کلام ایام – ۱۳۸، ماه رمضان ماه برکات بی پایان

بخش هفتم

کلیات

*کلام غیر ضروری و زائد بر نیازها ممکن است منشأ حوادث زیانباری از جمله اختلافات و مشاجرات حتی کشته شدن بعضی از انسان ها شود.

*در اخلاق دینی سفارشات زیادی به حفظ زبان و خودداری از گفتن سخنان غیر ضروری شده است.

*کلام رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) به شخصی که سه بار پی در پی از آن حضرت درخواست کرد که به او سفارشی کند.

*کلام امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) در ارتباط بین کمال عقل و سخن گفتن.

*آثار و فوائد «سکوت» در کلام امام رضا (علیه السلام).

*به چه نوع اعمالی «گناه» اطلاق می شود؟!

**********

   ۱۱ ـ « وَاحْفَظُوا أَلْسِنَتَکُمْ وَ غُضُّوا عَمَّا لَا یَحِلُّ النَّظَرُ إِلَیْهِ أَبْصَارَکُمْ وَ عَمَّا لَا یَحِلُّ الِاسْتِمَاعُ إِلَیْهِ أَسْمَاعَکُمْ »

   یعنی:  زبان های خود را حفظ کنید، و نگاه و توجه خود را کم کنیم از آنچه نگاه کردن و گوش دادن به آن ها برای شما حلال نیست . در این عبارت سه تذکر اخلاقی به مؤمنان داده شده و آن ها عبارتند از خــودداری از کلام و سخن غیر ضروری، و صرف نظر آز آنچه نگاه به آن حلال نیست، و بی توجهی وگوش ندادن به آنچه استماع آن حلال نیست .

   در دستورات اخلاقی دینی سفارشات زیادی نسبت به حفظ زبان و خودداری از کلام زائد و غیر لازم بعمـل آمده است.کلام غیر ضروری و غیر لازم منشـأ حـوادث زیانبـاری در زنــدگـی انسـان ها از جمــله اختلافات و مشاجرات و حتی کشتـه شدن بعضی از آن ها می شود بطور مکرر در زنـدگی روزمره انسان ها یک حادثه خفیف و یک اختلاف نظر از گفتن کلام غیر لازم خود داری نکرده اند و با سخنان خود اهانتی به طرف مقابل کرده اند، تبدیل به یک اختلاف بزرگ و مشاجـره شدید شده، حتی گاهـی آن مشـاجره بـه درگیری و کتک کاری و حتی کشته شدن یک یا چند انسان شده است .

   زبان و قدرت تکلّم از نعمت های عظیم پـروردگار است که جـهت رفع نیازهای انسان ها به آن ها عطا شده است . اما گاهی بعضی از انسان ها به سخن گفتن زیاد نوعی اعتیاد پیدا می کنند و پرحرفی در آن ها به یک نوع اظهار وجود و جلب توجه دیگران، یا وسیله سرگرمی منتهی می شود

    گاهی آبرو و حرمت انسان ها بجهت پـرحرفی بعضی از افراد در مجـالس و برخوردها و ملاقـات های انسان ها با یکی دیگر، در وسائل ارتـباط جـمعی و در تفتیش عقاید و افـکار انـسان ها لطمه می خورد. چه بـسـا خانواده هایی که بخاطر عدم خودداری یکی از افراد آن یعنی مرد یا زن یا هر دو یا یکی از فرزندان و یا یکی از بستگان آن ها بشدت آسیب دیده و یا آن بنای مقدس تخریب و از هم پاشیده شده است.

  دراخلاق دینی سفارشات زیادی به حفظ لسان و خودداری از گفتن سخنان غیر ضروری شده است و در اینجا چند مورد از آن ها را ذکر می کنیم:

الف: «جَاءَ رَجُلٌ إِلَی النَّبِی(ص) فَقَالَ یا رَسُولَ اللَّهِ أَوْصِنِی. فَقَالَ احْفَظْ لِسَانَک. قَالَ یا رَسُولَ اللَّهِ أَوْصِنِی. قَالَ احْفَظْ لِسَانَک. قَالَ یا رَسُولَ اللَّهِ أَوْصِنِی. قَالَ احْفَظْ لِسَانَک. وَیـحَک وَ هَلْ یکـبُّ النَّاسَ عَلَــی مَنَــاخِرِ هِمْ فِی النَّارِ إِلا حَصَائِدُ أَلْسِنَتِهِمْ»^(۱)

    یعنـی مـردی خدمـت پیامبـر اکـرم ( صلی الله علیه و آله وسلم ) آمـد و عرض کرد یـا رسـول الله مـرا سفارش کن، او فرمود: زبـانت را نگهـدار، آن مرد باز گفـت ای رسول خدا مرا سفـارش کن،  باز هم آن حـضرت فرمود: زبانت را نگهدار ]و در مرتبه سوم آن مرد] گفت: ای رسول خدا مرا سفـارش کـن، و رسول خدا [در مرتبه سوم] فرمود: زبانت را نگهدار! آیا انسان ها را چیزی جزء درو شده های زبان هایشان به رو در آتــش می افکند؟!

  ازاین روایت شریف اهمیت خاص حفظ  زبان و خودداری ازگفتن سخنان غیر ضروری روشن می شود.

وجود مبارک رسول اکرم (صلی الله علیه و آله وسلّم) درهرسه مرتبه که آن شخص درخواست کرد تا به او وصیتی یعنی سفارشی کند، فرمود : زبان خود را نگهدار و این رفتار آن حضرت حاکی از اهمیت بسیار بالای حفظ زبان می باشد.

ب: امام رضا (علیه السلام ) فرمود:

«مِنْ عَلَامَاتِ الْفِقْهِ الْحِلْمُ وَ الْعِلْمُ وَ الصَّمْتُ إِنَّ الصَّمْتَ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الْحِكْمَةِ إِنَّ الصَّمْتَ يَكْسِبُ الْمَحَبَّةَ إِنَّهُ دَلِيلٌ عَلَى كُلِّ خَيْرٍ»^(۲)
یعنی از نشانـه های دانشمنـدی، بردباری و علـم و سکوت [ کم حرفی ] است. همانا خاموشی و سـکوت یـکی از درهـای حکمت است، همانا خاموشی محبـت می آورد و راهنمـای هر امر خیـری می باشد. در ایـن کـلام شریف امام (علیه السلام ) آثار سکوت را بیان فرموده و اینکه سکوت دری از درهای حکمت است و اشاره کرده به اینکه سکوت محبت انسان ها را جلب می کند و انسان کم حرف محبوب دیـگران مـی شود و آن راهنمای انسان بسوی خیرهاست. چون وقتی انسـان کمتر سخن گفـت: قوای روحـی در جهت تفـکر و اندیشیدن فعال می شود.

امیرالمؤمنین علی (علیه السلام ) فرمود :

 « إِذَا تَمَّ الْعَقْلُ نَقَصَ الْکَلَامُ »^(۳)  یعنی:  هنگامی که عقل کامل شد، سخن کم می شود. مراد این است که انسان عاقل کمتر سخن می گوید و طبعاً پرحرفی و زیاد سخن گفتن نشانه نقصان عقل است.

 د: امام صادق( علیه السلام ) فرمود :

 «قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ یَا بُنَیَّ إِنْ كُنْتَ زَعَمْتَ أَنَّ الْكَلَامَ مِنْ فِضَّةٍ فَإِنَّ السُّكُوتَ مِنْ ذَهَب»^(۴) یعنی لقمان به پسرش گفت: ای فرزندم اگر گمان کردی که سخن گفتن از نقره است بدان که خاموشی از طلا است.

  در حکمـت مورد بحث وجود مبـارک رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) سکوت و کـم حـرفـی و خودداری از گفتن سخنان غیر ضروری و همچنین خودداری از نگاه به چیزی که حلال و جایز نیسـت و گوش دادن به آنچه که باز جلال و جایز نیست مثل سخنان سرّی بین انسان ها و راز و اسرار آن ها و گوش دادن به کسی که از دیگران بدگویی می کند و اسرار آن ها را فاش می کند را یکی از عبادات ماه رمضان تلقی کرده است. در کـم حرفی و سـکوت و خودداری از نـگاه های حـرام  و همـچنین خودداری از گوش دادن به آنچـه جـایـز نیست، روحیه تقوا در انـسان تقویت می شود و انسان تسلّط بر نفس خود پیـدا مـی کند و قـوای ارزشمند روحی در وجود او ذخیره و متمرکز می شود، همان چیزی که حکمت اصلی از روزه گرفتن است. بطوریکه خداوند فرمود:

 « يا أَيهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيكُمُ الصِّيامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ» (البقره/۱۸۳) یعنی: ای کسانیکه ایمان آورده اید: روزه بر شما مقررشد، همچنانکه بر کسانیکه قبل از شما بودند، مقرر شده بود، باشد که ملتـزم تقوی بشوید. منـظور این است که روزه عامل تقویت و ازدیاد تقوی درانسـان می شود، همـان نیـروئی کـه یکی از عوامـل اصلـی تمـایز بـیـن انسـان و مـوجـودات دیـگر اسـت و موجب ازدیـاد کرامت و ارزش و بزرگواری انسان و فقدان یا کمبود آن عامل جریان یافـتن ظلم ها و بی عدالتی ها و خشونت ها و رفتارهای رذیلانه بین انسان ها خواهد بود.

۱۲ـ « وَ تَحَنَّنُوا عَلَى أَیْتَامِ النَّاسِ یُتَحَنَّنْ عَلَى أَیْتَامِکُمْ »یعنی با یتیمان مـردم مـهربانی کنید، تا بـا یتیمان شما مهربانی می شود. مهربانی با یتیمان و اکـرام  آن ها جایگاه رفیع باشکوهی در اخلاق دینی دارد و در آیات قرآن و احادیث ذوات مقدسه معصومین (علیهم السلام) سفارشات زیادی برای این رفتار کریمانه و خدا پسندانه بعمل آمده است. خداوند در کتاب کریمش می فرماید:                                              « كَلَّا بَلْ لَا تُكْرِمُونَ الْيتِيمَ » (الفـجر/۱۷)  یعنی نه چنین اسـت بلـکه یتیم را اکـرام نمی کنید. در ایـن آیـه خداوند با اهمیت خاصی از اکرام یتیم یعنی محبت و کمک به او یاد کرده و این عمـل یعنی اکرام یتیم را در رأس رفتارهای ضروری انسان در دنیا به حساب آورده است .

  در این بخش از کلام شریف رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) علاوه بر سفارش مؤمنین در جهت محبت به ایتام بالخصوص در ماه رمضان،  بعنوان یک عبادت برتر، بطور ضمنی اشاره به برقراری یکی از سنت های خداوند در عالم کرده اسـت و آن اینکه بعضی از اعمال  انسان ها علاوه بر عالم آخرت در دنیا هم نتایج و آثار متناسبی خواهد داشت. از جمـله محـبت به یتیـمان و  اینـکه اگـر کسـی یتیـمان جامـعه را مـورد محـبت  و نوازش قـرار دهـد،  یتیمان او و یـا از بـستگان و نزدیکانش مورد محبت و نوازش دیگران قرارخواهند گرفت .

۱۳ «وَ تُوبُوا إِلَى اللَّهِ مِنْ ذُنُوبِکُمْ» یعنـی تـوبه کنیـد بـسوی الله از گنـاهانتان دستـور مـهم دیـگری اســت از رسول اکـرم (صلی الله علیه و آله وسلّم ) بـرای مـؤمنان و آن عبارت اسـت از بازگشـت از مسیــر «گنـاه» و نافرمانی خدا، و از بین بردن آثار پلید و زیانبار آن. گناه یعنی انجام عملی که خداوند از آن نهی کرده است!  و شامـل اعمالی می شـود که برای زندگـی انسـان زیان و ضـرر قابل توجهـی دارد یعنـی ظلـم بـه خـود و همچنین به دیگران. گناه بمنزله غذای آلوده و فاسد روحی است که ارتکاب آن آلودگی روح انسان را به دنبال خواهد داشت.

   انسان ها نمی توانند بدون ارتباط با علم خداوند و بهره برداری از آن،  همه خواص اشـیاء و موجـودات عالم را شناسائی کنند و مسیر حقیقی زندگـی را پیدا کنند و بـسوی مقصد آفرینـش حرکـت کنند. بعضی از اشیاء  موجود در عالم دارای خواص بسیار ارزشمندی برای انسان ها می باشند و بعضی دیـگر از جمــله  بعـضی رفتارها، زیان ها و آثار نامطلوبی مـی باشند، مثـل گیاهان سمـّی، ، لـذا خـداوند عالمـیان که خالـق و پرورش دهنده موجودات و در رأس آن ها انسان است، مسیر زندگی انسان ها در عالم دنیا تعیینی کرده و انجام بعضی کارها را برای آن ها مقرر کرده و از بعضی اعمال و رفـتارها و بـعضی از اشـیاء آن را نهـی کـرده اسـت  بـه انجـام کاری کـه خداونـد جهت آسایـش و سـلامت و بهره مندی مطلوب او از زندگی نهی کرده اسـت گناه گفته می شود. اما انسان تحت تأثیر عوامل گاهی مرتکـب آن اعمـال پلید زیانباری شوند اما خدای انسان ها راه بازگشت از اعمال نادرست زیانبار و پاکسازی وجود آن ها را تا زمانی باز گذاشته و انسان ها را در جهت بازگشت از آن راه بسیار خطرناک کمک می کند. راهی که سرانجام به سقوط در جهنم و شقـاوت ابدی منتهی می شود و هم در زندگی دنیوی مشقت ها و مصیبت ها و خسران ها عظیـمی ایجـاد می کنــد.

  ماه رمـضان مناسب ترین زمــان بـرای تـوبه از گناهان و نجات از آثار زیانبار آن ها می باشد! در همه زمان ها امکـان بـازگشـت از گنـاه وجود دارد و به آن سفـارش شـده اسـت،  اما تـوبه از گنـاه و جبـران خـسـارت های ناشی از آن، در این ماه پر برکت با سهولت بیشتر امکان پذیر است، و از فرصـت های بـوجود آمده در آن باید بیشتر استفاده شود.

الیاس کلانتری

  پاورقی ها :

۱ـ اصول کافی، کتاب الایمان و الکفر، «باب الصمت و حفظ اللسان» ح ۱۴(نسخه انتشارات علمیه اسلامیه، ج ۳، ص ۱۷۷)

۲ـ همان، ح ۱ (همان ص ۱۷۴)

۳ـ نهج البلاغه، حکمت ۷۱