۳۰۱ -آیا شهیدان راه خدا در عالم برزخ و در حیات برزخی با دیگر انسانها تفاوت دارند؟

کلیات

• در  آیاتی از قرآن مجید به حیات برزخی شهداء تصرح شده است.

•  حیات برزخی اختصاصی به شهداء ندارد و شامل عموم انسانها می باشد.

•  حیات برزخی شهداء فوق حد ادراک  عادی انسانی در دنیا است.

•  درحالی که مؤمنان عقیده به زندگی اخروی داشتند ذکر حیات برزخی شهداء در آیات قرآن چه لزومی داشت؟

•  اگرچه حیات برزخی در قرآن ذکر شده ولی مسلمین نسبت به آن اجماع ندارند.

•  در آیاتی از قرآن خطاب در ظاهر الفاظ متوجه رسول خدا -صلی الله علیه و آله و سلم – شده و اما مراد مؤمنان می باشند.

•  در فرهنگ دینی  نباید درباره شهداء کلمه «اموات » به کار رود.

•  حیات برزخی بین انسانها عمومیت دارد و شامل همه انسانها می شود.

•  شهیدان راه خدا در زندگی برزخی در مقامات و درجات رفیعی قرار دارند.

•  توصیفی از خدای سبحان از زندگی برزخی شهداء.

  ---

 سوال: آیا حیات برزخی مخصوص شهیدان است و آنها با بقیه انسانها در عالم برزخ تفاوت دارند؟

 پاسخ: در دو آیه از قرآن مجید به طور صریح به زندگی شهداء در برزخ اشاره شده است و آن دو عبارتند از:

« وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ يقْتَلُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْياءٌ وَلَكِنْ لَا تَشْعُرُونَ» (البقرة/۱۵۴) یعنی: و به کسانی که در راه خدا کشته می شوند مرده ها نگوئید بلکه آنها زنده هایی  هستند ولکن  شما[ نسبت به آنها] آگاهی ندارید.

« وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يرْزَقُونَ» (آل عمران/۱۶۹) یعنی: و کسانی را که در راه خدا کشته شده اند مرده ها تصور[ یا محسوب] نکن، بلکه آنها زنده هایی هستند که نزد پروردگارشان به آنها رزق عطا می شود.

 آیه اولی خطاب به مؤمنان و مخاطبان قرآن است و آنها را نهی می کند از اینکه از کشته شده ها در راه خدا یعنی شهیدان با کلمه «اموات»  یاد شود و اشاره‌ای دارد به اینکه آنها در آن عالم حیاتی دارند و از نوعی حیات بهره‌مند هستند،  اما شما[ که در حیات دنیوی قرار دارید]  نسبت به حیات آنها علم ندارید یعنی آن حیات فوق ادراک فعلی شما است.

 مراد این است که حیات برزخی«شهدا» در سخنان و رفتارهای مؤمنان مورد توجه قرار بگیرد و ذکر شود و کلمه«اموات»- به معنی عرفی- درباره آنها به کار نرود.

 آیه دوم به طور ظاهر و در الفاظ خطاب به شخص رسول الله – صلی الله علیه و آله و سلم- است و عموماً و غالباً به صورت ذیل معنی می شود که:

«و گمان مبر [مپندار]  آنهائی که در راه خدا کشته شدند، مرده ها هستند، بلکه آنها زنده هایی هستند که نزد پروردگارشان رزق داده میشوند.

 در آیات بعد از این آیه در سوره آل عمران توصیفی جمیل و شکوهمند از حیات برزخی شهدای راه خدا بعمل آمده و در ادامه کلام، آن اوصاف و اصل حیات برزخی مورد بحث قرار خواهد گرفت- ان شاءالله-  اما اینکه این آیه کریمه خطاب به شخص رسول خدا- صلی الله علیه و آله و سلم-  است و نهی در آن- بر حسب ظاهر- شامل حال آن وجود مبارک- صلی الله علیه و آله و سلم- می ‌شود، قابل توجه و دقت زیادی می باشد. در تفسیر آیه سوره بقره، بعضی از مفسران اظهار کرده اند که چون مؤمنان[ و مخاطبان قرآن] عقیده به زندگی در عالم بعدی داشتند، لذا گفتن این مطلب به معنی ظاهری که شهیدان راه خدا زنده هایی هستند لزومی نداشت، لذا باید آیه کریمه معنائی دیگر غیر از معنای ظاهری داشته باشد.

 علامه طباطبایی- رضوان الله تعالی علیه- در جواب این شبهه کلامی در تفسیر المیزان آورده است که خلاصه و حاصل آن به صورت ذیل است:

جهل بعضی از مسلمین به حیات بعد از موت یعنی حیات برزخی در اواسط دوره رسالت رسول الله – صلی الله علیه و آله و سلم- خیلی بعید نبود، و آنچه نص  غیر قابل تأویل است ، مبعوث شدن برای قیامت یعنی زندگی بعد از قیامت است،  اما زندگی بین موت تا حشر در قیامت – که همان زندگی برزخی است – اگرچه قرآن آن را بیان کرده و از معارف حقه است، لکن از ضروریات قرآنی نیست و مسلمین نسبت به آن اجماع ندارند، بلکه بعضی از آنها – یعنی مسلمین-  تا امروز آن را انکار کرده‌اند ، چون معتقدند که «روح» مجرد از ماده نیست و وجود انسان با موت و انحلال ترکیب از بین می‌رود ، و سپس خدا او را برای قضاوت در روز قیامت مبعوث می کند لذا ممکن است مراد از ذکر این مطلب در آیه کریمه ، بیان حیات شهدا در برزخ باشد، جهت جهل بعضی از مؤمنان نسبت به آن ، اگرچه دیگران از مؤمنان به آن علم دارند.^(۱)

 علامه طباطبایی شبهه بعضی از مفسران را در معنی مراد از آیه با این استدلال رد کرده و حقیقت هم همین است! چون آوردن یک موضوع در قرآن که مؤمنان اجمالاً به آن عقیده دارند و ذکر مجدد یا تفصیلی آن در آیات دیگر در مجموع قرآن فراوان است و اختصاصی هم به این  مورد ندارد.

 اما آیه دوم یعنی آیه سوره آل عمران بر حسب ظاهر الفاظ خطاب به شخص رسول الله -صلی الله علیه و آله و سلم- است اما اینکه شخص آن حضرت چنین تصوری درباره شهدا داشته باشد اگرچه قبل از نزول این آیه ، قطعاً غیر ممکن است ، یعنی محال است که وجود قدسی رسول خدا -صلی الله علیه و آله و سلم – با آن علم متصل به علم بی پایان ذات قدوس الله – عزّوجلّ – چنین تصوری و گمانی نسبت به این حقیقت داشته باشد که شهداء مرده هایی – بمعنی عرفی – نیستند و حیات آنها در عالم برزخ ادامه دارد و آنها نزد پروردگارشان از رزق او بهره مند می باشند.

 درباره این آیه کریمه ، موضوع مورد بحث یعنی:«حیات برزخی شهداء » دو جهت پیدا می کند و می شود آن را به دو صورت بیان کرد:

صورت اول اینکه:  در آیه کریمه اهل ایمان و مخاطبان قرآن مورد آموزشی قرار گرفته اند و آن اینکه شهداء راه خدا در حقیقت و بر حسب واقع، مرده ها نیستند ،بلکه دارای حیات در عالم برزخ و در عالم بعد از دنیا هستند. اما به علتی و رعایت حکمتی خدای سبحان خطاب در آیه را متوجه شخص رسول گرامی کرده و او را مخاطب قرار داده است و اما مراد شخص آن حضرت نمی باشد! و این نوع خطابها موارد زیادی در قرآن وجود دارد یعنی این مطلب در اصل خطاب به مؤمنان است و مراد از آیه آنها می باشد، اما ظاهراً و به لحاظ الفاظ آیه خطاب متوجه شخص آن حضرت قرار گرفته است. یکی از موارد آشکار از این نوع خطابها در آیه ۲۳ سوره اسراء قرار دارد، به طوری که فرمود:

« وَقَضَى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِياهُ وَبِالْوَالِدَينِ إِحْسَانًا إِمَّا يبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا كَرِيمًا وَقَضَى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِياهُ وَبِالْوَالِدَينِ إِحْسَانًا إِمَّا يبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا كَرِيمًا» یعنی:و پروردگار تو حکم [ومقرر] کرد که جز او را عبادت نکنید و نسبت به والدین احسان کنید و اگر یکی از آن دو یا هر دو نزد تو به پیری رسیدند ،پس به آنها افّ نگو و آنها را با تندی و به صورت غیر مؤدبانه مورد خطاب قرار نده و به آن ها سخنان دلپذیر و محترمانه بگو.

 به طور قطع زمان نزول این آیه کریمه پدر مادر آن حضرت هیچ کدام زنده نبودند و هر دو در زمان کودکی آن حضرت از دنیا رفته بودند  پس مضمون  آیه و حکم آن شامل شخص او نمی شود و بلکه خطاب به لحاظ حکمتی متوجه آن بزرگوار شده است.^(۲)

صورت دوم  اینکه: آیه کریمه مشتمل بر آموزشی برای  اهل ایمان است و آن عبارت است از ذکر اصل حیات برزخی برای شهداء و اوصاف آن بصورت تفصیلی که اصل آن در آیه سوره بقره هم -بدون تفصیل- ذکر شده است. و در این آیه کریمه توجهات اهل ایمان و اوصاف آن حیات حقیقی معطوف شده است. منتهی خطاب آیه به علتی متوجه شخصی رسول الله -صلی الله علیه و آله و سلم – می باشد  .

 می‌توان وجه دیگری را هم برای آیه کریمه ذکر کرد و آن اینکه در این آیه هم مثل سوره بقره یک تذکر اخلاقی به کار رفته و آن اینکه نباید عنوان مرده ها -به معنی عرفی- درباره شهداء به کار رود و نباید آنها از مرده ها محسوب شوند، بلکه لازم است حیات سعیده آنها در رفتار و گفتار اهل ایمان مورد توجه قرار بگیرد و در جامعه دینی جریان پیدا کند و جایگاه رفیع خود را در فرهنگ دینی پیدا کند

عمومیت حیات برزخی

 اصل حیات برزخی اختصاص به شهداء ندارد و شامل همه انسانها می شود ،اما چون هر دو مورد، بحث درباره شهدای راه خدا بود، به حیات برزخی آنها تصریح شده، دیگر اینکه شهداء در حیات برزخی در مقام رفیعی قرار دارند و حیات آنها حیاتی متعالی است و متفاوت با دیگر انسانها.

 نوع اعمال انسانها و میزان ایمان و عمل صالح صادر شده از آنها در عالم دنیا و دوره حیات دنیوی وضعیت زندگی آنها را در عالم برزخ و در آخرت معین می کند در این صورت طبعاً شهیدان بلحاظ مجاهدت خود در راه خدا و حمایت از دین و استقامت در جهت حمایت و دفاع از دین خدا و ترویج معارف و حقایق آن مشمول پاداش های عظیمی از طرف پروردگار عالمیان خواهند شد و در فضای زندگی نوع برتری قرار خواهد داشت.

توصیفی از خدای سبحان از زندگی برزخی شهداء

بعد از ذکر اصل موضوع حیات برخی شهدا در آیه ۱۶۹ سوره آل عمران و استقرار آنها در جوار قرب پروردگار عالمیان و  بهره‌مندی از رزق او، در آیات بعدی توصیفی از وضع حیات آنها – در بهشت برزخی- به عمل آمده و خدای تعالی می فرماید:

 «فَرِحِينَ بِمَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَيسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِينَ لَمْ يلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا خَوْفٌ عَلَيهِمْ وَلَا هُمْ يحْزَنُونَ  يسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَفَضْلٍ وَأَنَّ اللَّهَ لَا يضِيعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِينَ » ( آل عمران / ۱۷۰-۱۷۱ ) یعنی : آنها مسرور و شادمانند از آنچه که الله – عزّوجلّ – از فضل خود به آنها عطا کرده و بشارتی دارند نسبت به کسانی که هنوز به آنها ملحق نشده اند و پشت سر آنها هستند که نه ترسی برای آنها هست و نه اندوهگین می‌شوند.

در آیات  مورد بحث موضوع سرور و خوشحالی و خشنودی شهیدان راه خدا از عطایا و فضل پروردگار شان ذکر شده و اینکه آنها بشارت دارند برای کسانی که هنوز به آنها ملحق نشده اند، اما مثل خود شهداء در راه دفاع از دین خدا و کمک به استقرار آن و آشکار شدن فضائل آن حرکت می کنند، اعم از اینکه آنها هم در آینده به مقام شهادت برسند و یا بر دشمنان دین خدا غلبه کنند و خطر حملات کفار و مشرکان را با جهاد خود دفع کنند.

 در هر دو آیه اشاره به فضل خدا درباره شهدای راه حق شده است یعنی کلمه«فضل» در هر دو آیه ذکر شده و اشاره ضمنی وجود دارد به این که پاداش خدای سبحان بر جهاد آنها و  استقامت شان خیلی عظیم است و فوق استحقاق آنها .

 عظمت پاداش خدا و نعمت او برای آنها در حدی است که به ذکر اصل آن یا ذکر اجمال آن اکتفاء شده و نوع آن پاداشها ذکر نشده است. بطور  کلی  نعمت های خدا سبحان به بندگان در بهشت فوق حد ادراک دنیوی انسانها است بالخصوص شهداء که در مقام و درجات رفیع تری در بهشت قرار خواهند داشت! هم بهشت برزخی که اهل بهشت قبل از قیامت در آنجا استقرار می یابند و در فضای نوعی حیات متعالی قرار می‌گیرند و هم در بهشت آخرت که در روز قیامت اهل بهشت در آن داخل می شوند و بصورت دائمی در آنجا استقرار خواهند یافت. ذکر موضوع حیات برزخی شهداء و اوصاف آن زندگی و وضعیت شهداء در فضای بهشت برزخی که از زمان شهادت آنها شروع می‌شود، سبب ایجاد آرامش و اطمینان قلبی در برادران و افراد خانواده بستگان آنان می شود و موجب افزایش استقامت مؤمنان در جهاد با اموال و انفاس در راه خدا . اما زندگی برزخی -بطوریکه قبلاً گفته شد – و آیات مورد بحث دلالت آشکاری بر آن دارد، برای عموم انسانها خواهد بود، اگرچه شهداء و اهل اخلاص و مقربان در بهشت برزخی هم در مقامات و درجات رفیعی قرار می گیرند.

الیاس کلانتری

۱۳۹۹/۰۹/۲۲

پاورقی ها :

۱ – المیزان فی تفسیر القرآن ، تفسیر سوره بقره ، آیه ۱۵۳

۲ – ما قبلاً و در یکی از مقالات این موضوع و بطور کلی موضوع خطابهای قرآن به رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – را با تفصیلی ذکر کردیم .