کلام ایام – ۳۵۲، معارف دین توحیدی در سیره و کلام امیرالمؤمنین علی (ع) – بخش ۳

بخش سوم

• مراد از کفّاره گناهان چیست؟!

• برطرف کردن اندوه انسان های محزون و اندوهگین.

• پناه دادن و فریادرسی برای گرفتاران.

• لازم است انسان کارهائی انجام دهد که آثار نامطلوب بعضی از اعمال او پاک شود و از بین برود.

• حسنات سیئات را از بین می‌برد.

• کلام رسول خدا (ص) درباره کفّاره گناهان.

• گناهان صادر شده از انسان از یک نظر به دو قسم «گناهان کبیره» و «گناهان صغیره» تقسیم می شوند.

• عده زیادی از انسان ها در زمینه آثار نامطلوب گناهان در غفلتی به سر می برند.

• خسران و زیان عظیم کسانی که بدون پاک شدن وجود خود از گناهان وارد عالم آخرت می شوند.

• شستشوی روح انسان از آثار گناهان تا وقتی او در دنیا قرار دارد، بسیار آسان است نسبت به کسی که بدون توبه از دنیا برود.

• کلامی از امیرالمؤمنین- علیه السلام- در تشویق به توبه.

• زمانی که در توبه بسته می شود و ملائکه صعود می کنند!

• انسان تا وقتی در دنیا قرار دارد امکان تبدیل سیئات او به حسنات وجود دارد.

• هزینه اندک پاکسازی گناهان در دنیا و هزینه بسیار سنگین آن در آخرت.

• گناهان صادر شده از انسان در عالم آخرت ظهور و تجسّم خواهد یافت و مقابل چشم انسان قرار خواهد گرفت.

---

 

۴- «مِنْ كَفَّارَاتِ الذُّنُوبِ الْعِظَامِ إِغَاثَهً الْمَلْهُوفِ وَ التَّنْفِيسُ عَنِ الْمَكْرُوبِ»^(۱)

از کفّاره های گناهان بزرگ فریادرسی و پناه دادن به انسانهای گرفتار و درمانده ایجاد آرامش در انسان‌های اندوهگین است.

کفر: پوشاندن، کفّاره: پوشاننده. عِظام: جمع عظیم بمعنی بزرگ. غوث: یاری، استغاثه: فریاد خواهی و کمک طلبیدن. اغاثه: فریادرسی و پناه دادن و کمک کردن.

لهف: اندوه و حسرت. ملهوف: اندوهگین، محزون، گرفتار، درمانده. کرب: اندوه، غصه. مکروب: غمگین. تنفیس: زدودن غم و اندوه و ایجاد آرامش.

 امیرالمؤمنین علی- علیه السلام-  در این کلام نورانی خود دو نوع رفتار و عمل را عامل پوشاندن و از بین بردن گناهان بزرگ معرفی فرموده است! یکی: «فریادرسی و پناه دادن به انسان های گرفتار» و دیگری: «برطرف کردن اندوه انسان‌های محزون و غمگین و ایجاد آرامش در آن ها». در شرح و توضیح این کلام شریف و بهره مندی کامل از آن چند نکته علمی و اخلاقی لازم است مورد توجه قرار بگیرد که اهمّ آنها عبارتند از:

یکم: انسان‌ها غالباً مرتکب گناهانی می شوند، اعمّ از اینکه ارتکاب آن اعمال یعنی گناهان در حال توجه و آگاهی انجام بگیرد یا در حال غفلت و اهمال! و فقط عده اندکی از آنها از گناهان فاصله می گیرند و یا بندرت مرتکب گناهی می شوند و یا فقط مرتکب گناهان صغیره می‌شوند و از گناهان کبیره اجتناب می‌کنند و فاصله می‌گیرند! و آن عده موفق اهل اخلاص یعنی «مخلصین» هستند یا افراد نزدیک به آنها.

 البته صاحبان مقام عصمت حسابشان جدا از دیگران است و آن گروه متعالی خارج از این اوصاف و در مقامی برتر و متعالی تر از توصیف انسان‌های عادی قرار دارند.

دوم: گناهانی که در عالم دنیا از انسان ها سر می زند و انسانها مرتکب آنها می‌شوند، آثار و نتایج نامطلوب و زیان‌آور و بسیار دردناکی برای صاحبان خود خواهند داشت و لازم است انسانها با انجام اعمالی در دنیا آن آثار نامطلوب را از بین ببرند و خودشان را خلاص کنند و روح خود را از آثار آلوده آن اعمال پاک کنند.

مثل اینکه خوردن بعضی از غذاها و یا زیاد خوردن بعضی از آنها و یا غذا خوردن در حالی که انسان گرسنه نیست اگر در دفعات زیادی انجام بگیرد و یا خوردن غذاهای بسیار سرد و یا بسیار گرم و یا خوردن غذاهای غیر بهداشتی موجب ابتلاء به بعضی بیماریها و از بین رفتن سلامت بدن و روح و یا کوتاه شدن عمر انسان می شود.

 پس لازم است انسان کارهائی انجام دهد که آثار نامطلوب بعضی از اعمال او پاک شود. و از بین برود، همچنانکه وقتی مبتلا به یک بیماری شد برای بهبودی خود و برطرف شدن آن بیماری و درد و رنج و محرومیت ناشی از آن، اقدام به معالجه و انجام اعمالی می کند و غذاها و داروهای معینی را مصرف می‌کند و رفتارهای بهداشتی خاصّی را انجام می‌دهد و یا وقتی بدن و لباس او آلوده می‌شود، شستشوئی انجام می‌دهد و محل آلودگی در بدن و لباس و یا تمام بدن و تمام لباس های خود را می شوید و پاکسازی می‌کند.

سوم: بعضی از اعمال انسان تغییراتی در اعمال صادر شده قبلی از او ایجاد می‌کند و آثار اعمال نادرست و زیانبار را به آثار و اشیاء دیگری تبدیل می‌کند. مثل اینکه شستشوی بدن و لباس آلودگی ها را از بین می‌برد و امکان بیماری‌های ناشی از آن آلودگی را برطرف می‌کند. به اعمال و حالاتی که گناهان و آثار آنها را می‌پوشاند و از بین می‌برد «کفّاره» گفته می‌شود. اعمالی مثل انفاق به نیازمندان و تکریم والدین و احسان به آنها و ایجاد روابط محبت آمیز با بستگان باصطلاح «صله ارحام» و بطور کلی توبه و استغفار بصورت کامل.

 خدای سبحان در کتاب آسمانی در آیات متعددی متذکر این موضوع شده از جمله می فرماید:

«وَأَقِمِ الصَّلَاةَ طَرَفَي النَّهَارِ وَزُلَفًا مِنَ اللَّيلِ إِنَّ الْحَسَنَاتِ يذْهِبْنَ السَّيئَاتِ ذَلِكَ ذِكْرَى لِلذَّاكِرِينَ» ^{(هود/۱۱۴)} یعنی: به پای دار نماز را در دو طرف روز [اول و آخر آن] و نخستین ساعات شب، زیرا حسنات سیئات را از بین می‌برد و آن تذکر [و آموزشی است] برای اهل ذکر [پند پذیر]

علاوه بر اعمال اختیاری و عبادات معیّن جهت تکفیر گناهان، بعضی از حالات انسان در مسیر زندگی خود نیز کفّاره ای برای گناهان او خواهد بود، مثل بیماری ها و فقرها و ناامنی ها و تحمل رفتارهای نامطلوب و ناراحت کننده دیگران مثل همسایه‌ها و بستگان و اعضاء خانواده.

رسول خدا- صلّی الله علیه و آله و سلّم- می فرماید:

«مَنْ أَعَانَ مُؤْمِناً نَفَّسَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْهُ ثَلَاثاً وَ سَبْعِينَ كُرْبَةً وَاحِدَةً فِى الدُّنـْيـَا وَ ثـِنـْتـَيـْنِ وَ سـَبـْعـِيـنَ كُرْبَةً عِنْدَ كُرَبِهِ الْعُظْمَى قَالَ حَيْثُ يَتَشَاغَلُ النَّاسُ بِأَنْفُسِهِمْ»^(۲)

یعنی: هرکس مؤمنی را یاری کند، خدا- عزّوجلّ- هفتاد و سه گرفتاری و اندوه را از او برطرف کند، که یکی از آنها در دنیا [خواهد بود] و هفتاد و دو تای دیگر در زمان گرفتاری بزرگتر او [در روز قیامت] و فرمود: هنگامی که مردم به خودشان مشغول هستند [یعنی کسی نمی‌تواند به فکر کمک به دیگری باشد] این روایت شریف مثل امثال آن دلالت بر تأثیر اعمال و عبادات انسان در اعمال قبلی و وضعیت بنده در عالم دنیا و عالم آخرت دارد.

چهارم: گناهان صادر شده از انسان از یک نظر به دو قسم «گناهان کبیره» و مقابل آن ها «گناهان صغیره» تقسیم می‌شوند و هر کدام آثار متناسب با نوع خود خواهند داشت. گناهان کبیره آثار نامطلوب سنگین‌تر و زیانبارتر برای صاحبش خواهد داشت. گناهان کبیره تعداد معینی از گناهان هستند مثل شرک به خدای سبحان و نافرمانی والدین و کشتن انسانهای بی گناه و تعداد دیگری از آنها، اما گناهان صغیره زیاد هستند.

طبعاً آثار زیانبار گناهان نسبت به نوع آنها متفاوت خواهد بود. مثل اینکه انسان- العیاذ بالله- مرتکب قتل یک انسان شود که خدا آن را حرام کرده است و یک گناه کبیره عظیم شمرده می شود و یا جواب سلام کسی را ندهد که البته باز مرتکب گناهی شده است، اما از گناهان صغیره، بطور قطع آثار این دو نوع گناه مثل هم و به اندازه هم نخواهد بود.

امام- علیه السلام- آن دو عمل و رفتار مطلوب مورد بحث یعنی: فریادرسی و پناه دادن به انسان های گرفتار و ایجاد آرامش در انسان های اندوهگین را، از کفّارات گناهان بزرگ شمرده است.

خلاصه و حاصل و نتیجه بحث تا اینجا:

امام- علیه السلام- با این کلام نورانی انسان ها را به کمک کردن به نیازمندان و ایجاد آرامش در آن ها و کاستن از حزن و اندوه آن ها و بعهده گرفتن بخشی از فشارهای گرفتاری های مردم تشویق فرموده و متذکر فایده عظیم این نوع اعمال شده است.

انسان ها غالباً گرفتار آثار گناهانی هستند و از این جهت دچار رنج و عذاب و پشیمانی می شوند. بعضی از انسانها هم در این زمینه در غفلتی قرار دارند، اما ندانسته مبتلا به آثار آنها می باشند مثل عدم استجابت دعاها و محدود شدن و کم شدن رزق و ابتلاء به مشقّت ها و شدت ها و ناامنی ها و امثال آن ها.

گناهانی که انسان ها مرتکب می شوند هم آثار دنیوی دارند و هم آثار بسیار نامطلوب و سنگین اخروی. پس خیلی به نفع انسان خواهد بود که آثار نامطلوب گناهان را تا دیر نشده و فرصت باقی است از بین ببرد و روح خود را از آن آثار نامطلوب پاکسازی کند. اما اگر کسی اعمال و عباداتی را که کفاره گناهان محسوب می شوند انجام ندهد و او با آلودگی ناشی از گناهان وارد عالم آخرت شود، اگر هم از ناحیه گناهان زیاد وارد جهنم نشود، باز هزینه بسیار سنگینی جهت پاکسازی آثار آنها بر او تحمیل خواهد شد.

 شستشوی روح انسان از آثار گناهان تا وقتی که او در دنیا قرار دارد و امکان عمل و عبادت برای او وجود دارد و در توبه بسوی خدا برای او باز است، بسیار آسان تر و راحت تر است از اینکه با آن گناهان از دنیا برود و وارد فضای زندگی اخروی شود. چون در عالم آخرت امکان عمل جدید و توبه وجود ندارد. و پاک شدن از آثار گناهان و فاصله گرفتن از آنها، سختی‌ها و مشقّت های زیادی خواهد داشت. در حالیکه در دنیا و قبل از رحلت، توبه بسوی خدا و از بین رفتن آثار گناهان بسیار راحت تر و سبکتر و آسان تر است.

اگر بخشیدن مقداری مال به نیازمندان و تکریم انسان‌ها و ارتباط محبت آمیز با بستگان (صله ارحام) و در رأس عبادات اطاعت از الله و رسولش و تکریم والدین و احسان به آن ها- چه در حال حیات باشند و چه از دنیا رفته باشند- سبب تکفیر گناهان شود، این تجارب با خدای غنیّ حمید بسیار پرسود خواهد بود و غفلت در این زمینه بسیار زیانبار.

 امام- علیه السلام- در کلام دیگری می‌فرماید:

«فَاعْمَلُوا وَ أَنْتُمْ فِي نَفَسِ الْبَقَاءِ، وَ الصُّحُفُ مَنْشُورَةٌ وَ التَّوْبَةُ مَبْسُوطَةٌ، وَ الْمُدْبِرُ يُدْعَى وَ الْمُسِيءُ يُرْجَى، قَبْلَ أَنْ يَخْمُدَ الْعَمَلُ وَ يَنْقَطِعَ الْمَهَلُ وَ يَنْقَضِيَ الْأَجَلُ [تَنْقَضِيَ الْمُدَّةُ] وَ يُسَدَّ بَابُ التَّوْبَةِ وَ تَصْعَدَ الْمَلَائِكَةُ»^(۳)  پس عمل کنید حال که در مهلت و امتداد بقاء هستید و نامه‌های اعمال گشوده و در توبه باز است و آن کس که از خیر رویگردان شده است به خیر دعوت می‌شود و انسان بدکار امید رجوع از تبهکاری دارد. پیش از آنکه عمل راکد شود و مهلت ها قطع شود و مدت زندگی به پایان برسد و در توبه بسته شود و فرشتگان (موکّل) به بالا بروند.

^(۴) مراد از ملائکه در این کلام کاتبان و محافظان اعمال انسان ها هستند. یعنی آن عده از ملائکه که مأموریت دارند اعمال انسان را دریافت کنند و به عالم فوق دنیا منتقل کنند.

در این کلام نورانی عمل و انجام فرمان های پروردگار و مهلت کوتاه در اختیار انسان برای عمل- اعمّ از اینکه برای کفّاره گناهان باشد یا ذخیره زندگی اخروی- با زیباترین و جاذبترین روش ها مورد سفارش قرار گرفته و انسانها به آن تشویق شده اند.

اگر یک انسان از گناهانی که در طول زندگی خود مرتکب شده توبه کند و در جهت جبران آنها اعمال حسنه ای انجام دهد، آثار گناهان او از بین خواهد رفت همچنانکه خدای سبحان فرمود:

«إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئَاتِ» و بلکه سیئات او به حسنات تبدیل خواهد شد. اما اگر او بدون توبه از دنیا برود و عملی جهت «تکفیر سیئات» یعنی کفاره ای برای گناهان در بین اعمال او نباشد، اگر گناهان او سبب سقوط او در جهنم هم نشود، باز او جهت پاک شدن آثار گناهانش سختی ها و مشقّت های زیادی را ناچار تحمل خواهد کرد و مکث و اقامت او در روز قیامت و در محشر بسیار طولانی خواهد شد و باصطلاح متداول در دنیا، پاک شدن گناهان او جهت ورود به بهشت بسیار پر هزینه خواهد بود. یعنی هزینه ای و مؤونه ای را که باید بپردازد یا از موجودی و دارائی او کم کنند، خیلی عظیم و سنگین خواهد بود، در حالیکه در دنیا و در حال حیات و زمانی که امکان عمل مثل توبه و حسنات زیاد وجود دارد با هزینه اندکی و یا اصلاً بدون هزینه ای امکان پاک شدن و از بین رفتن آثار و نتایج گناهان وجود دارد! و بلکه عملی که در دنیا برای تکفیر سیئات انجام می گیرد، علاوه بر حصول آن غرض، فواید فراوان دیگری هم برای صاحب عمل خواهد داشت.

 پس انجام آن دو عمل مورد نظر در کلام شریف امیرالمؤمنین یعنی: «إِغَاثَهً الْمَلْهُوفِ» و «التَّنْفِيسُ عَنِ الْمَكْرُوبِ»– که در اول مقاله درباره معانی این دو اصطلاح توضیحی ذکر شد- که کفّاره گناهان بزرگ خواهد شد، برای انسان بسیار پرفایده و پرسود خواهد بود، در حالیکه این دو عمل هزینه قابل توجهی و گاهی هیچ هزینه‌ای برای انسان ندارد. و به راحتی می شود آنها را انجام داد.

 پنجم: لازم به تذکر است که عملی بنام گناه با سلامت و پاکی روح انسان در تعارض است. به بیان دیگر گناه عملی است که فسادی در روح انسان به وجود می آورد و اگر زیاد شود و انسان روح خود را تا مدتی با ایمان و اعمال صالح شستشو نکند، روح او بطور کامل فاسد خواهد شد! مثل اینکه غذای آلوده و فاسد عامل بیماری و فساد بدن خواهد شد و اگر چنین غذایی میزان فسادش بیشتر باشدو انسان مقدار زیادی از آن مصرف کند حتی احتمال دارد  موجب مرگ او شود. پس لازم است انسان از گناهان فاصله بگیرد و از ارتکاب آنها خودداری کند و اگر به هر حال گناهانی را مرتکب شد، خیلی سریع توبه کند و با اعمال صالح و حسنات، آنها را جبران کند یعنی اعمال حسنه ای بعنوان کفّاره آن گناهان انجام دهد. مثل اینکه انسان- بطوریکه گفته شد- نباید غذای آلوده و غیر بهداشتی و زیان‌آور بخورد و اگر به هر حال چنین کاری انجام داد، سعی کند سریعاً آن عمل زیان‌آور را به نحوی جبران کند و اگر آلودگی در دستگاه گوارشی و یا مجموع بدن او شدید بود به نحوی آن را پاکسازی کند مثلاً با مصرف کردن غذاها و نوشیدنی ها و داروهای معیّن و فعالیت‌های متداول در عالم طب و تحت نظر و تجویز پزشکان!

حاصل تمام مطلب اینکه: امیرالمؤمنین علی- علیه السلام- بعنوان یک معلم آسمانی و صاحب مقام امامت و علم مخصوصِ آن مقام از ناحیه اعطاء خدای سبحان و صاحب بصیرت خاصّ مقام عصمت و امامت و انسان شناس و روح شناس آسمانی، آثار اخروی و باطنی اعمال انسانها و گناهان را از همین دنیا مشاهده می‌کند و همچنین تأثیراتی را که اعمال انسانها در فضای روح آنها و فضای عالم به وجود آورده است. لذا انسان ها را توصیه و تشویق می‌کند به انجام اعمالی که موجب تکفیر گناهان بزرگ خواهد شد.

 همچنین اعمال مورد نظر و سفارش، فواید عظیم دنیوی هم برای صاحبان خود خواهد داشت و لذتی از آنها در همین دنیا حاصل خواهد شد! و در صورت انجام آن اعمال و ظهور آنها از رفتارهای یک انسان، در زمانی که خود او یا افراد خانواده و بستگان او گرفتار و اندوهگین و نیازمند به کمک همنوعان باشند سبب ابراز محبت دیگران به آنها و همراهی با آنها در گرفتاری ها و سختی ها خواهد شد.

 لازم به تذکر است که گناهان صادر شده از انسان در عالم بعد از دنیا ظهور خواهد یافت و صورت تجسّم پیدا خواهد کرد و قابل مشاهده خود صاحب عمل و دیگران خواهد شد، مگر اینکه اعمالی و گناهانی از انسان و یا همه آنها در اثر توبه و اعمال حسنه مورد تکفیر قرار بگیرد و از بین برود. آیات زیادی در قرآن مجید متذکر این مطلب شده است از جمله:

«يوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ مِنْ خَيرٍ مُحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَينَهَا وَبَينَهُ أَمَدًا بَعِيدًا وَيحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ» ^{(آل عمران/۳۰)}  یعنی: روزی که هرکس آنچه از اعمال خوب انجام داده، حاضر شده می‌یابد و آنچه را از اعمال بد مرتکب شده [همچنین حاضر شده می‌یابد] و آرزو خواهد کرد که بین او و آن عمل بد فاصله بسیار زیادی می بود، و خدا شما را از [مجازات] خود می ترساند [نسبت به آن هشدار می دهد] و خدا نسبت به بندگان [خود] مهربان است.

 در پایان این مقاله متذکر می‌شویم که قبلاً در مقاله‌ای تحت شماره و عنوان ذیل و در ضمن شرح و توضیح یکی از حکمت های امیرالمؤمنین علی- علیه السلام- بحثی در این زمینه به میان آمد.

کلام ایام- ۸۳، معارف دینی در کلام امیرالمؤمنین علی علیه السلام.

 در آن مقاله حکمت شماره- ۷ نهج البلاغه مورد شرح و بحث قرار گرفت. یعنی کلام ذیل:

«وَ الصَّدَقَهُ دَوَاءٌ مُنْجِحٌ، وَ أَعْمَالُ الْعِبَادِ فِی عَاجِلِهِمْ نُصْبُ أَعْیُنِهِمْ فِی [آجِلِهِمْ] آجَالِهِمْ» می ‌شود آن بحث مکملی برای بحث این مقاله محسوب شود.

الیاس کلانتری

۱۳۹۹/۰۴/۰۸

پاورقی ها:

۱- نهج البلاغه، بخش حکمت ها، حکمت – ۲۴

۲- کافی، اصول، کتاب الایمان و الکفر، باب تفریج کرب المؤمن، (نسخه انتشارات علمیه اسلامیه، ج ۳، ص ۲۸۵، ح ۲)

۳- نهج‌البلاغه، خطبه ۲۳۷

۴- نهج البلاغه امیرالمؤمنین علی علیه السلام، ترجمه محمدتقی جعفری، ص ۷۸۰