کلام ایام تاریخی -۵۶۰ ، ماه مبارک رمضان و مهمانی ملکوتی خدای سبحان
بخش هفتم*
در شب قدر و یا شب های قدر، جریان عظیم دیگری از رحمت و برکات خدای سبحان در فضای زندگی انسان ها برقرار می شود و آن جریان عظیم در ردیف رویداد بزرگ دیگر یعنی نزول قرآن مجید قرار دارد و با آن همراه است.
اما این که گفتیم «شب های قدر» احتیاج به توضیحی در این باره وجود دارد و آن این که: آنچه در قرآن مجید در «سوره قدر» و « سوره دخان» درباره ی شب قدر ذکر شده، آن را «یک شب» معرفی می نماید و ما هم در تبعیت از قرآن مجید، همان عنوان اصلی و قرآنی «لیلة القدر» یعنی «یک شب» را در نوشته ها به کار می بریم و اصل هم همین است.
اما از امام صادق -علیه السَّلَامُ- درباره شب قدر و زمان آن و تفسیر آیات مربوط به آن نقل شده است که فرمود:
«التَّقديرُ في لَيلَةِ تِسعَ عَشرَةَ و الإبرامُ في لَيلَةِ إحدى و عِشرينَ و الإمضاءُ في لَيلَةِ ثلاثَ و عِشرينَ»(۱) یعنی:«تقدیر» در شب نوزدهم و «اِبرام» در شب بیست و یکم و «امضاء» در شب بیست و سوم می باشد.
از کلام شریف امام صادق – علیه السَّلَامُ – بر حسب ظاهر الفاظ آن بر می آید که بخشی از امور مربوط به شب قدر و سرنوشت انسان ها در دو شب نوزدهم و بیست و یکم شروع می شود و شب بیست و سوم که به احتمال قریب به یقین شب قدر است صورت کامل و نهائی آن تحولات عظیم تحقق می یابد. این موضوع هم درباره ی شب قدر و دریافت برکات عظیم آن لازم است مورد توجه دقیقی قرار بگیرد.
می توان گفت اگر چه آن تحول عظیم در سرنوشت انسان ها و نزول برکات خاص و در مرتبه بسیار متعالی در همان شب قدر تحقق می یابد،اما از جهت دریافت فواید عظیم و بهره مندی بیشتر از رحمت واسعه پروردگار عالمیان، احتیاج به زمینه مساعدی در انسان ها وجود دارد، و آن زمینه به طور کامل و فقط با اعمال و عبادات معین در یک شب حاصل نمی شود، بلکه احتیاج به اعمال و عبادات مناسبی در چند شب و روز، و بلکه در اثر شب ها و روزهای ماه رمضان وجود دارد.
یعنی لازم است در روزها و شب های قبلی و در حدود دو سوم ماه رمضان، با انجام اعمال و عبادات خاصی، ظرفیت و استعداد مناسبی در روح اهل ایمان به وجود آید و در ثلث سوم ماه که شب قدر هم در همان شب ها قرار دارد، در زمان برقراری آن تحول عظیم امکان بهره مندی فراوان برای اهل ایمان فراهم شود.
اما آن جریان عظیم رحمت و برکات مورد نظر در این نوشتار عبارت است از نقش شخصیت سفیر پروردگار عالمیان و حجت او در شب قدر، درباره زندگی انسان ها و سرنوشت آنها در ایام حیات دنیوی و حیات اخروی.
در بخش قبلی اشاره ای شد به نقش ملائکه در زندگی انسان ها و قدرت های عظیمی که در شب قدر در اختیار آن ها قرار می گیرد. جهت برقراری جریان رحمت و برکات فوق عادی پروردگار عالمیان در فضای زندگی انسان ها و متذکر این نکته شدیم که علاوه بر فعالیت های مستمر گروه هایی از ملائکه در شرایط عادی و بصورت متعارف، گروه هایی از آنها هم به طور فوق عادی و در ایام خاص برای امداد انسان ها مأموریت پیدا می کنند و در آن مأموریت های خاص فوق عادی، خدای سبحان قدرت های خاصی در اختیار آن ها قرار می دهد مثل زمان برقراری جنگ هایی بین موحّدان و پیروان دین خدا با کفار. به عنوان نمونه خدای سبحان می فرماید:
« وَلَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ وَأَنْتُمْ أَذِلَّةٌ فَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ – إِذْ تَقُولُ لِلْمُؤْمِنِينَ أَلَنْ يكْفِيكُمْ أَنْ يمِدَّكُمْ رَبُّكُمْ بِثَلَاثَةِ آلَافٍ مِنَ الْمَلَائِكَةِ مُنْزَلِينَ»(آل عمران/۱۲۳-۱۲۴) یعنی: و قطعاٌ خدا شما را در [جنگ] بدر یاری کرد، در حالی که ناتوان [اندک] بودید، پس مستلزم تقوا مقابل خدا شوید، تا بلکه شکر گزار باشید. – آنگاه که به مؤمنان می گفتی که آیا شما را کفایت نمی کند این که پروردگارتان شما را یاری کند با سه هزار فرشته نازل شده.
و در آیه بعدی در ادامه کلام می فرماید:
«بَلَى إِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا وَيأْتُوكُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ هَذَا يمْدِدْكُمْ رَبُّكُمْ بِخَمْسَةِ آلَافٍ مِنَ الْمَلَائِكَةِ مُسَوِّمِينَ»(آل عمران/۱۲۵) یعنی: بلی اگر صبر کنید و مستلزم تقوا باشید و دشمن ناگهان به شما حمله کنند، پروردگارتان شما را با پنج هزار مَلَک نشاندار یاری خواهد کرد.
در آیه اول، امداد خدای سبحان به مؤمنان در جنگ بدر ذکر شده که به پیروزی سپاه توحید و پیامبر خاتم -صَلَّی اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ- و شکست مشرکان منتهی شد و در آیه سوم اشاره ای شده به یکی از سنت های تغییرناپذیر خداوند که عبارت است از امداد به اهل ایمان توسط ملائکه نازل شده. در صورتی که آنها شرایط دریافت امداد خدا را در خود به وجود آورند و استحقاق این نوع یاری را پیدا کنند.
در آیه دیگری می فرماید:
«لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ فِي مَوَاطِنَ كَثِيرَةٍ وَيوْمَ حُنَينٍ إِذْ أَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْكُمْ شَيئًا وَضَاقَتْ عَلَيكُمُ الْأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّيتُمْ مُدْبِرِينَ – ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَأَنْزَلَ جُنُودًا لَمْ تَرَوْهَا وَعَذَّبَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَذَلِكَ جَزَاءُ الْكَافِرِينَ»(التوبة/۲۵-۲۶) یعنی: همانا خداوند در جاهای زیادی شما را یاری کرده، از جمله در روز [جنگ] حنین، آن زمانی که کثرت [نفرات] شما سبب شگفت زدگی شما شد ولی آن کثرت مشکلی را برطرف نکرد و زمین با همه وسعتش برای شما تنگ شد سپس برگشتید و فرار کردید. آنگاه الله، سکینه(آرامش) خود را بر رسولش نازل کرد و بر مؤمنان. وسپاهیانی را نازل کرد که شما آنها را نمی دیدید و با آنها عذاب کرد کسانی را که کافر شدند و آن است جزای کافران.
امداد مؤمنان توسط ملائکه و با نزول آنها از طرف خدای سبحان در وقتی که جامعه دینی و اهل ایمان مورد حمله کفار قرار بگیرد مورد تصریح در آیات دیگری هم قرار گرفته است.البته اهل ایمان در شرایط خاص مشمول این نوع امداد قرار می گیرند. و اما بحث در این زمینه ضرورتی در این نوشتار ندارد.
محل نزول ملائکه در شب قدر
در آیات سوره قدر نزول ملائکه و روح در شب قدر مورد تصریح قرار گرفته و اما محل نزول آنها ذکر نشده است. در احادیث نقل شده از رسول خدا -صَلَّی اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ- و امامان اهل بیت -علیهم السَّلَامُ – آمده است که ملائکه در زمان حیات دنیوی رسول خدا -صَلَّی اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ- حضور آن حضرت نازل می شدند و در زمان های بعدی خدمت صاحبان مقام امامت و جانشینان حقیقی رسول -صَلَّی اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ- محل نزول ملائکه است.
در شب قدر ملائکه اعمال و موقعیت ها و استعدادها و استحقاق های اهل ایمان را به حضور حجت خداوند در آن زمان و در زمان ما به حضور وجود مبارک امام عصر حضرت حجت بن الحسن -سَلَامُ اللَّهِ علیه- عرضه می کنند. و اهل ایمان مشمول دعاها و الطاف سفیر خداوند در بین انسان ها قرار می گیرند و برکاتی از ناحیه آن وجود مبارک قدسی به آن ها می رسد و سبب رشد و پاکسازی اعمال اندک و ضعیف آن ها می شود.
امواج عظیم رحمت و برکات خدای سبحان در شب قدر و مجموع ایام و لیالی ماه رمضان از طرق مختلفی و از مجاری متعددی در فضای روحی اهل ایمان جریان می یابد و سبب رشد و کثرت دارایی های معنوی آن ها و ازدیاد رزق آن ها می شود.
آن جریان مبارک رحمت و برکات که توسط حجت خدا و سفیر او به انسان ها عطا می شود در مرتبه ای بسیار متعالی قرار می گیرد و نیازهای زیادی را از انسان ها برطرف می کند.
ملائکه به تناسب مقامی و مرتبه ای که از ناحیه تقرب به خدای سبحان دارند.صاحب قدرت ها و مأموریت های خاصی هستند و این موضوع یا شبیه آن درباره حجت های خدای سبحان از انبیاء و رسولان و امامان معصوم -علیهم السَّلَامُ – در مراتب برتر و متعالی تری تحقق دارد.
رحمت و برکات و فیوضات خدای سبحان بیش از هر موجودی، از ناحیه مقام و شخصیت و خُلق عظیم و علم و ایمان خاص فوق عادی معلمان آسمانی منتشر می شود و به انسان ها می رسد.
رسول خدا -صَلَّی اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ-رحمتی است از طرف خدای سبحان نسبت به همه اهل عالم،هم چنان که در کتاب آسمانی فرمود:
«وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ»(الأنبياء/۱۰۷) یعنی:جانشینان حقیقی آن وجود مبارک یعنی امامان اهل بیت – سَلَامُ اللَّهِ علیهم اجمعین- صاحبان همان فضائل و کمالات و خُلق عظیم بودند.
حاصل بحث و خلاصه و نتایج آن را در چند نکته توضیح می دهیم.
یکم: ایجاد نظامی برای بهره مندی بندگان از رحمت و برکات خداوند در حدی که همه نیازهای انسانها تأمین شود و انسانها خواسته های حقیقی خود را بدست آورند، اقتضای خلقت و ربوبیت پروردگار عالمیان است و آن ذات قدوس از دو طریق اصلی جریان رحمت خود را در فضای زندگی انسانها برقرار می نماید. یکی طریق عادی و دائمی و متعارف و دیگر از طریق فوق عادی که درک عظمت و گسترش و میزان فضائل و کمالات آن در مرتبه ای بالاتر از افق فهم های عادی و دنیوی انسانها است.
خدای سبحان تأمین همه نیازهای انسان و رزق آنها و موجودات دیگر را به عهده گرفته و آن را به بندگان خود اعلام فرموده است و در جهت این مشیت و این سنت لایتغیر نظامی برای زندگی انسانها در عالم برقرار کرده است که در همه جهات و عرصه های آن امواج رحمت او در جریان است و زندگی انسانها در آن نظام با سهولت و آرامش و رفاه و آسایش برقرار است.
و اگر انسانها و یا گروه هائی از آنها مبتلا به بعضی از سختی ها و مشقت ها و کمبودها و محرومیت ها می شوند آن وضعیت از ناحیه اعمال و رفتارهای خودشان است و نه از ناحیه نظام برقرار شده از طرف خدای سبحان. بطوریکه خود او در کتاب آسمانی فرمود:
«ظَهَرَ الْفَسَادُ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيدِي النَّاسِ لِيذِيقَهُمْ بَعْضَ الَّذِي عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يرْجِعُونَ» (الروم/۴۱) یعنی: فساد در خشکی و دریا پدیدار شد از ناحیه اعمال انسانها، تا به آنها بچشاند سزای بعضی از اعمال آنها را، باشد که بازگردند.
در آیه کریمه اعمال انسانها در زمین یعنی در خشکی و محل زندگی انسانها و در دریا منشأ فساد معرفی شده است. یعنی فساد و تباهی زندگی عده ای از انسانها بلکه عموم و یا اکثریت آنها از ناحیه اعمال خود آنها است والا نظامی که علم و قدرت بی پایان پروردگار عالمیان آن را به وجود آورده، نباید دارای نقصی و فسادی باشد.
کمالات و فضائل نظام الهی برای زندگی دنیوی و مقدمه حیات اخروی در همه جهات زندگی جلوه های آشکاری دارد. تبدیل مقداری آب و خاک به غذای انسان و مسکن او و سایر لوازم مورد نیاز او در زندگی از فراورده های همان نظام الهی است. همچنین تبدیل مقداری گیاه و ثمرات گیاهان و درختان به بدن انسان و اعضاء آن بدن جلوه های آشکار دیگری از محصولات آن نظام است.
خدای سبحان در جهات فوق عادی زندگی مثل شب قدر و زمان نزول کتابهای آسمانی و زمان بعثت پیامبران امواج زیادی از رحمت خود را در مجاری شناخته شده و بعضاً ناشناخته به فضای زندگی انسانها می فرستد تا رحمت واسعه و برکات فراوان او دائماً مثل نهری زلال و پاک در مجاری رحمت خودش و در فضای حیات انسانها جریان یابد و مورد بهره مندی فراوانی قرار بگیرد.
خدای سبحان در شب قدر و مجموع ایام و لیالی ماه مبارک رمضان از ناحیه خلقت و ربوبیت انسانها جریان رحمتی را هم، در سطح و مرتبه عادی شناخته شده و هم، در سطوح و مراتب برتری بصورت فوق عادی برقرار می کند.
آنچه در این زمینه مستقیماً به افعال ذات قدوس «الله» مربوط می شود، پدید آوردن زمینه ها و فضای مخصوصی است که متناسب با حالات روحی و قوای وجود انسان می باشد، که البته این زمینه از ناحیه الطاف و عنایات و رحمت او در هر سالی برقرار می شود.
یکی از جلوه های رحمت فوق عادی او، نازل نمودن کتاب آسمانی در شب قدر و در ماه رمضان است. یکی دیگر از آن جلوه ها نزول ملائکه و روح به اذن و مشیت او در شب قدر است و یکی دیگر اذن و قدرتی است که در شب قدر به حجت خود و سفیر خود در بین انسانها جهت کمک به انسانها عطا می کند.
تشریع عبادتی بنام «روزه» و بیان ارزش و اهمیت و وجوب آن و احکام مربوط به آن هم جلوه دیگری از آن رحمت واسعه است. و سرانجام اذن و مشیت و اراده او برای نزول ملائکه است که حامل رحمت خاصه او برای انسانها هستند.
اما آنچه به قرآن کریم و فضائل و برکات آن مربوط می شود، با نزول آن در شب قدر و ماه رمضان و با ایجاد کشش و تمایل بیشتر به قرائت آن در قلوب انسانها تحقق می یابد. اما درباره تاثیرات شخصیت و موقعیت و اعمال و رفتارها و علم و قدرت مخصوص سفیران پروردگار عالمیان در شماره بعدی وارد بحث خواهیم شد. ان شاءالله تعالی. و قبلاً هم اشاره کوتاهی نسبت به این موضوع بعمل آمد.
درباره ملائکه و نقش قدرتها و مأموریت های آنها درباره زندگانی انسانها، بالخصوص در شب قدر و مجموع ماه مبارک رمضان تذکراتی به عمل آمد و در این قسمت از این نوشتار به توضیح نکاتی می پردازیم. ان شاءالله تعالی. و آن اینکه امیرالمؤمنین علی – علیه السلام- در خطبه خود درباره ملائکه فرمود:
«وَ مِنْهُمْ أُمَنَاءُ عَلَى وَحْیهِ وَ أَلْسِنَةٌ إِلَى رُسُلِهِ وَ مُخْتَلِفُونَ بِقَضَائِهِ وَ أَمْرِهِ، وَ مِنْهُمُ الْحَفَظَةُ لِعِبَادِهِ وَ السَّدَنَةُ لِأَبْوَابِ جِنَانِهِ» (۲) یعنی: و از آنها (ملائکه) گروهی امین وحی او [خدای سبحان] هستند و زبان گویا بر پیامبران.
امین بودن ملائکه و گروهی از آنها نسبت به وحی پروردگار عالمیان، یکی در جهت انتقال آن از عالم ربوبیت به پیامبران است، بطوریکه در همین قطعه از کلام شریف امام- علیه السلام – به آن تصریح شده. یعنی وحی خدای سبحان در انتقال به پیامبران توسط گروهی از ملائکه محافظت می شود، و از هرگونه آسیبی و اختلاطی مصون می ماند. اما نقش ملائکه حامل وحی در محافظت از آن محدود به این مرحله نمی شود و بلکه به نوعی ادامه می یابد مثلاً در انتقال از پیامبران و رسولان خدای سبحان به انسانها و خنثی کردن اقدامات دشمنان خدا در از بین بردن و یا تحریف آن و ممانعت از گسترش و انتشار آن.
البته این موضوع احتیاج تفصیلی دارد که در فرصتی مناسب به بیان آن می پردازیم. ان شاء الله تعالی. یعنی نقش گروهی از ملائکه در حفاظت از وحی و کتاب آسمانی بعد از رحلت پیامبر خاتم – صلی الله علیه و آله- و در زمان برقراری «امامت» اوصیاء او. حاصل بحث اخیر این که از ناحیه قدرت و علم و رحمت و کریمیت و رازقیت و ربوبیت و بطور کلی از ناحیه اسماء و صفات و افعال ذات قدوس الله نظامی برای زندگی انسانها در عالم برقرار شده و بخشی از آن نظام مربوط می شود به یک مهمانی عظیمی که تمام انسانها به آن مهمانی دعوت شده اند و در فضای آن مهمانی عظیم انواعی از پذیرائی های کریمانه و باشکوه از مهمانها تحقق می یابد و آن مهمانی از نوع آنچه که در عالم دنیا و بین انسانها متداول می باشد نیست، بلکه یک مهمانی بدون شبیه و نظیر است و پذیرائی از مهمانها بطور دائم و لاینقطع در آن برقرار می باشد.
این مهمانی از طرف خدای سبحان – عزّ و جلّ – و در فضای حکومت او و از ناحیه «ربوبیت» او به وجود آمده و جهاتی از آن با عالم دنیا ارتباط دارد و جهاتی دیگر در باطن عالم دنیا و در آخرت تحقق می یابد، می شود آن را مهمانی ملکوتی خدای سبحان نامید.
سرانجام لازم است متذکر نقش خود انسانها در بهره برداری گسترده و فراوان از این مهمانی و استعداد و ظرفیت آنها برای بهره مندی بیشتر شویم و این مطلب – به خواست خدا – در شماره بعدی مورد بحث و بررسی قرار خواهد گرفت.
الیاس کلانتری
پاورقی ها:
۱- المیزان فی تفسیر القرآن، علامه طباطبائی، تفسیر سوره قدر، بخش «بحث روائی»
۲-نهج البلاغه، خطبه اول