کلام ایام – ۷۰، یادی از شکوه ماه رمضان

یادی از شکوه ماه رمضان

بخش اول

نوشتن مقالات کلام ایام در ماه مبارک رمضان مطابق برنامه تنظیم شده و اعلام شده، پیش نرفت و فرصت ماه رمضان به پایان رسید. اما از ابتداء ماه رمضان بنا بر این بود که قطعاتی از بعضی دعاهای مخصوص آن ماه را همراه با توضیح و تفسیر فشرده ای در مقالات کلام ایام ذکر کنیم. حال اگر چه آن ماه عظیم و کریم به پایان رسیده اما موضوع دعا اختصاصی به زمان خاصی مثل ماه رمضان ندارد و انسان ها دائماً به آن نیازمند هستند،- اگر چه ماه رمضان موقعیت خاصی برای دعا و ارتباط با خداوند دارد- لذا مطالب مورد نظر را به صورت شرح و توضیح قطعاتی از بعضی دعاها در چند مقاله بیان می کنیم.

يَا عَلِيُّ يَا عَظِيمُ

این دعا از امام صادق و امام کاظم (علیهما السلام) نقل شده است و سفارش شده است که بعد از نمازهای واجب در ماه رمضان خوانده شود. بعضی از عبارات این دعای شریف را توضیح می دهیم:

«يَا عَلِيُّ يَا عَظِيمُ يَا غَفُورُ يَا رَحِيمُ أَنْتَ الرَّبُّ الْعَظِيمُ‏– الَّذِي لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ‏ءٌ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ» این دعا با خواندن تعدادی از اسماء الحسنای خدا شروع شده است و در آن قبل از درخواست مورد نظر تعظیم و تجلیلی از پروردگار به عمل آمده است. خداوند فرمود:

«وَلِلَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى فَادْعُوهُ بِهَا» (الأعراف/۱۸۰) یعنی اسماء الحسنی اختصاص به خدا دارد و او را با آن ها بخوانید. بحث در «اسماء الحسنی» و معنای آن را به فرصت دیگری موکول می کنیم. نکته مهم دیگر این آیه غیر از معنای اسماء الحسنی و غیر از اختصاص آن اسماء به خداوند، موضوع خواندن خدا با اسماء الحسنی هست، و در این دعا و دعاهای فراوان دیگری که از وجود مبارک ائمّه معصومین علیهم السلام نقل شده است، این موضوع یعنی خواندن خدا با اسماء الحسنای او اجمالاً و یا تفصیلاً مورد توجه قرار گرفته.

در مقام دعا انسان باید با قلب خود بطور خالص متوجه پروردگار عالم شود و صفات و افعال او را در نظر بگیرد و اسماء او را یاد کند. و بطور کلی بین بنده و اسماء و صفات پروردگار عالمیان نوعی ارتباط برقرار شود. از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که فرمود:

«إيَّاكُمْ إذا أرادَ أَحَدُكُمُ أنْ يَسْئَلَ مِنْ رَبِّهِ شَيْئاً مِنْ حَوائِجِ الدُّنْيا وَالْاخِرَةِ حَتّى‏ يَبْدَءَ بِالثَّناءِ عَلَى اللّهِ عزَّوَجَلّ وَالْمَدْحِ لَهُ وَالصَّلاةِ عَلَى النَّبىِّ ثُمَّ يَسْئَلُ اللّهَ حَوائِجَهُ‏»^(۱) وقتی یکی از شما اراده کرد از پروردگارش چیزی از حوائج دنیا و آخرت بخواهد باید در ابتدا شروع کند به ثنای الله- عزّوجلّ- و او را مدح کند و بر پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) صلوات بفرستد و بعد حاجت های خود را بخواهد.

لازم به ذکر است که خداوند نیازی به ثنا و مدح بنده اش ندارد، اما ثنا و مدح خداوند و بخاطر آوردن صفات و افعال او در روح انسان زمینه مساعدی برای دعا و استجابت آن به وجود می آورد. چون استجابت دعا به وضعیت روحی دعا کننده ارتباط دارد و بدون به وجود آمدن زمینه مناسب برای دعا در قلب انسان، دعای او دعای حقیقی نخواهد بود. لذا دعای او مستجاب نخواهد شد، در حقیقت او دعا نکرده است و بلکه الفاظ دعا را به زبان آورده و یا از قلب خود گذرانده است.

در روایت دیگری از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که فرمود:

« إِنَّ فِي كِتَابِ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) إِنَّ الْمِدْحَةَ قَبْلَ الْمَسْأَلَةِ فـَإِذَا دَعـَوْتَ اللَّهَ عـَزَّ وَ جـَلَّ فَمَجِّدْهُ قُلْتُ كَيْفَ أُمَجِّدُهُ قَالَ تَقُولُ یا مَنْ هُوَ أقْرَبُ إلَىَّ مِنْ حَبْلِ الْوَريدِ، يا فَعَّالًا لِما يُريدُ، يا مَنْ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ، يا مَنْ هُوَ بِالْمَنْظَرِ الْأعْلى‏، يا مَنْ هُوَ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَىْ‏ءٌ»^(۲)

یعنی امام صادق (علیه السلام) فرمود: در کتاب امیرالمؤمنین- صلوات الله علیه- است که ستایش قبل از درخواست است، پس وقتی خدا را- عزّوجلّ- می خوانی، او را تمجید کن، ]کسی[ گفت: چگونه او را تمجید کنم؟ امام (علیه السلام) فرمود می گوئی: ای آنکه از رگ قلب ]یا گردن[ به من نزدیکتری و ای آنکه هر چه را اراده کنی انجام می دهی و ای آنکه حائل می شوی بین انسان و قلب او و ای آنکه در منظر اعلی هستی و ای آنکه چیزی مثل او نیست.

در این کلام امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) هم به یکی از شرایط استجابت دعا اشاره فرموده و آن ستایش پروردگار و توجه به صفات و افعال او قبل از دعا است. و بدون به وجود آمدن آن زمینه، دعای بنده دعای حقیقی نخواهد بود.

در دعای مورد بحث دعای يَا عَلِيُّ يَا عَظِيمُ این موضوع اساسی در دعا مورد توجه دقیقی قرار گرفته است و به بنده ها سفارش شده با ذکر تعدادی از اسماء الحسنای خدا و خواندن او با آن ها، او را ثنا بگویند و مدح کنند و بعد حاجت مورد نظر خود را بخواهند.

در این بخش از دعا بعد از گفتن «یا عظیم» مجدداً عظمت الله مورد توجه قرار گرفته و گفته شده: «أَنْتَ الرَّبُّ الْعَظِيمُ‏» یعنی انسان در مقام دعا باید عظمت پروردگارش را بخاطر آورد. البته عظمت او بی پایان است و طبعاً فوق حدّ ادراک، و فوق حد احاطه علمی، اما بنده می تواند توجهی به اصل عظمت او پیدا کند، نه میزان عظمت او و چگونگی آن! در موضوع عظمت خداوند، اشاره ای به یکی از آیات قرآن شده است و آن اینکه خداوند فرمود:

«لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ‏ءٌ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ» یعنی چیزی مثل او نیست و او است شنوای بینا. لازم به ذکر است که خیلی از انسان ها بدون اینکه بخواهند یا بدانند، در عمل خدا را به موجوداتی تشبیه می کنند و صفات مخلوقات را- اگر چه ندانسته- بر او جاری می کنند، و این عمل نوعی شرک است و یکی از موانع استجابت دعا هم همین عمل است.

انسان اگر در مقام دعا به صفات و افعال خداوند از جمله سمیع و بصیر بودن او و همچنین غنی و کریم بودن او توجه عمیی پیدا کند و به مقام یقین برسد، دعاهای او مستجاب خواهد شد و درخواست هایش به او عطا خواهد شد، هر قدر آن درخواست ها عظیم و سنگین باشد، مگر در صورتی که دریافت بعضی از خواسته های او در علم خداوند به نفع او نباشد. برای خدا فرقی نمی کند که خواسته بنده کوچک باشد یا بزرگ، کم بها باشد یا خیلی قیمتی و گرانبها و این انسان است که تصور می کند که خواسته های عظیم نمی تواند به راحتی برسد، چون تو در زندگی عادی به این تصور عادت کرده است.

توضیح اینکه انسان ها اشیاء کم ارزش و ارزان قیمت را می توانند به راحتی از یکدیگر درخواست کنند، مثلاً یک انسان به راحتی می تواند به یک دوست و آشنا حتی یک رهگذر بگوید یک قلم و یک صفحه کاغذ به او بدهد، اما او به راحتی نمی تواند به کسی بگوید اتومبیل خود را به من هدیه کن که مال من باشد. یا خانه ات را بفروش و پولش را به من بده! چون این نوع درخواست ها بسیار سنگین است و غالباً انسان ها آن ها را نمی پذیرند و در نتیجه اکثر انسان ها به این تصور عادت کرده اند و در مورد خواسته های خود از خداوند هم همین روحیه را دانسته یا ندانسته بکار می برند. در حالیکه برای خداوند فرقی نمی کند که درخواست بنده کوچک باشد یا بزرگ و قیمتش کم باشد یا زیاد.

این نوع تشبیه خداوند به مخلوقات منشأ گرفتاری ها و محرومیت های زیادی در انسان ها می شود در این دعا و امثال آن توجه انسان ها به این موضوع معطوف می شود که خداوند دارائی و قدرت و کرم نامحدود دارد و بنده می تواند از فضل بی پایان او مسألت کند.

 الیاس کلانتری

۹۵/۴/۲۶

پاورقی ها:

۱-اصول کافی، کتاب الدعاء باب «الثناء قبل الدعاء»، ح ۱، (نسخه انتشارات علمیّه اسلامیّه)، ج ۴، ص ۲۳۶

۲-همان، ح ۲