
- بعضی از ایام و شب های ماه ذیحجه دارای فضیلت و قداستی خاص است،علاوه بر فضائل و قداست مجموع آن.
- دهه اول ماه ذیحجه دارای جلالتی عظیم است و عبادات و دعاهای خاصی برای آن مقرر گردیده است.
- قیام مردم کوفه علیه حکومت فاسد بنی امیه و عقب نشینی سریع آنها و شهادت حضرت مسلم (علیه السلام )
- خروج امام حسین ـ علیه السلام ـ و کاروان همراه او از مکه قبل از اتمام حج.
- عید اضحی (قربان) و حرکت زائران خانه خدا بسوی منا.
- روز عید غدیر و جریان استمرار و ادامه رهبری آسمانی.
- درماه نورانی ذیحجه «ذکر الله» مثل نهرهائی زلال در فضای زندگی انسانها به جریان می افتد.
- مراتبی از جاذبه های حج برای کسانیکه در آن مراسم حضور یافته اند قابل ادراک است.
- عبادت عظیم حج دارای جاذبه های فوق عادی هم می باشد! برای صاحبان ادراکات برتر.
- جاذبه خاص حج انسانها را از نقاط مختلف جهان سواره و پیاده بسوی شهر مقدس مکه می کشاند.
- فواید عظیم فاصله گرفتن از زندگی عادی روزمره و اجتماع در کنار خانه خدا و اشتغال به ذکرالله، آرامش خاصی در قلوب انسانها بوجود می آورد.
- سه ماه از سال، ماههای حج نامیده می شوند وآنها عبارتند از: شوال و ذیقعده و ذیحجه.
- زائران خانه خدا جهت ورود به شهر مکه لازم است مُحرِم شوند، یعنی: احرام ببندند.
- احرام از مکانهای معین خاصی انجام می گیرد که به آنها میقات گفته می شود.
- عمره تمتع یکی از اجزاء حج تمتع است.
- نیت احرام و ذکر تلبیه (گفتن لبیک)
- شخص زائر خانه خدا از زمان شروع احرام تا انجام اعمال معین و مقرر درکنار خانه خدا لازم است از انجام «مُحَرَّمات احرام» خودداری کند.
- اعمال عمره تمتع و خروج از حالت احرام.
- اعمال حج تمتع و پایان آن عبادت عظیم.
** * * * * **
ماه ذوالحجة یکی دیگر از ماههای حرام است. این ماه دارای جلالت و قداست و حرمت بسیار عظیمی است. درباره ماههای حرام و ممنوعیت جنگ در آن ماهها در مقالات قبلی مطالبی ذکر شد. از جمله در مقاله کلام ایام شماره ـ ۵۰۲ . و در این زمینه به همان مباحث فشرده و اجمالی اکتفاء می کنیم.
عبادت باشکوه حج که از عبادات مشترک در بین شریعت های آسمانی است در این ماه و روزهای معینی از آن مقرر گردیده است، و از ناحیه حرمت و ممنوعیت جنگ در آن بطور کلی فراغتی برای انسانها برقرار می شود تا آنها بتوانند در آرامشی و امنیتی قرار بگیرند و این عبادت عظیم باشکوه را بجای آورند.
بعضی از ایام این ماه عظیم دارای فضیلت و قداست خاصی است ـ علاوه بر فضائل و قداست مجموع آن ـ و اعیاد باشکوهی در آن قرار دارد و آنها عبارتند از روز عرفه، روز عید اضحی (قربان) و روز عید غدیر.
علاوه بر اعیادی که در این ماه قراردارد روزهای تاریخی بااهمیت زیادی هم در آن است که بخواست خدا مقالاتی درباره آنها درهمین بخش «کلام ایام » نوشته خواهد شد. ان شاء الله تعالی.
دهه اول این ماه، دارای جلالت عظیمی است و عبادات و دعاهای خاصی برای ایام و شبهای آن مقرر و معین شده است، و آن عبادات و دعاها در کتابهای دعا مذکور است.
در روزهای اول این ماه ازدواج مبارک امیرالمؤمنین علی ـ علیه السلام ـ و حضرت صدیقه طاهره، فاطمه زهرا ـ سلام الله علیها ـ وقوع یافته و روز سرور پیروان دین توحیدی می باشد.
در روز هفتم این ماه حادثه شهادت امام محمد باقر ـ علیه السلام ـ واقع شده است. و ما بخواست خدای سبحان مقاله ای درباره آن وجود مبارک قدسی وبعضی از سخنان نقل شده از او خواهیم نوشت.
در روز هشتم ماه ذوالحجة دو حادثه عظیم تاریخی به وقوع پیوسته که هر دو شگفت انگیز و حیرت آور بوده و منشأ اثرات عمیق دائمی در تاریخ دین خدا و جوامع دینی شده است و آن دو حادثه عبارتند از:
- خروج امام حسین ـ علیه السلام ـ با کاروان همراه خود از مکه قبل از اتمام مناسک حج.
- قیام مردم در شهر کوفه علیه حکومت بنی امیه و عقب نشینی سریع آنها و شهادت حضرت مسلم بن عقیل، سفیر امام حسین ـ علیه السلام ـ در شهر کوفه.
درباره آن دو حادثه بزرگ تاریخی در مقالات مربوط به نهضت عاشورا درماه محرم و بلکه قبل از آن متذکر مطالبی خواهیم شد. ان شاء الله تعالی. و قبلاً هم در چنین ایامی مقالاتی در بخش «کلام ایام » در این زمینه منتشر شده است.
یکی از روزهای پرفضیلت این ماه «روز عرفه» است که زائران خانه خدا در آن روز از شهر مکه خارج می شوند و به صحرای «عرفات» می روند و از ظهر همان روز اصل اعمال «حج تمتع» با وقوف در عرفات شروع می شود.
روز دهم این ماه یعنی «ذیحجه» روز عید بزرگ قربان است که به آن «عید اضحی» گفته می شود، و زائران خانه خدا در آن روز از «مشعرالحرام» به «مِنا» می روند و بعضی از اجزاء و ارکان عبادت عظیم حج در آن روز انجام می گیرد.
روز بسیار عظیم دیگر این ماه، روز هجدهم آن و روز «عید غدیر» است و در آن روز با انجام رسالتی از طرف پیامبر خاتم حضرت محمد ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ رسالات خدای سبحان ـ عزّوجلّ ـ و آموزش معارف دین خدا و نعمت پروردگار عالمیان به مرحله کمال و تمام رسید و خدای سبحان با نازل کردن آیاتی از قرآن رضایت خود را از تحقق رسالات خود، توسط آخرین پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ اعلام فرمود.
در روز بیست و چهارم این ماه با نزول آیه ای از قرآن مجید و امر و فرمان پروردگار عالمیان، پیامبر خاتم حضرت محمد ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ به نصارای نجران پیشنهاد «مباهله» داد اما آنها با دیدن علائمی از قدرت روحی خاص آن حضرت و اهل بیت او ـ علیهم السلام ـ از مباهله ترسیدند و عقب نشینی کردند.
ما علاوه بر مقالات منتشر شده قبلی درباره رویدادهای بسیار مهم این ماه بخواست خدا، مقالات جدیدی هم درباره آنها خواهیم نوشت (ان شاء الله تعالی)
در این ماه نورانی و پرفضیلت، ذکر الله کثیر مثل نهرهائی زلال در فضای زندگی و روحی انسانها به جریان می افتد و عطر توحیدی این فضا را معطر می کند. آن نهرها از عبادت عظیم و باشکوه «حج» و مقدمات آن و دعاها و نمازهای مخصوص و معین شده برای این ماه نشأت می گیرد. و در زمان جریان یا برای همیشه فضای روحی اهل ایمان و اعمال صادر شده از آنها را شستشو می دهد و پاک می کند.
از عبادت عظیم «حج» یعنی زیارت خانه خدا در زمان معین و آداب خاص آن جاذبه های قدرتمند عظیمی پدید می آید و در قلوب انسانها نفوذ می کند. منشأ این جاذبه ها اراده خاص پروردگار عالمیان است. که در اعمال و عبادات معین و مقرر شده ظهور می یابد.
مراتبی از این جاذبه ها برای کسانیکه در آن مراسم حضور یافته اند قابل ادراک است و مراتبی دیگر فوق حد ادراکات عادی انسانی است و مخصوص اولیاء خاص پروردگار عالمیان می باشد.
خدای سبحان کتاب آسمانی می فرماید:
« وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالًا وَعَلَىٰ كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ » (الحج/۲۷) یعنی: و حج را بین مردم اعلام کن، که پیاده و سوار بر شتران لاغر شده [ در اثر دوری راه و طول سفر] بسوی تو خواهند آمد.
مورد خطاب در آیه کریمه ظاهراً حضرت ابراهیم ـ علیه السلام ـ است و عبادت عظیم حج در شریعت آن حضرت تشریع شده و در شریعت های دیگر هم استمرار پیدا کرده است و در شریعت پیامبر خاتم حضرت محمد ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ در رتبه رفیعی قرار دارد و دارای شکوه و جلال و عظمت برتری است.
در جریان حج انسانها از نقاط مختلف عالم به راه می افتند و سفری را شروع می کنند که از جهات مختلف با قداست ها و نورانیت ها همراه است و در انتهای آن سفر به شهر مکه و محل خانه خدا می رسند و روزها و شبهائی را در آن سرزمین و درکنار خانه خدا یعنی کعبه مقدسه و در «مسجدالحرام» به عبادت خدای سبحان مشغول می شوند.
فاصله گرفتن از زندگی عادی روزمره و اجتماع در کنارخانه خدا و اشتغال به «ذکر الله کثیر» و ارتباط با انسانها از اقوام و ملل و مناطق و ممالک مختلف و تمرین سادگی زندگی و بدون توجه به امتیازات خاص شغلی و موقعیت های اجتماعی و دارائی ها، آرامش خاصی در قلوب انسانها به وجود می آورد.
در آن اجتماع عظیم جهانی با آن جمعیت کثیر ـ که امروزه عدد آنها به چند میلیون نفر می رسد ـ انسانها روزها وشبهائی را با صمیمیت و محبت به یکدیگر و دوستی و تفاهم به سر می برند و مشغول به عبادت پروردگارشان می شوند.
عبادت باشکوه حج دارای ارکان و اجزائی است و در جهات مختلف آن ،«تواضع» برای پروردگار عالمیان و تفاهم ودوستی با انسانها بمنزله نهرهائی در فضای روح انسانها جریان می یابد.
زائران خانه خدا چه در حال سفر و رفتن به شهر مکه و چه در ایام اقامت در آن مکان مقدس وچه در شهر مدینه،حَرَم رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله وسلم ـ ارتباطی توأم با محبت و صمیمیت و نوعدوستی با یکدیگر دارند و توجه به قداست آن عبادت باشکوه در جهات مختلف در رفتارهای آنها تجلی می یابد.
زیارت خانه خدا در تمام سال انجام می گیرد، اما زیارتی که در ماههای معینی از سال یعنی ماههای شوال و ذیقعده و ذیحجه انجام می گیرد، «حج تمتع» نامیده می شود وبرای پیروان دین خدا که استطاعت آن سفر را داشته باشند، در طول عمرشان یک بار واجب است وبعد ازانجام آن در دفعات بعدی برای کسانیکه تمایلی و استطاعتی دارند، مستحب می باشد. و آن عبادت عظیم در غیر ماههای حج (ماههای سه گانه فوق الذکر) و در مقدمه حج تمتع و بعنوان جزئی از آن، «عمره» نامیده می شود.
زائران خانه خدا جهت ورود به شهر مقدس مکه لازم است، به حالت «اِحرام» در بیایند و باصطلاح احرام ببندند. إحرام از مکان های معین خاصی انجام می گیرد که به آن مکانها «میقات» گفته می شود.
زائر خانه خدا برای حج تمتع لازم است ابتداءً و قبل از ورود به شهر مکه در یکی از میاقت ها مُحرِم شود و آن احرام و آداب مخصوص آن مجموعاً «عمره تمتع» نامیده می شود که یکی از اجزاء «حج تمتع» است.
احرام برای عمره تمتع در یکی از میقات ها با پوشیدن لباس مخصوص احرام (برای مردان) و نیت و «تلبیه» شروع می شود و با انجام اعمالی در مسجدالحرام و کنار خانه خدا به پایان می رسد.
اعمال عمره تمتع
اعمال عمره تمتع، پنج عمل واجب است، به ترتیب ذیل:
۱ـ احرام
۲ـ طواف
۳ـ نماز طواف
۴ـ سعی بین صفا و مروه
۵ـ تقصیر
ما با رعایت اختصار درحد اشاره ای متذکر این اعمال می شویم.
احرام
شخص زائر ابتداء برای عمره تمتع لباسهای خود را درمی آورد و لباس احرام می پوشد. البته پوشیدن لباس احرام برای مردان واجب است، اما بانوان میتوانند با لباسهای معمولی خود مُحرم می شوند.
نیت احرام
زائر خانه خدا در میقات نیت می کند که جهت انجام عمره تمتع مُحرم می شود و لازم است حرمت های خاصی را تا انجام اعمال عُمره تمتع رعایت کند. زائر لازم است از زمان شروع احرام تا پایان اعمال عمره از انجام تعدادی از اعمال معین در احکام شرعی خود داری کند، یعنی اعمالی که انجام آنها در حال احرام برای انسان حرام است. اعمال ممنوع برای محرم طبق نظر فقها ۲۴ عمل است که بعضی از آنها اختصاص به مردان و بعضی اختصاص به بانوان دارد و عمده آنها مشترک بین مردان و زنان می باشد.
ما در این نوشتار وارد بحث در احکام شرعی مربوط به حج و عمره نمی شویم و چنین مباحثی از اهداف در نظر گرفته شده ما برای این مقالات نیست و ما فقط به اشاره ای یا بحثی اجمالی درباره اصل این عبادت عظیم و اجزاء آن و آثار و نتایج آن اکتفاء می کنیم و علاقه مندان می توانند به کتابهائی که در این زمینه نوشته شده مراجعه کنند.
تلبیه
زائر خانه خدا بعد از پوشیدن لباس احرام در میقات ویا قبل از آن و نیت احرام در میقات، عمل «تلیبه»، (لبیک گفتن) را انجام می دهد و عبارت ذیل را به زبان می آورد.
« لبّیک اللّهمّ لبّیک، لبّیک لا شریک لک لبّیک ، إنّ الحمد و النّعمة لک و الملک. لا شریک لک لبّیک »
گفتن این عبارت جهت احرام یک مرتبه واجب است و زائر می تواند در طول راه تا رسیدن به نزدیک شهر مکه ودیدن خانه های آن، بطور مستحبی عبارت لبیک را تکرار کند.
با گفتن «لبیک» شخص زائر محرم می شود ولازم است از اعمال ممنوع که به آنها « محرّمات احرام» گفته می شود خودداری کند.
اعمال عمره تمتع
زائر بعد از رسیدن به شهر مقدس مکه یا درهمان زمان رسیدن ویا با فاصله ای بعد از آن وارد «مسجدالحرام» می شود که کعبه مقدسه در داخل آن قرار دارد و در آن مکان شریف لازم است چند عمل معینی را با آداب خاص سفارش شده در احکام دینی انجام دهد و بعد ازانجام آن ها از احرام خارج می شود. و در آن حال ممنوعیت های احرام از بین می رود و آنجه بر او حرام شده بود، حلال می شود.
زائر بعد از ورود به مسجدالحرام، دورخانه خدا طواف می کند. طواف واجب عبارت است از هفت بار چرخیدن دور خانه خدا با شرایط خاصی که در منابع فقهی و رساله توضیح المسائل فقها و مراجع دینی و با تمام جزئیات ذکر شده.
زائر بعد از طواف دو رکعت نماز می خواند، پشت «مقام ابراهیم» و بعد از آن بطرف کوه صفا می رود که متصل به مسجدالحرام است و هفت بار بین آن کوه و کوه دیگری بنام «مروه» را طی می کند، یعنی سه بار رفت و برگشت از صفا به مروه و سرانجام آخرین باررفتن از صفا به مروه و پایان« سعی» یعنی رفتن وطی مسافت بین صفا و مروه.
زائر بعد از پایان سعی بین صفا و مروه و درهمان مکان یعنی مروه «تقصیر» می کند یعنی اندکی از موی سر و یا ناخن خود را به نیت «تقصیر» کوتاه می کند. زائر در عمره تمتع که جزئی از حج تمتع است بعد از تقصیر از احرام خارج می شود و تا روز عرفه یا یک روز قبل از آن در شهر مکه به اعمال عبادی وارد شده می پردازد.
بهترین اعمال در شهر مکه، طواف مستحبی دور کعبه مقدسه و قراءت قرآن مجید و نگاه کردن به کعبه و خواندن نمازهای واجب و مستحبی بالخصوص در مسجدالحرام می باشد که این اعمال تماماً «ذکر الله» محسوب می شود. قلب و روح زائر در آن ایام یعنی از زمان ورود به شهر مکه و مسجدالحرام تا شروع اعمال اصلی حج تمتع بطور مستمر و پی در پی با نمازها و دعاها و تلاوت قرآن و طواف و نگاه کردن به کعبه مقدسه شستشو می شود و با عطر معنوی توحیدی و ذکر الله کثیر معطر و با نورمعنوی عبادت خدای سبحان منوّر می گردد.
شروع اعمال اصلی حج تمتع
اعمال اصلی حج تمتع از روزعرفه یا روز قبل از آن شروع می شود و آنها عبارتند از ۱۳ عمل به ترتیب ذیل:
۱ـ احرام در مکه.
۲ـ وقوف در عرفات از اول ظهر روز عرفه (روز نهم ماه ذیحجه) تا غروب آن روز.
۳ـ وقوف در مشعرالحرام در شب عید تا طلوع آفتاب روز عید.
۴ـ زدن سنگ ریزه به «جَمَره عقبه» در روز عید.
۵ـ قربانی در منا.
۶ـ حَلق یعنی: تراشیدن سر (برای مردان در حج واجب) یا تقصیر(یعنی کوتاه کردن و چیدن مقداری از مو یا ناخن) درمنا برای مردان وزنان.
۷ـ طواف زیارت [دور کعبه]
۸ـ نماز طواف [ دو رکعت پشت مقام ابراهیم]
۹ـ سعی بین صفا و مروه.
۱۰ـ طواف نساء.
۱۱ـ نماز طواف نساء [دو رکعت، پشت مقام ابراهیم].
۱۲ـ بیتوته [ماندن شب] در منا، شب یازدهم ودوازدهم ماه و برای بعضی شب سیزدهم.
۱۳ـ رمی جمرات سه گانه در روزهای یازدهم و دوازدهم و روز سیزدهم برای کسانیکه شب سیزدهم را در منا مانده اند.
زائر خانه خدا در روز هشتم ماه ذیحجه و یا صبح روز عرفه ازمسجدالحرام و یا مجموعاً از شهر مکه برای انجام اعمال اصلی حج «مُحرِم» می شود، و همان روز هشتم ـ که به آن روز ترویه هم گفته می شود بطرف «صحرای عرفات» حرکت می کند، اما اگر بخواهد صبح روز عرفه حرکت کند لازم است زمانی را درنظر بگیرد که حتماً قبل از اذان ظهر روزعرفه یعنی روز قبل از عید اضحی (قربان) به عرفات برسد. چون وقوف در عرفات ازارکان حج است وزائر حداقل تا وقت اذان ظهر لازم است خود را به عرفات برساند و وقوف او در عرفات حداقل احتیاطاً لحظاتی قبل از ظهر شروع شود.
زائر لازم است تا وقت اذان مغرب روز عرفه در صحرای عرفات حضور داشته باشد و آنچه بر او واجب است اصل حضور در آن مکان شریف می باشد، اگرچه آن زمان حداقل چند ساعتی ویا بیشتر از آن که از روز و شب قبلی زائر به آنجا می رسد، از بهترین و مناسب ترین فرصت ها برای «ذکر الله» و انواع آن مثل نماز و تلاوت قرآن و دعا و استغفار است.
حرکت بسوی مشعرالحرام و وقوف در آن مکان مقدس
زائر بعد از رسیدن وقت غروب روز عرفه لازم است به طرف «مشعرالحرام» حرکت کند جهت وقوف در آن مکان. وقوف در مشعرالحرام از چند ساعت بعد از حرکت ازعرفات ورسیدن به آن مکان مقدس و اول طلوع فجر روزعید ـ یعنی از اول اذان صبح یا احتیاطاً لحظاتی قبل از طلوع فجر لازم است شروع شود. یعنی زائر ساعاتی از شب عید را که به مشعر الحرام وارد شده یا نزدیک آن رسیده ، به نماز و دعا و تلاوت قرآن و مجموعاً «ذکر الله» می پردازد، بطوریکه خدای سبحان در کتاب آسمانی فرمود:
« فَإِذَا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفَاتٍ فَاذْكُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ ۖ وَاذْكُرُوهُ كَمَا هَدَاكُمْ وَإِنْ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّالِّينَ »(البقره/۱۹۸) یعنی: پس چون از عرفات روانه شدید [حرکت کردید] به ذکر خدا بپردازید در مشعر الحرام و او (خدا) را یاد کنید، همچنانکه شما را یاد داد [ و راهنمائی نمود] اگرچه قبل از آن از راه گم کرده ها بودید.
زمان وقوف در مشعرالحرام تا طلوع آفتاب روزعید می باشد و وقت طلوع زائران به طرف منا می روندـ که بیابانی است نزدیک مکه ـ ۶و وقوف در منا و اعمال دیگر حج را شروع می کنند.
زائران خانه خدا در روز عید لازم است «جَمَره عقبه» را رمی کنند، یعنی به آن سنگریزه بزنند.
زائران بعد از قربانی در منا در روز عید از احرام خارج می شوند ومی توانند لباسهای معمولی خود را بپوشند و می توانند به شهر مکه برگردند و بقیه اعمال حج را در داخل مسجدالحرام و کنار کعبه انجام دهند، مشروط بر اینکه قبل از غروب روز عید به منا برگردند و در آن مکان شریف بیتوته کنند (یعنی ماند ن در شب).
همچنین می توانند تا ظهر روز دوازدهم در منا بمانند و رمی جمره انجام دهند و ظهر روز دوازدهم به مکه برگردند وبقیه اعمال حج را انجام دهند.
زائران خانه خدا می توانند در روز عید بعد از قربانی به مکه برگردند و بقیه اعمال حج تمتع را انجام دهند، مشروط بر اینکه قبل از مغرب به منا برگردند و شب را در آن مکان شریف بمانند، و می توانند روزعید و فردای آن روز و روز بعد را در منا بمانند و بعد از رمی جمرات روز دوازدهم از اول ظهر به مکه برگردند و بقیه اعمال حج را انجام دهند.
زائر خانه خدا موظف است بعد از برگشتن از منا دور خانه خدا [هفت بار] طواف کند وبعد ازآن دو رکعت نماز طواف بجای آورد و بعد سعی بین صفا و مروه را انجام دهد وبعد ازآن مجدداً کنار کعبه برگردد و طواف نساء انجام دهد و بعد از آن دو رکعت نماز بعنوان «نماز طواف نساء» بجای آورد و در آن صورت اعمال حج او به پایان می رسد به غیر از «رمی جمرات» در روز یازدهم و دوازدهم که در منا انجام می گیرد.
ما بخواست خدای سبحان در مناسبت های بعدی درباره حکمت عبادت عظیم حج و آثار و نتایج پربرکت آن وارد بحثی تفصیلی خواهیم شد. ان شاء الله تعالی.
الیاس کلانتری