کلام ایام – ۵۲۳، تجلی اعظم خدای سبحان و شروع عظیم ترین و برترین مرتبه آموزشی آسمانی برای انسانها
*بِسْمِ ٱللَّٰهِ ٱلرَّحْمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ*
بخش اول
در آستانه ورود به فضای قدسی شب و روز عید عظیم مبعث آخرین پیامبر خدا، حضرت محمد –صلی الله علیه و آله و سلم- به مقام نبوت و رسالت قرار گرفته ایم. لازم است رسیدن این عید عظیم به همه انسانها و عالم انسانیت بالخصوص به پیروان دین خدا تبریک گفته شود. بهترین تبریک هم تذکر رویداد عظیم پر برکتی است که ساعت آخر چنین شبی و شروع روز آن در مکانی مقدس و کنار شهری مقدس و در زمانی با عظمت و قداست بی پایان، وقوع یافته است. نزول آخرین کتاب آسمانی ، یعنی قرآن مجید و آموزش علوم و معارف آن به انسانها در جریان این رویداد عظیم شروع شده و استمرار یافته است.
با بعثت آخرین پیامبر خدا و مأموریت او برای دریافت وحی پروردگار عالمیان و نزول اولین بخش از آخرین کتاب آسمانی، راههای رسیدن به مقصد اصلی آفرینش به انسانها نشان داده شده و برای آنها هموار گشته و علائم راهنمائی دائمی در کنار راهها نصب شده و چراغهائی در سر تا سر آن راهها روشن شده است. علائمی که هرگز از بین نمی رود و چراغهائی که هرگز خاموش و حتی کم نور هم نمی شود .
درباره عظمت شب مبعث و برکات بی پایان آن سخنان زیادی از معلمان آسمانی نقل شده است، از جمله کلامی که در بیان برکات عظیم آن از وجود مبارک امام جواد –علیه السلام- رسیده و آن کلام نورانی ذیل است :
«إِنَّ فِي رَجَبٍ لَيْلَةً [لليلة] هِيَ خَيْرٌ لِلنَّاسِ مِمَّا طَلَعَتْ عَلَيْهِ الشَّمْسُ وَ هِيَ لَيْلَةُ سَبْعٍ وَ عِشْرِينَ مِنْهُ نُبِّئَ رَسُولُ اللَّهِ صفِي صَبِيحَتِهَا»(۱) یعنی: در ماه رجب شبی است که از[مجموع] آنچه آفتاب بر آن می تابد، بهتر است و آن شب بیست و هفتم از آن ماه است که در صبح آن رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم- به مقام نبوت و رسالت مبعوث شد.
در این کلام شریف اشاره ای شده به خیریّت و برکات عظیم شب مبعث که طبق معیارهای دین خدا و عقول سالم و خالص انسانها آن خیریت و برکات از مجموع آنچه آفتاب بر آن می تابد عظیم تر و بیشتر است.
پیامبر خاتم – صلی الله علیه و آله و سلم- رحمتی است از طرف خدای سبحان برای همه عالمیان، بطوریکه خدای سبحان در کتاب آسمانی فرمود:
«وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ» (الأنبياء/۱۰۷) یعنی: [ای پیامبر] ما تو را نفرستادیم جز رحمتی برای [همه] عالمیان.
همچنین درباره آخرین کتاب آسمانی یعنی قرآن مجید می فرماید:
« إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ لِلْعَالَمِينَ » این [کتاب یعنی قرآن] نیست جز آموزشی برای عالمیان.
البته لازم به ذکر است که همه پیامبران رحمتی از طرف الله –عزّوجّل- برای انسانها بودند جز اینکه شریعت و کتاب آسمانی آنها برای آموزش انسانها در دوره زمانی معین و محدودی بود اما شریعت و کتاب آسمانی آخرین پیامبر برای همه زمانها و همه انسانها است.
جریان بعثت پیامبر خاتم – صلی الله علیه و آله و سلم- و نزول اولین بخش از کتاب آسمانی در بعضی از کتب تاریخ و تفسیر قرآن ذکر شده و در عده ای از آن منابع تاریخی بعضی از اخبار ضعیف هم مورد استناد قرار گرفته و ما در بعضی از مقالات قبلی متذکر اصل آن رویداد مبارک شدیم و در این قسمت قطعه ای از یک مقاله منتشر شده قبلی را می آوریم:
« یک شب در زمانی که رسول خدا (ص) در غار حراء بود، فرشته وحی بر او نازل شد و به او گفت: بخوان او گفت: خواندن نمی توانم! فرشته او را گرفت و به سختی فشار داد، سپس او را رها کرد و باز گفت بخوان و او گفت خواندن نمی توانم و سه بار این رفتار تکرار شد، سپس فرشته گفت:
«اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ– خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ– اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ– الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ–عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يعْلَمْ» [آیات اول سوره علق]سپس رسول خدا (ص) با آیات نازل شده برگشت و به منزل خود رسید، در حالیکه قلبش می لرزید و به اهل خانه گفت مرا بپوشانید! و او در رختخواب افتاد، تا حالت اضطراب از او برطرف شد و به همسرش گفت: بر جان خود می ترسم و همسرش خدیجه گفت: هرگز چنین نیست و خداوند هرگز تو را تنها نمی گذارد. چون تو شخص نیکوکاری هستی و به نیازمندان کمک می کنی، و زحمات دیگران را تحمل می کنی.
سپس خدیجه (س) وضعیت آن حضرت را به «ورقة بن نوفل» پسر عموی خودش که از دانشمندان مسیحی بود اطلاع داد و او گفت که نگران نباشید که او به مقام نبوت مبعوث شده است.
مطلب به صورتی که نقل شده از جعلیات تاریخ است و هیچ گونه سازگاری با واقعیت و مقام رسالت ندارد. مرحوم علامه طباطبایی در تفسیر المیزان این روایت را نقل و رد کرده است و دلایل مردود بودن آن را بیان کرده است.(۲)
اینکه رسول اکرم (ص) بعد از مراجعت از کوه حراء جهت استراحت به رختخواب برود، یک رفتار طبیعی است. آن حضرت حدود یک ماه، خارج از منزل و در کوه و شب ها در داخل غار روی یک قطعه سنگی می خوابیده و شب مبعث بعد از ملاقات با فرشته وحی و دریافت مقام رسالت خداوند و آیات نازل شده و آمدن از کوه به شهر مکه و طی فاصله چند کیلومتری بین کوه حراء و شهر مکه به صورت پیاده به منزل خود رسیده و در این وضعیت خیلی طبیعی است که احتیاج به استراحتی پیدا کند و به رختخواب برود! این رفتار چه ربطی به ترسیدن و اضطراب و شبیه به آن دارد؟!
نهایتاً می شود گفت آن حضرت بعد از رسیدن به مقام رسالت خداوند، در تفکر فرو رفته و در عظمت مقام رسالت و تکالیف سنگین آن و اینکه کار عظیم و گسترده رسالت و دعوت به دین توحیدی را چگونه شروع کند. می اندیشیده که در آن حال مورد خطاب مجدد پروردگارش قرار گرفته و دومین قطعه از وحی بر او نازل شده و در ضمن آیات نازل شده در این مرحله، دستورالعملی از پروردگارش را برای شروع کار رسالت دریافت کرده است. – بخواست خداوند در مورد دومین قسمت از آیات نازل شده، در بخش های بعدی این مقالات توضیحات لازم ذکر خواهد شد. –
اولین پیام خداوند به پیامبر اکرم (ص)
« بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ — خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ –اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ — الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ — عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يعْلَمْ » ( العلق آیات ۵-۱ ) در این بخش از مقاله و بخش بعدی، به تفسیر و توضیح فشرده اولین آیات نازل شده و تناسب معانی آنها با اوضاع فرهنگی و عقیدتی زمان نزول می پردازیم، با تذکر یک نکته در مورد قرآن مجید و علم تفسیر و آن نکته به عمومیّت معانی آیات قرآن مربوط می شود. توضیح اینکه معانی آیات قرآن برای عموم انسان ها و در همه زمان ها می باشد و اختصاص به مردم زمان نزول و یا مخاطبان اولیه پیامبر خدا (ص) و یا مردم عربستان و غیر آن ها ندارد.
حتی آیاتی از قرآن مجید که در ارتباط با حادثه ای در زمان حیات رسول خدا (ص) نازل شده اند، و « شأن نزول » قطعی دارند،- باصطلاح مفسران- باز هم معانی آن ها مختص موارد نزول نمی باشد و عمومیت معانی آن ها برای همه انسان ها و در همه زمان ها برقرار می باشد. و مورد نزول تنها مصداقی از مصادیق آیه محسوب می شود. اما اینکه گفتیم: تناسب معانی آیات اولیه با اوضاع فرهنگی و عقیدتی زمان نزول، مراد این است که اولویت این آیات برای نزول در اولین مرحله کدام است؟! طبعاً باید آیات نازل شده در آغاز رسالت و در ابتداء، مشتمل بر یک بحث مهم محوری باشند!
وقتی در معانی آیات و افکار و عقاید متداول بین مردم زمان نزول و حتی زمان های دیگر دقت کنیم، تناسب معانی آن ها با نیازهای اصلی و محور عقاید و افکار آن ها روشن می شود. و آن اینکه محور معانی آیات قرآن «توحید خداوند» است و توحید محور اصلی همه آیات قرآن و آموزش های ادیان آسمانی می باشد. بطور کلی نظام زندگی آسمانی مبتنی بر توحید پروردگار می باشد و همه امور زندگی انسان، اعم از آسایش ها و امنیت ها و حقوق فردی و اجتماعی آن ها و روابط مطلوب بین افراد و ملت ها، به آن ارتباط پیدا می کند و در مقابل یعنی عدم برقراری نظام توحیدی انسان ها دچار انواع بحران ها و فقرها و جنگ ها و نابسامانی ها خواهند شد.
این موضوعات فقط بخشی از عناوین اصلی بحث توحید است و امیدواریم توضیحات لازم در این زمینه و ارتباط توحید با جهات مختلف زندگی انسان ها را در مباحث بعدی به صورت مستدل بیاوریم. در این قسمت به توضیح فشرده معانی آیات می پردازیم:
۱- «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ »
اسم: علامت، نشانه. کلمه اسم گاهی به صورت یک لفظ قراردادی است که جهت نامیدن انسان ها و سایر موجودات بکار می رود و گاهی مراد از آن وصفی از اوصاف یک موجود است. این کلمه به هر دو معنی در قرآن کریم بکار رفته است.
مراد از کلمه « اسم » در این آیه معنای دوم آن می باشد و می فرماید: دریافت کن وحی پروردگارت را با استمداد از اسم «ربوبیّت» او، همان پروردگار که موجودات را آفرید.
ربّ: صاحب، پرورش دهنده، مدیر. اگر این کلمه به چیزی اضافه نشود، فقط در مورد « الله » بکار می رود.
قابل ذکر است که عموم مشرکان عالم، خلقت موجودات را به الله نسبت می دادند. یعنی معتقد به خالقیت الله بودند و اما « ربوبیّت » عالم و مخلوقات آن را به موجودات دیگری عمدتاً از ملائکه نسبت می دادند و معتقد بودند که الله فقط « خالق » موجودات است، نه « ربّ » آن ها.
در آیات متعددی از قرآن در مقام احتجاج علیه عقاید مشرکان به موضوع خلقت موجودات از طرف الله، اشاره شده است که مورد قبول آن ها هم بود. و توضیح داده شده است که هیچ موجودی غیر از الله نمی تواند ربّ آن ها باشد، و خلقت، و ربوبیّت، هر دو یک حقیقت هستند و حقیقت ربوبیت همان خلقت های متوالی است، پس وقتی حتی خود مشرکان عقیده به خالقیت الله دارند، دیگر نمی توانند غیر او را به عنوان ربّ در نظر بگیرند، و عقیده آن ها در مورد « ربّ » بودن موجودات دیگر غیر از الله از نظر عقلی باطل است.
۲- « خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ »
علق: قطعه خون جامد. در آیه قبلی اصل موضوع خلقت و خلقت عموم موجودات مورد نظر بود، اما در این آیه، خلقت انسان مورد توجه قرار گرفته. یعنی توجه انسان ها از اصل خلقت به صورت عامّ، به خلقت انسان به صورت خاص معطوف شده است. یعنی این موجود دارای این همه عظمت و دقایق وجودی از قطعه ای خون جامد آفریده شده است. توضیح اینکه ماده خلقتی یک انسان یک شی ء بی ارزش و بی اهمیت یعنی قطعه ای خون جامد است و قبل از آن هم مقداری خاک و مواد بی ارزش در زمین بوده که شی ء قابل ذکری نبود اما حالا تبدیل به موجودی شده است دارای عظمت ها و ارزش های فوق ادراکات عادی انسانی و این همه عظمت طبعاً به قدرت و علم و به طور کلی به فعل خداوند مربوط می شود. و این قدرت الله است که از یک مقدار مواد بی ارزش زمینی چنین موجودی را آفریده است و این آفرینش که به صورت استمراری و آن به آن محقق می شود، در حقیقت همان ربوبیّت این موجود است و طبعاً این ربوبیّت از غیر قدرت الله و از هیچ موجودی دیگری جز او، بر نمی آید.»(۳)
قابل توجه دقیق است که در اولین بخش از آموزشهای قرآن مجید و در اولین آیات نازل شده ، افعال و اوصافی از خدای سبحان ذکر شده همچنانکه در آیه اول اشاره فرمود به خلقت موجودات. پس لازم است انسانها «خالقیت» پروردگار عالمیان را مورد توجه مستمری قرار بدهند و او را بجهت خلقت موجودات و اعطای وجود به خودشان شکر کنند.
بعد از ذکر اصل خلقت انسان ، ذکری از «اکرمیت» پروردگار عالمیان بعمل آمده و آیات مشتمل بر آموزشهای مربوط به توحید خدای سبحان و بطور ضمنی نفی شرک می باشد و ما در بخش بعدی به بحثی تفصیلی درباره خلقت و ربوبیت موجودات خواهیم پرداخت . (ان شاء الله تعالی)
اما آنچه نباید مورد غفلت و یا کم توجهی قرار بگیرد عظمت خاص این شب و روز است. لازم است از موقعیت و وضعیت خاص شب و روز بعثت بهره برداری مناسبی به عمل آید و این فرصت گرانبها از دست نرود . در کتابهای دعا اعمال معینی برای این شب و روز ذکر شده مثل خواندن بعضی از دعاها و نماز ها و بیداری در این شب و یا بخشی از آن و اشتغال به ذکر الله و تلاوت قرآن و استغفار و روزه گرفتن در روز مبعث.
در بعضی از مقالات مربوط به ماه رمضان و اعمال آن ، به موضوع استجابت دعا در زمانها و مکانهای خاص و همچنین وضعیت روحی انسان در بعضی از زمانها و مکانها اشاره ای نمودیم و حاصل بحث این شد که علاوه بر جریان رحمت عمومی خدای سبحان در همه اوقات و ساعتهای شب و روز، مراتب خاص و فوق عادی رحمتی و برکاتی هم از طرف او در فضای زندگی انسانها جریان می یابد و لازم است آنها زمان و فضای آن جریانات خاص و فوق عادی رحمت خدا را پیدا کنند و آنها را شناسائی کنند و از آنها بهره برداری مناسبی بعمل آورند.
برای آشنائی با مجاری رحمت عمومی و خاص خدای سبحان احتیاج به علم و قدرت ادراکی فوق عادی معلمان آسمانی وجود دارد و امیدواریم در ادامه این مقالات به توضیحات لازمی در این زمینه موفق شویم. و باز امیدواریم با توجه دقیق به موقعیت خاص امشب و جریان عظیم رحمت و برکات خدای سبحان در آن و انجام اعمال و عبادات سفارش شده مشمول عنایات خاص آن ذات قدوس الله قرار بگیریم.
الیاس کلانتری
پاورقی ها:
۱– مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل ج ۶ ص۲۸۸ ح۸۵۶
۲ – تفسیر المیزان، بحث روائی مربوط به آیات اول سوره علق
۳ – وبسایت حکمت طریف ، بخش کلام ایام ، شماره ۴۴