کلام ایام ـ ۴۸۶، ماه شعبان و روزهای تاریخی آن

بخش چهارم

کلیات*

• درخواست «صلوات» از ذات قدوس الله، عبادتی است عظیم و دارای آثار مبارکی برای اهل ایمان.
• یکی از آثار و فواید «صلوات» بر پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ استجابت دعاها است.
• خدای سبحان به اهل ایمان اطلاع می دهد که خود او و ملائکه او به پیامبر اکرم صلوات می فرستند.
• معانی کلمه «صلاة» و معنای جامع آن در کلام علامه طباطبائی (رحمة الله علیه )
• گفته اند «صلوة » از الله «رحمت» و از ملائکه «استغفار» و از انسانها «دعا» است.
• آثار صلوات خدای سبحان و ملائکه درباره انسان.
• حزن و اندوه پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ برای سختی ها و رنج هائی که انسانها به آنها مبتلا می شوند.

** * * * * * * * * * * * * * *

در ادامه عبارات دعا و صلوات مورد بحثِ آمده در این مقالات آمده است:

« اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، صَلاهً کَثیرَهً تَکُونُ لَهُمْ رِضاً، وَلِحَقِّ مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد اَدآءً وَقَضآءً، بِحَوْل مِنْکَ وَقُوَّه یا رَبَّ الْعالَمینَ » یعنی: خدایا صلوات بر محمد و آل محمد عنایت کن، صلواتی فراوان که برای آنها رضایتبخش باشد و موجب بجای آوردن حق محمد ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ و آل محمد ـ علیهم السلام ـ بر ما شود به حول و قوّتی از جانب تو ای پروردگار عالمیان.

اصل فرستادن صلوات بر پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ که طبق سخنان قطعی نقل شده از آن وجود مبارک، شامل «آل محمد» هم می شود، دستور صریح خدای سبحان است. بطوریکه در کتاب آسمانی فرمود:

« إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ ۚ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا » (الاحزاب/۵۶) یعنی: الله و ملائکه او بر پیامبر صلوات می فرستند، ای کسانیکه ایمان آورده اید، شما هم بر او صلوات بفرستید و بر او سلام کنید، سلامی شایسته او.

در اینجا جهت توضیح موضوع مورد بحث یعنی دستور خدای سبحان به اهل ایمان درباره رسول اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ قطعه ای از یک مقاله منتشر شده قبلی را نقل می کنیم:

« این موضوع مورد بحث نشانه اهمیت خاص این دعای مستجاب یعنی صلوات (درخواست رحمت و برکات و الطاف و عنایات از خدای سبحان) بر پیامبر اکرم – صلی الله علیه و آله و سلم- و عترت طاهره آن حضرت (علیهم السلام) است و نقش عظیم آن در استجابت دعاهای بندگان ! و بلکه موضوع دارای شأن و عظمت دیگری هم هست ، علاوه بر موضوع استجابت دعا. به بیان دیگر درخواست «صلوات»از ذات قدوس الله بر پیامبر اکرم – صلی الله علیه و آله و سلم- عبادتی است بسیار عظیم و دارای آثار مبارکی در روح اهل ایمان و یکی از آثار و نتایج آن استجابت دعاها می باشد .

صلوات بر پیامبر اکرم – صلی الله علیه و آله و سلم- فعلی است که در قرآن مجید هم، به خدای سبحان نسبت داده شده و هم، به ملائکه و هم، به اهل ایمان! بطوریکه فرمود:

«انَّ اللَّهَ وَ مَلَآئِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِىِ‏ّ یَآ أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ صَلُّواْ عَلَیْهِ وَسَلِّمُواْ تَسْلِیماً»(الاحزاب/۵۶) یعنی: الله و ملائکه او بر پیامبر صلوات می فرستند، ای کسانیکه ایمان آورده اید، شما هم بر او صلوات بفرستید و بر او سلام کنید، سلامی شایسته او .

در آیه کریمه برای اهل ایمان خبری ذکر شده و آن عبارت است از صلوات مستمر و دائمی ذات قدوس الله بر پیامبرش و همچنین صلوات مستمر و دائمی ملائکه بر آن حضرت. و این استمرار با آوردن فعل مضارع «یُصَلُّونَ» تحقق می یابد.

و بعد از ذکر این خبر ، خدای سبحان به بندگانش دستور می دهد که آنها هم به پیامبر خدا– صلی الله علیه و آله و سلم- صلوات بفرستند و بر او سلام کنند. وقتی بنده ای به پیامبر خدا صلوات می فرستد و مقام او را مورد توجه قرار می دهد و از او پیروی می کند، به دستور صریح پروردگارش عمل می کند و خواسته های او از بنده تحقق می یابد . و در این صورت یک نوع ارتباط محبت آمیز بین بنده و پروردگارش برقرار می شود ، و این رابطه دوطرفه است ، یعنی جریان یافتن حبّ پروردگار و رسول او در قلب بنده ، سبب جریان یافت محبت بیشتر خدا بسوی او خواهد شد . بطوریکه خدای سبحان در کتاب خود فرمود :

«قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یحْبِبْکُمُ اللَّهُ وَیغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ» (آل عمران/۳۱) یعنی: [ای پیامبر] بگو اگر خدا را دوست دارید از من پیروی کنید تا خدا شما را دوست بدارد و گناهان شما را مورد غفران قرار دهد و خداوند غفور و رحیم است.

و این خود دارائی عظیمی است فوق حد محاسبه و ارزیابی یعنی انسان مورد محبت پروردگارش قرار بگیرد و مورد غفران او و گناهان او هم بخشیده شود و آثار آنها از روح او و فضای عالم پاک شود و از بین برود.

در جهت استجابت دعا هم صلوات بر پیامبر خدا– صلی الله علیه و آله و سلم- تأثیری از این نوع و یا شبیه به این خواهد داشت و با یاد آن حضرت و فرستادن صلوات بر او، روح انسان از آثار گناهان پاک می شود حال یا بطور کامل و یا در حدی که موجب استجابت دعا می شود.

کلام آخر اینکه صلوات فرستادن بر پیامبر خدا – صلی الله علیه و آله و سلم- و بلکه توجه قلبی به آن وجود مبارک و شخصیت او و یاد او چه در قلب بنده و چه نزد دیگران ، «ذکر الله» محسوب می شود ، یعنی همان عبادتی که کثرت آن عامل سعادت و رستگاری نجات بنده از عالم دنیا و صعود او به بهشت خواهد بود .»^(۱)

قابل تذکر است که خدای سبحان ابتداءً در کلام خود به اهل ایمان اطلاع می دهد که الله و ملائکه او بطور مستمر به پیامبر اکرم صلوات می فرستند. و بعد از ذکر این مطلب به آنها دستور می دهد که آنها هم به پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ صلوات بفرستند، و به او سلام کنند.

صلوات جمع صلاة به معنی، دعا، نیایش، عنایت و رحمت است و در عرف فرهنگ دینی به عبادت مشهور یعنی «نماز» هم گفته می شود و این کلمه در این معنی مشهور شده است.

علامه طباطبائی در تفسیر مشهور خود «المیزان» درباره معنی «صلاة» می فرماید:

« معنی جامع «صلاة» بطوریکه از موارد استعمال آن استفاده می شود، «انعطاف» است و این معنای جامع بجهت اختلاف مواردی که به آن نسبت داده می شود مختلف می شود، لذا به این جهت گفته اند که «صلاة» از الله «رحمت» و از ملائکه «استغفار» و از انسانها «دعا» است. لکن آن صلاتی که در قرآن به الله نسبت داده می شود، رحمت خاصه است که سعادت اخروی و رستگاری ابدی انسان به آن مترتّب است.»

لذا در بیان علت صلوات خود بر مؤمنان فرمود:

« لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَكَانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيمًا »

علامه طباطبائی این مطلب را درباره معنی کلمه «صلاة» در تفسیر آیه کریمه ذیل آورده است.

« هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَمَلَائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَكَانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيمًا » (الاحزاب/۴۳) یعنی: اوست آنکه بر شما [مؤمنان] صلوات می فرستد و [همچنین] ملائکه او [ هم بر شما صلوات می فرستند] تا اینکه شما را از ظلمت ها به سوی نور خارج کند  و او همیشه نسبت به مؤمنان مهربان است.

حاصل بحث اینکه: خدای سبحان بطور مستمر بر پیامبر گرامی خود صلوات می فرستد و ملائکه او هم همینطور و او بعد از ذکر این مطلب، به مؤمنان دستور می دهد که آنها هم بر پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ صلوات بفرستند! و اینکه مراد از صلوات خدای سبحان نسبت به پیامبرش رحمت خاصه و عنایت و محبت و ابراز آن است و از ملائکه تقاضای رحمت از خدای سبحان ـ عزّوجل ـ بر پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ و از مؤمنان هم معنائی شبیه آنچه درباره ملائکه صدق می کند، مورد نظر است.

مطلب مهم قابل توجه دیگر اینکه: صلوات فرستادن مؤمنان بر پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله وسلم ـ سبب نزول رحمتی از پروردگار عالمیان برای خود آنها است. یعنی اهل ایمان احتیاج دارند که به پیامبر خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ صلوات بفرستند و فواید این رفتار یعنی صلوات فرستادن بر پیامبر خدا، به خود آنها بر می گردد و این فواید گوناگون است و یکی از آنها جریان استجابت دعای آنها است.

ذوات مقدسه معلمان آسمانی از اینکه اهل ایمان از اعمال و رفتارهای خود سودی ببرند و بیشتر بهره مند شوند، مسرور و راضی می شوند و به بیان دیگر فواید و منافع و آسایش آنها را بر فواید خود ترجیح می دهند و ایثار دیگران بر خود، رفتار همیشگی آنها می باشد. اگرچه آن ذوات مقدسه از مراتب جدید رحمت خدای سبحان نسبت به خود هم مسرور می شوند.

مراد این است که این دستور خدای سبحان به اهل ایمان لطف و عنایتی است از طرف او نسبت به بندگانش و انجام آن دستور بطور مکرر و فواید و منافع فراوانی برای خود اهل ایمان خواهد داشت و این جریان عامل رضایت و سرور رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ و عترت طاهره ـ علیهم السلام ـ خواهد بود و سیره شریف آنها حاکی از محبت آنها به انسانها حتی ترحم بر دشمنان و مخالفان خودشان می باشد.

خدای سبحان در کلام خود متذکر این مطلب شده و می فرماید:

« لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ » (التوبه/۱۲۸) یعنی: بطور قطع برای شما رسولی از بین خودتان آمد که رنج بردن شما برای او سخت و دشوار است. او به [ هدایت] شما حریص است و نسبت به مؤمنان دلسوز و مهربان است.

وجود مبارک رسول الله ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ و عترت طاهره ـ علیهم السلام ـ حق عظیمی بر اهل ایمان دارند و آن حق هدایت است. هدایت انسانها بسوی مقصد آفرینش و همراهی با آنها در این راه. آنها برای ایجاد این راه و هموار کردن آن و نصب علامتها و نشانه ها جهت راهنمائی انسانها سعی و تلاش زیادی کردند، و تمام فرصت های عمر و همه امکانات و دارائی ها و حتی حق حیات خود را در این راه هزینه کردند. زندگی آنها در عالم دنیا از اول تا انتهای آن برای هموار شدن و امنیت جاده حیات و روشن ماندن آن شد.

وظیفه ای که انسانها درمقابل آنها و فداکاریهای آنها دارند، عبارت  از اطاعتِ آنها و بکار بستن دستورات و سفارشات آنها است. البته فواید و منافع این کار هم به خود مردم برمی گردد و عاید آنها می شود، اما همین بهره مندی مردم و آسایش آنها برای آن ذوات مقدسه هم سرورآور و رضایتبخش است.

خدای سبحان در کتاب خود درباره اجر و مزد رسالت پیامبر خاتم ـ صلی الله علیه و آله وسلم ـ می فرماید:

« قُلْ مَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ وَمَا أَنَا مِنَ الْمُتَكَلِّفِينَ ـ  إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ لِلْعَالَمِينَ » (ص/۸۶و۸۷)یعنی: بگو [ای پیامبر] من از شما برای رسالت خود مزدی نمی خواهم و من از متکلفان نیستم. و این قرآن نیست جز یادی [و آموزشی] برای عالمیان.

و در آیه دیگری می فرماید:

• « قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَىٰ » (الشوری/۲۳) یعنی: بگو[ای پیامبر] من برای رسالت خود از شما مزدی نمی خواهم جز دوستی و مودت با خویشانم.
• « قُلْ مَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلَّا مَنْ شَاءَ أَنْ يَتَّخِذَ إِلَىٰ رَبِّهِ سَبِيلًا » (الفرقان/۵۷) یعنی: بگو [ای پیامبر] من برای آن [رسالت ] اجری از شما نمی خواهم، جز اینکه هرکس بخواهد راهی بسوی پروردگارش اتخاذ کند.
• « قُلْ مَا سَأَلْتُكُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَكُمْ إِنْ أَجْرِيَ إِلَّا عَلَى اللَّهِ وَهُوَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ » (سبأ/۴۷) یعنی: بگو [ای پیامبر] آنچه از شما خواستم از اجر، برای خودتان است، اجر و پاداش من، نیست جز به عهده الله و او بر هر چیزی گواه و شاهد است.

در آیات کریمه فوق اشاراتی وجود دارد که پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ مؤظف شده است به مردم بگوید که او برای رسالت خود و هدایت انسانها مزدی از آنها نمی خواهد و مزد رسالت بعهده خدای سبحان است. رسالت و امر هدایت انسانها بطور کلی از نوع کارهائی نیست که بشود مزدی شایسته و مناسب از نوع مادیات و مال و دارائی دنیوی و حتی ریاست و اطاعت و طرفداری از یک رسول برای آن معین کرد و بلکه عظمت این امر فقط با اجر و پاداشی از طرف پروردگار عالمیان متناسب و معادل خواهد بود. اما از ناحیه الطاف خدای سبحان نسبت به بندگان، پیامبر او مؤظف شد که به مردم بگوید: دوستی و مودت با اهل بیت آن حضرت، تنها اجری است که او از پیروانش انتظار دارد یعنی فرمود:

« قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَىٰ » و جهت جلوگیری از این توهم که این هم یک نوع مزد و اجر خواستن است، در آیه کریمه دیگری فرمود:

« ما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ » یعنی: آن اجری هم که خواسته شد، در حقیقت اجر و مزد برای شخص رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ نیست، بلکه برای خود مردم و به نفع آنها است و لطف و رحمت دیگری از جانب پروردگار عالمیان برای بندگانش می باشد. یعنی در صورت ارتباط مردم با شخصیت های خاندان رسالت، و برقراری مودت با آنها و هدایت از جانب خدا ـ عزّوجل ـ و رسول او ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ استمرار می یابد. نه اینکه آن حضرت شخصاً نیازی به مودت مردم نسبت به اهل بیت او داشته باشند. بلکه خود مردم نیاز به این نوع ارتباط یعنی: «مودّت» با اهل بیت رسول الله ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ دارند.

این موضوع یعنی مودت با اهل بیت آن حضرت و نوعی مزد معنوی تلقی کردن آن مشابه «اتخاذ سبیل» بسوی خدای سبحان است که در آیه کریمه ذیل فرمود:

« قُلْ مَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلَّا مَنْ شَاءَ أَنْ يَتَّخِذَ إِلَىٰ رَبِّهِ سَبِيلًا » یعنی اینکه: اتّخاذ راهی بسوی خدا امری است که انسانها به آن نیاز دارند، نه خدای غنی کریم، آن هم نیازی اجتناب ناپذیر و مستمر و دائمی و این خود از فواید و منافع رسالت رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ و هدایت او درباره انسانها می باشد! و این دریافت اجر و مزد نمی باشد، بلکه لطف و عنایتی است از طرف خدای سبحان و رسول گرامی او و اهل بیت عصمت و طهارت برای انسانها.

در ادامه بیان فضائل حضرت محمد ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ و آل او وصف دیگری از آن شخصیت های قدسی را متذکر شده و خطاب به خدای سبحان عرض می کند:

« اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، اَلطَّیِّبینَ الاْبْرارِ الاْخْیارِ، اَلَّذینَ اَوْجَبْتَ حُقُوقَهُمْ، وَفَرَضْتَ طاعَتَهُمْ وَوِلایَتَهُمْ » یعنی: پروردگارا، صلوات [عنایات و الطاف و رحمت خودت را متوجه محمد و آل محمد ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ بگردان . آن پاکان و نیکوکاران و خوبان و برگزیدگان، آنانکه حقوقشان را واجب کردی و اطاعت از آنها و ولایت آنها را فریضه قرار دادی.

آن ذوات مقدسه از هر عیب و نقص و صفات بی ارزشی پاک هستند. آنهائی که در سطوح برتر نیکوکاری قرار دارند.

آنها کسانی هستند که خدای سبحان حقوقی را درباره آنها به بندگان خود واجب کرده است، از جمله مودّت آنها و محبت به آنها و اطاعت از آنها. همچنین «ولایت» آنها از طرف خدای سبحان به بندگانش واجب و فریضه قرار داده شده است.

آثار و نتایج ولایت و طاعت آنها باز به پیروان دین خدا بر می گردد! مثل بهره مند شدن از نور و حرارت آفتاب که نفعی به حال آفتاب ندارد و فقط نصیب انسانها می شود و امکان حیات برای آنها به وجود می آورد. ولایت یعنی نزدیک شدن به آنها و دریافت آموزش از رفتارها و سخنان آنها و قرار گرفتن تحت تأثیراتی از شخصیت آنها، نیاز ضروری انسانها است و منشأ فواید عظیمی برای پیروان آنها خواهد بود.

این قسمت که در آن بعضی از عبارات این دعای نورانی مورد شرح و توضیح قرار گرفت، تقریباً نصف حجم آن را تشکیل می دهد. یعنی حداقل نصف این دعا درباره فضائل و اوصاف متعالی وجود مبارک حضرت محمد ـ صلی الله علیه و آله وسلم ـ و اهل بیت عصمت و طهارت می باشد یا بعنوان یک دعای مستجاب یعنی «صلوات» بر آن حضرت و عترت طاهره، یا بعنوان مقدمه و زمینه استجابت دعاهای بعدی و در بخش بعدی در خواستهای دیگر از پروردگار عالمیان بعمل آمده و بخواست خدای سبحان در بخش بعدی آن دعاها و درخواست ها مورد بحث و توضیح و تحلیل قرار خواهد گرفت. ان شاء الله تعالی.

الیاس کلانتری

۱۴۰۱/۱/۹

پاورقی:

۱ـ وبسایت حکمت طریف، بخش کلام ایام، کلام ایام ـ ۴۱۸، عید مبعث رسول اکرم ـ صلی الله علیه و آله وسلم ـ و شب تجلی اعظم.