کلام ایام ـ ۴۹۴، ملائکه حاملان رحمت خدا در شب قدر

بخش دوم*

از جمله اوصاف شب قدر تنزل ملائکه و روح در آن شب به عالم دنیا است. در آیات سوره «قدر» بعنوان رویداد بسیار مهمی این جریان یعنی نزول ملائکه و روح ذکر شده و یا این جریان بعنوان جهتی از خیریت شب قدر بیان شده است. در هر صورت این جریان از عظمت و جلالت خاصی برخوردار است.

ملائکه موجودات بسیار عظیم و قدرتمندی هستند که برای اجرای اوامر و اراده های خدای سبحان درعالم فوق دنیا و در عالم دنیا دارای اختیارات عظیمی هستند و مأموریت های مهمی به آنها محول می شود.

در آیاتی از قرآن مجید اوصافی از آنها و مأموریت های آنها و نقش آنها در زندگی انسانها ذکر شده است. بیان اوصاف ملائکه و اعمال آنها احتیاج به بحث تفسیری و عقیدتی و علمی مفصلی دارد و ما ناچار در این نوشتار به ذکر اجمالی بعضی از اوصاف و اعمال آنها عمدتاً در ارتباط با موضوع شب قدر و تقدیرات خدای سبحان در زندگی انسانها اکتفاء می کنیم.

امام امیرالمؤمنین علی ـ علیه السلام ـ در بعضی از خطبه های خود توصیفی از آن موجودات برتر و اعمال آنها بعمل آورده است. و ما چند بخش از مقالات قبلی را در این زمینه در این نوشتار ذکر می کنیم:

خدای سبحان در کتاب آسمانی می فرماید:

«تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ» در آن شب ملائکه و روح به عالم دنیا نازل می شوند. مراد از نزول ملائکه و روح در شب قدر، نزول اختصاصی شب قدر است. یعنی در آن شب ملائکه با قدرت و اختیارات اختصاصی جهت مأموریت معینی به عالم دنیا نازل می شوند. اولاً مراد از ملائکه در این سوره غیر از آن گروه از ملائکه می باشند که به طور متعارف در عالم دنیا استقرار دارند، مثل ملائکه کاتبان اعمال و ملائکه محافظان انسان ها و گروه هایی از ملائکه که زندگی عادی انسان ها را به طور مستمر تدبیر می کنند و اجرای فرمان های خداوند را در جریان زندگی عادی انسان ها به عهده دارند.در روایتی از رسول اکرم ( صلّی الله علیه و آله و سلّم ) نقل شده است که ملائکه مورد نظر ساکنین سدرة المنتهی هستند و جبرئیل از آنها است.^(۱) «به اذن ربّهم» در این آیه اشاره ای دارد به اینکه ملائکه و روح در آن شب به اذن پروردگارشان نازل می شوند. مراد از «اذن» در این آیه و آیات دیگری که نوعی مشابهت با این آیه دارند، معنای عرفی آن نیست. مثل اینکه کسی بخواهد وارد اتاقی و خانه ای و یا امثال آنها بشود، از ساکنان و صاحبان آنها اجازه می گیرد، یا برای خروج از جایی یا اقدام به کاری؛ بلکه مراد از «اذن» در این آیه و امثال آن، قدرت بخشیدن به یک موجود از طرف خداوند برای انجام کاری است.مثل اینکه خداوند می فرماید:

«وَالْبَلَدُ الطَّيبُ يخْرُجُ نَبَاتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ» (الأعراف/۵۸) یعنی زمین مستعد، گیاهش به اذن پروردگارش می روید. اینجا طبعاً اذن پروردگار به زمین به معنای عرفی نیست؛ بلکه مراد استعدادی است که خداوند برای رویاندن گیاهان به آن عطا کرده است.و در مورد معجزات حضرت عیسی بن مریم (علیهما السلام) می فرماید:

«وَإِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّينِ كَهَيئَةِ الطَّيرِ بِإِذْنِي فَتَنْفُخُ فِيهَا فَتَكُونُ طَيرًا بِإِذْنِي وَتُبْرِئُ الْأَكْمَهَ وَالْأَبْرَصَ بِإِذْنِي وَإِذْ تُخْرِجُ الْمَوْتَى بِإِذْنِي» (المائدة/۱۱۰) مراد از ساختن چیزی بصورت پرنده از گل و دمیدن در آن و درآمدن آن بصورت یک پرنده زنده و شفا دادن امراض غیر قابل علاج در علم طب آن روز و زنده کردن مرده ها، این نیست که حضرت عیسی (علیه السلام) قدرتی بر این نوع کارها در وجود خود داشت و هر وقت خداوند اجازه می داد، آن قدرت را بکار می برد و مثلاً مرده را زنده می کرد؛ بلکه مراد این است که قدرت زنده کردن مرده را لحظاتی خداوند به حضرت عیسی عطا می کرد. چون زنده کردن مرده ها یک کار خدایی است و فقط خداوند چنین قدرتی را دارد.و آیات دیگری در قرآن این مطلب، یعنی این معنی را برای کلمه «اذن» گفتیم، ثابت می کند. حاصل بحث اینکه: قدرت و اختیاراتی که ملائکه در شب قدر دارند و تأثیراتی که آنها در زندگی انسانها ایجاد می کنند، در آن شب از طرف خداوند به آنها عطا می شود. و این اقتدار در شب قدر، در اختیار ملائکه می باشد و آنها جهت اجرای امر پروردگار در زندگی انسانها در آن شب، اختیارات و قدرت های خاصی را از پروردگارشان دریافت می کنند.در این آیه کلمه «امر» بدون قید ذکر شده و اشاره شده است به اینکه ملائکه برای اجرای هر امری نازل می شوند. اما در آیه سوره دخان کلمه «امر» با کلمه «حکیم» مقید شده است. بطوریکه فرمود:«فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ» ظاهراً مراد این است که ملائکه در آن شب برای تقدیر اوامر پروردگار عالم در مورد انسانها نازل می شوند و قدرت این کار را در آن شب از خداوند دریافت می کنند و امور زندگی انسانها را از صورت اجمالی به صورت  تفصیلی و تعیین شده در می آورند، و سهم هر انسانی را از عطایای پروردگار برای آنها تقسیم می کنند و حوادث زندگی انسانها را از شب قدر تا شب قدر سال بعدی رقم می زنند. یعنی سرنوشت یکسال انسان در شب قدر تعیین می شود و وضعیت انسانها در شب قدر مثل اشتغال به عبادات و انجام کارهای خیر و ارتباط با خداوند و توبه و استغفار و تلاوت قرآن و دعا و درخواست از پروردگار در سرنوشت آنها و حوادثی که در یکسال برای آنها روی خواهد داد، مؤثر است.انسانها می توانند با انجام اعمالی که گفته شد، بهره و نصیب خود را از رحمت پروردگارشان و برکات او، چندین هزار برابر شب های عادی بیشتر کنند و با دعاهای خود موجب دفع و رفع بلاها و گرفتاری های خود شوند، حتی بلاها و گرفتاری های تقدیر شده.^(۲)

در مقالات قبلی بعضی از موضوعات اساسی سوره قدر مورد بحث اجمالی قرار گرفت و در این مقاله عناوین موضوعات سوره مجدداً مورد تذکر گرفت ـ به نقل از مقاله شماره ۶۱ ـ و در فرصت اندک باقی مانده برای بهره برداری بیشتر از برکات شب قدر، دو مورد از آن موضوعات را محور بحث در این مقاله و مقالات بعدی قرار می دهیم و آن دو عبارتند از فواید و برکات نزول ملائکه در شب قدر و برکات وجودی حجت های خداوند در شب قدر برای انسانها.

موضوع اولی را در این مقاله مورد بحث قرار می دهیم و عنوان مقاله هم از همان موضوع تعیین شد. و موضوع دوم در مقالات بعدی و در ارتباط با شخصیت آسمانی امام امیر المؤمنین علی ـ علیه السلام ـ و حادثه شهادت آن بزرگوار مورد بحث قرار خواهد گرفت ( ان شاء الله تعالی )

ارتباط انسانها در شب قدر با ملائکه

در آیه چهارم از سوره قدر فرمود:

«تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ»(القدر/۴) یعنی : ملائکه و روح در آن شب با اذن پروردگارشان نازل می شوند بجهت تدبیر  هر امری از امور عالم یا امری از امور.

در این آیه کریمه دو موضوع اصلی لازم است مورد بحث و بررسی قرار بگیرد یکی موضوع « تنزل ملائکه و روح» و دیگری معنی« اذن» پروردگار، بطور کلی، و در این آیه. درباره معنی اذن پروردگار درمقالات قبلی بحث قرآنی فشرده ای مطرح شد و دراین مقاله هم، آن قسمت از بحث از آن مقالات نقل شد^(۳)و در این بخش به همان بحث اکتفاء می کنیم.اما موضوع ملائکه و نزول آنها در شب قدر و ارتباط زندگی انسانها با آنها مورد بحث محوری در این مقاله و ادامه آن خواهد بود.

در آیات زیادی از قرآن از موجوداتی به نام «ملائکه» ذکری به میان آمده و اوصافی ار آنها بیان شده است در این مقاله فرصت لازم برای بحث مفصل در حقیقت وجود ملائکه در اختیار نیست و فقط جهتی از حقیقت وجود آنها و ارتباط آنها با انسانها را بطور فشرده مورد بحث قرار می دهیم.

ابتداءً لازم به تذکر است که در قرآن مجید ایمان به ملائکه در کنار ایمان به الله و حیات اخروی و کتابهای آسمانی و پیامبران ذکر شده است! بطوریکه خداوند می فرماید:

«وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيينَ» (البقرة/۱۷۷) یعنی: بّر آن است که انسان ایمان بیاورد به الله و روز قیامت [ و حیات اخروی ] و ملائکه و کتاب [ آسمانی ] و پیامبران.

از این آیه کریمه اهمیت موضوع ملائکه و لزوم شناسائی صفات و افعال آنها روشن می شود.

طبق آیاتی از قرآن مجید آنها موجوداتی شریف و گرامی هستند که از طرف خداوند مأموریت دارند برای به جریان انداختن زندگی انسانها و اداره آنها یعنی واسطه های بین خداوند ـ عزّوجلّ ـ و عالم مشهود هستند به طوری که تمام حوادث مربوط به زندگی انسانها به نحوی به صفات و افعال آنها ارتباط دارد. و آنها موکل بر زندگی انسانها هستند( تفسیر المیزان ) ^(۴)

شناسائی ملائکه و افعال و صفات آنهاـ اگر چه در مرتبه سطحی ـ موجب آشنائی بیشتر با قوانین و سنتهای پروردگار و بهره برداری بیشتر از آنها در مسیر زندگی دنیوی و در راه یابی به حیات مطلوب اخروی می شود.

ملائکه قدرتهای عظیمی در اختیار دارند و ابعاد وجودی آنها بسیار عظیم و حیطه فعالیت آنها بسیار گسترده است و نباید قدرت و مو قعیت آنها را با موجودات شناخته شده در عالم طبیعت مقایسه کرد.

امام امیر المؤمنین علی ـ علیه السلام ـ در یکی از خطبه های خود در مورد ملائکه می فرماید:

«وَ مِنْهُمْ أُمَنَاءُ عَلَى وَحْيِهِ وَ أَلْسِنَةٌ إِلَى رُسُلِهِ وَ مُخْتَلِفُونَ بِقَضَائِهِ وَ أَمْرِهِ وَ مِنْهُمُ اَلْحَفَظَةُ لِعِبَادِهِ وَ اَلسَّدَنَةُ لِأَبْوَابِ جِنَانِهِ»^(۵) یعنی:گروهی از ملائکه امنای وحی پروردگار و زبان گویای او بر پیامبرانش و در تردد برای قضاء و امر او هستند! و از آنها گروهی محافظان بندگان خدا و نگهبانان درهای بهشت او هستند. »^(۶)

منظور از «تنزل ملائکه» در شب قدر نزول عادی مستمر بعضی از آنها برای به جریان انداختن زندگی عادی انسانها نیست و بلکه آن گروه از ملائکه و تنزل آنها در شب قدر و مأموریت خاص آنها احتیاج به توضیحاتی دارد که ذیلاً به بعضی از جهات موضوع اشاره ای می شود: تنزل ملائکه یعنی: نوع خاصی از نزول یا در حال اجرای امر خداوند مبنی بر نزول و یا جهت اجرای امر خداوند است.

« منظور از ملائکه و نزول آنها در شب قدر، آن گروه از ملائکه نیستند که جهت اداره امور زندگی انسانها در عالم دنیا و کنار انسانها مستقر هستند و یا به طور مستمر به دنیا رفت و آمد – نزول و صعود – دارند، مثل ملائکه محافظ انسانها ^(۷) و یا امثال آنها؛ بلکه گروه دیگری از آنها هستند که جهت انجام مأموریتی خاص، در شب های قدر به عالم دنیا یا به زمین و محل زندگی انسانها نازل می شوند! توضیح اینکه بعضی از ملائکه به طور عادی به اداره امور جاری زندگی انسانها به طور مستمر اشتغال دارند، و به آنها ملائکه زمینی گفته می شود. و یا گروه هائی از ملائکه هستند که به آنها ملائکه جبروتی و به گروهی دیگر ملائکه ملکوتی گفته می شود و این گروه ها با هم تفاوت هائی دارند، به طور قطع این مقاله فشرده در مورد شب قدر و توصیف آن، ظرفیت طرح بحث مربوط به توصیف مفصل ملائکه و انواع آنها را ندارد و فقط به منظوری که روشن خواهد شد، به اصل موضوع اشاره ای کردیم و آن اینکه ملائکه مورد نظر در این بحث که شب قدر به عالم دنیا و جهت تقدیر امور زندگی انسانها نازل می شوند، گروه های خاصی از ملائکه هستند و این نزول و به بیان دقیقتر این تنزل اختصاص به شب قدر دارد. در تفسیر المیزان از مجمع البیان و از ابن عباس نقل شده است که رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمود: در شب قدر ملائکه ساکن در سدرة المنتهی که جبرئیل یکی از آنهاست، نازل می شوند. پس جبرئیل نازل می شود و با اوست پرچم هائی و یکی از آن پرچم ها را روی قبر من نصب می کندو پرچمی را در بیت المقدس و پرچمی را در مسجد الحرام و پرچمی را در طور سینا و هیچ مرد یا زن مؤمنی نمی ماند جز اینکه ]جبرئیل[ بر او سلام می کند…^(۸)

اگر بخواهیم موضوع را به زبان ساده عادی و متعارف بیان کنیم، بهتر است آن را با مثالی همراه کنیم: در نظر میگیریم که گروهی از افراد کاردان و با تجربه و متبحر در بعضی از امور اجتماعی و صادق و اصلاح طلب، از طرف یک حکومت مأموریت پیدا کرده اند که به منطقه ای از مملکت بروند و امور زندگی مردم و نیازهای عادی و غیرعادی مردم آن منطقه را بررسی و شناسائی کنند و تصمیمات لازم را برای اصلاح امور مردم بگیرند. این گروه اختیارات زیادی دارند و می توانند مقدار زیادی از بودجه عمومی مملکت را جهت اصلاح امور مردم آن منطقه اختصاص دهند و با اختیاراتی که به آنها داده شده، ساختن بناهای زیاد و استخدام افراد زیادی را تصویب کنند و امکانات مالی و اجتماعی و علمی زیادی را در اختیار مردم آن منطقه قرار دهند. البته مأموریت آن گروه هم محدوده زمانی خواهد داشت، در این شرایط فرصت بسیار مناسبی برای مردم آن منطقه به وجود می آید که از حضور آن گروه  و اختیارات و موقعیت حکومتی آنها در سطح وسیعی بهره برداری کنند و در این زمینه هیچ فرصتی را از دست ندهند.

در شب قدر برای انسانها وضعیتی شبیه به آنچه گفته شده به وجود می آید. در آن شب ملائکه با اختیارات و اقتداری عظیم که مخصوص آن شب است به اذن پروردگارشان به عالم دنیا نازل می شوند و به تدبیر امور انسانها برای یکسال می پردازند. مراد از «اذن» در این سوره و شب قدر و بعضی موارد مشابه، قدرتی است که خداوند به آنها عطا می کند، چنانکه پیامبران به «اذن» الله می توانند اعمالی به نام «معجزه» و به تعبیر قرآن کریم «آیت» بیاورند. یعنی آن اعمال در اصل از قدرت خداوند صادر می شود و آنها از ناحیه اتصال در مرتبه خاص به قدرت خداوند، امکان آوردن معجزه را پیدا می کردند. خلاصه اینکه ملائکه در شب قدر با قدرتهای عظیم و اختیارات وسیعی از طرف خداوند مأموریت پیدا می کنند تا به عالم دنیا و فضای زندگی انسانها نازل شوند. آنها حامل رحمت خاص پروردگار و برکات اختصاصی شب قدر هستند! و انسانها می توانند از این فرصت با ارزش های بی پایان و اختصاصی بهره مند شوند و موقعیت زندگی خود را به وضعی مطلوب و متعالی تغییر دهند. و اگر کسانی به موقعیت خاص آن شب و تحولی که از ناحیه نزول ملائکه – و جهت دیگری که توضیح آن خواهد آمد – و جریان یافتن امواج عظیمی از برکات خداوند، بی اعتنائی کنند، دچار خسران عظیمی خواهند شد، که به راحتی قابل جبران نخواهد بود. »^(۹)

جهت تکمیل بحث نزول ملائکه در شب قدر در حد ظرفیت مقالات مربوط به این موضوع قطعه دیگری را از یک مقاله قبلی نقل می کنیم:

« نزول ملائکه در شب قدر از حوادث بسیار بااهمیت آن شب و به یک معنی بعد از موضوع نزول قرآن کریم مهمترین حادثه آن شب می باشد! بجهت اینکه این جریان به بقیه وقایع و حوادث شب قدر هم ارتباط می یابد. توضیح اینکه ملائکه عوامل اجرای فرمان های پروردگار عالمیان از جمله انتقال رحمت و برکات و هدایت خدای سبحان به انسان ها هستند، و از طرف ذات قدوس الله برای به جریان انداختن مشیّت و اراده او درباره زندگی انسانها مأموریت دارند. و گروه ‌هائی از آنها اصلاً به این منظور آفریده شده اند و به آن ها قدرت های مخصوص برای انجام این مأموریت عطا شده است که به آن مأموریت ها و قدرت ها و اختیارات «اذن الله» گفته می شود.

 موضوع قدرت ها و اختیارات و مأموریت های ملائکه به موضوع وحی پروردگار عالمیان به پیامبران و نزول قرآن کریم هم ارتباط می یابد، اگرچه این رویداد بطور مستقل و جداگانه در آیاتی از قرآن از جمله سوره مبارکه قدر ذکر شده است و در این مباحث بعنوان مهمترین حادثه و مبارک ترین پدیده در شب قدر مورد اشاره قرار گرفت. در توضیح این موضوع یعنی مأموریت ملائکه برای برقراری نظام زندگی مورد نظر خدای سبحان برای انسان‌ها و کارها و اختیارات آنها به کلامی از امام امیرالمؤمنین علی- علیه السلام- در یکی از خطبه ‌های آن وجود مبارک استشهاد می‌کنیم. امام- علیه السلام- در ذکری و توصیفی از ملائکه می فرماید:

«و مِنهُم اُمَناءُ على وَحيهِ و ألسِنَةٌ إلى رُسُلِهِ ، و مُختَلِفونَ (مُتَرَدِّدونَ) بِقَضائهِ و أمرِهِ و مِنهُمُ الحَفَظَةُ لعِبادِهِ ، و السَّدَنَةُ لأبوابِ جِنانِه»^(۱۰) یعنی: گروهی از ملائکه امنای وحی پروردگار و زبان گویای او بر پیامبرانش و در تردّد برای قضاء و امر او هستند! و از آن ها گروهی محافظان بندگان خدا و نگهبانان درهای بهشت او هستند. در این کلام شریف در توصیفی از ملائکه و رفتارها و مأموریت آنها، به موضوع انتقال وحی خدای سبحان به پیامبران و تردّد (رفت و آمد) برای اجرای قضا و امر او و حفاظت از بندگان و هدایت انسانها و انتقال آنها به بهشت، اشاره ای شده و البته تمامی این موضوعات احتیاج به شرح و تفصیل دارد و در این کلام کوتاه به ذکر اصل این موضوعات اکتفاء شده است! و در مجموع خواستم متذکر این مطلب بشویم که انتقال وحی و نازل کردن قرآن کریم هم به موضوع ملائکه و اعمال آنها ارتباط دارد.

مأموریت‌های عادی و فوق العاده ملائکه

 گروه‌هائی از ملائکه بطور دائم به مأموریت‌های عادی معینی درباره انسان ها و برقراری زندگی آنها اشتغال دارند و تعدادی از آنها بطور دائم در عالم دنیا و در کنار انسان ها و فضای زندگی آنها استقرار دارند و یا بطور مستمر در حال رفت و آمد می باشند. اما گروهی دیگر در زمان‌های خاص و بطور مقطعی برای امور معینی مأموریت پیدا می کنند. مثل گروهی از آنها که جهت نصرت بندگان خدا از اهل ایمان که مورد هجوم دشمنان دین خدا قرار گرفته‌اند. همچنانکه در مقاله مربوط به جنگ بدر به ذکر و توضیح آن پرداختیم.^(۳) می‌توان این نوع مأموریت را از نوع دوم محسوب کرد یعنی اگرچه آن گروه از ملائکه مأموریت دائمی برای نصرت اهل ایمان در جنگ‌ها و امثال آن دارند، اما طبعاً وقتی جنگی با شرایط معینی بین اهل ایمان و کفار روی دهد، آن گروه از ملائکه نازل می‌شوند و مأموریت خود را انجام می‌دهند.

 در شب قدر ملائکه و روح با اقتدار و اختیارات خاصّی به عالم دنیا نازل می شوند. آنها در شب قدر حامل رحمت و برکات خدای سبحان در مرتبه ای خاص و متفاوت از زمان های دیگر هستند! و این فرصت بسیار گرانبها برای بهره برداری از مراتب برتر رحمت و برکات و هدایت الهیه در شب قدر برقرار است و اختصاص به آن شب دارد و اگر انسان ها درباره آن غفلت کنند و آن فرصت گرانبها را از دست بدهند، دچار خسران و زیان و پشیمانی عظیمی خواهند شد. البته آن پشیمانی وقتی احساس خواهد شد که پرده ها کنار برود و نتایج اعمال انسان ها آشکار شود و عمده جهات این وضعیت و این حالت در زمان انتقال انسان از دنیا و در عرصه های قیامت آشکار خواهد شد که دیگر فرصت جبران هم از بین رفته است.

پس در شب قدر امکان مصاحبت با ملائکه و موجودات عالم قدس برای انسانها به وجود می آید یعنی می شود نوعی ارتباط با آن موجودات قدسی پیدا کرد و از قدرت و اذنی که خدای سبحان در شب قدر به آنها عطا کرده، به نحو مناسب با موقعیت و مأموریت آنها بهره برداری کرد.

 لازم به ذکر است که اتصال به عالم قدس و موجودات آن مستلزم «ذکرالله کثیر» و دعا و استغفار و پاک کردن روح خود از آلودگی‌های ناشی از اعمال و رفتارها و غفلت ها است. لازم است در چنین شبی اهل ایمان با قرآن مجید انس بیشتری پیدا کنند و با قرائت زیاد آن و تفکر و تدبّر در معانی آیات، روح خود را شستشو دهند و با عطر بهشتی آن را معطّر سازند. »^(۱۱)

الیاس کلانتری

۱۴۰۱/۲/۲

پاورقی ها:

۱ـ تفسیر المیزان، بحث روائی مربوط به آیات ۵-۳ سوره قدر به نقل از تفسیر مجمع البیان

۲ـ وب سایت «حکمت طریف»، کلام ایام – ۶۲

۳ـ همان

۴ـ علامه طباطبائی (رضوان الله تعالی علیه) در تفسیر المیزان آیه اول از سوره فاطر، بحث قرآنی فشرده ای بعد از بحث روائی تحت عنوان:« کلام فی الملائکـة» آورده است و مطالعه آن بحث را توصیه می کنیم.

۵ـ نهج البلاغه، خطبه اول

۶ـ وبسایت حکمت طریف، کلام ایام ۲۱۱

۷ـ همان، کلام ایام ـ ۱۴۲

۸ـ در آیاتی از قرآن مجید موضوع همراهی گروه هائی از ملائکه با انسانها مثل محافظت از آنها ذکر شده است بعنوان نمونه خداوند می فرماید:

«وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ وَيرْسِلُ عَلَيكُمْ حَفَظَةً حَتَّى إِذَا جَاءَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنَا وَهُمْ لَا يفَرِّطُونَ»(الأنعام/۶۱) یعنی او بر بندگان خود قاهر است و برای شما محافظانی می فرستد تا هنگامی که زمان رحلت یکی از شما برسد، ]که در آن زمان[ فرستاده های ما ]از ملائکه[ روح او را دریافت کنند و درحالیکه کوتاهی نمی کنند.

۹ـ المیزان، تفسیر سوره قدر، بحث روایی

۱۰ـ  نهج البلاغه، خطبه اول

۱۱ـ همان، کلام ایام ـ ۳۴۱