۱۲- آموزش های آسمانی، تفسیرسوره حمد

۷ـ « صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيهِمْ غَيرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ » اِنعام : نعمت دادن ، مغضوب: کسی که مورد غضب و سخط قرار گرفته است غضب مقابل رحمت است.ضالّ: کسی است که از جاده خارج شده و به بیراهه افتاده، در واقع کسی که مقصد را گم کرده است و در راهی که  به مقصد مورد نظر نمی رسد راه می رود و کسی را که در موضوع خاصی به اشتباه افتاده است« ضالّ» می گویند.

 در این آیه صراط مستقیم را توصیف کرده و می گوید:صراط کسانی که به آن ها نعمت دادی نه صراط کسانی که مورد غضب قرار گرفتند و نه گمراهان! یعنی صراط کسانی که در اثر کفران نعمت و سایر عوامل مورد غضب قرار گرفتند و یا از جاده عبودیت خداوند خارج شدند،صراط مستقیم نیست ، بلکه صراط مستقیم راه آن عده از انسانها است که مشمول اِنعام پرودگار عالمیان قرار گرفته اند و به آنها نعمت عطا شده است.در آیه کریمه یک نکته تفسیری بسیار مهمی غالباً مورد غفلت قرار می گیرد و آن معنی دقیق عبارت «الذین انعمت علیهم» و مراد و مقصود از آن است!!و از توجه دقیق به این عبارت در آیه سؤالی مطرح می شود و آن اینکه مگر خداوند فقط به بعضی از انسان ها نعمت عطا کرده است؟!!و اینکه آیا غیر از افراد و گروه های مورد نظر، بقیه انسان ها از نعمت های پروردگارشان محروم می شوند؟!

طبعاً نعمت به معنی ظاهری و عرفی اختصاصی به افراد یا گروه های معینی از انسان ها ندارد، و همه انسان ها بر حسب ظاهر مشول اِنعام پروردگار عالمیان قرار می گیرند.اگر آب و غذا و لباس و آفتاب و باران و مادر مهربان و  پدر  دلسوز و درخت و گیاه و اعضاء بدن انسان مثل چشم و گوش و امثال آنها نعمت محسوب می شوند،آنها اختصاص به افراد و گروه های معینی ندارند، بلکه همه انسان ها از آن ها بهرمند می شوند. فعلاً و در این قسمت وارد بحث در مورد نحوه بهره برداری انسان های مختلف از نعمت ها و نتیجه و روش کار آن ها نمی شویم،بلکه مقصود اصل موضوع نعمت دادن خداوند به انسان ها است و اینکه چگونه نعمت های خداوند در آیه مورد بحث اختصاص به بعضی از انسان ها یافته است. یعنی در مجموع در این بحث به دو سؤال اصلی باید جواب داده شود.

یکی اینکه: چرا گفته شده است که صراط کسانی که به آن ها نعمت دادی؟!

دیگر اینکه: مراد از کسانی که خداوند به آن ها نعمت داده است چه کسانی هستند؟!

ابتداءً به پاسخ سؤال دوم می پردازیم بجهت اینکه این پاسخ زمینه مساعدی برای درک مراد و مقصود از عبارت مورد بحث در آیه را فراهم می کند.در مسیر بررسی آیه کریمه مورد بحث با آیاتی از قرآن کریم مواجه می شویم که از آن ها می شود کمکی برای رفع ابهام از موضوع گرفت. خداوند در آیه ای  از قرآن می فرماید:

«وَمَنْ يطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيهِمْ مِنَ النَّبِيينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا »(النساء/۶۹) یعنی: کسانی که از الله و رسول او اطاعت کنند،آنان با کسانی خواهند بود که الله به آن ها نعمت داده، از پیامبران و صدیقین و شهدا و صالحین و چه رفیقان خوبی خواهند بود. توجه به این آیه کریمه جهتی از ابهام موضوع را بر طرف می کند و آن اینکه مراد از کسانی که خداوند به آن ها نعمت داده است، آشکار می شود

توضیح اینکه: عده ای از انسان ها مشمول نعمت های پروردگار قرار گرفته اند و آن ها کسانی هستند که در این آیه از قرآن ذکر شده اند. و کسانی هم که از الله و رسول او اطاعت کنند با آن چهار گروه مذکور در زندگی اخروی کنار هم خواهند بود و با آن ها مجالست و مصاحبت و رفاقت خواهند داشت. در آیه دیگری از قرآن کریم خداوند می فرماید:

«ُولَئِكَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيهِمْ مِنَ النَّبِيينَ مِنْ ذُرِّيةِ آدَمَ وَمِمَّنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوحٍ وَمِنْ ذُرِّيةِ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْرَائِيلَ وَمِمَّنْ هَدَينَا وَاجْتَبَينَا إِذَا تُتْلَى عَلَيهِمْ آياتُ الرَّحْمَنِ خَرُّوا سُجَّدًا وَبُكِيا » (مريم/۵۸) یعنی: آن ها کسانی بودند که الله به آن ها نعمت عطا کرده بود، از پیامبران از فرزندان آدم  و از کسانی که همراه نوح آن ها را حمل کردیم و از فرزندان ابراهیم و اسرائیل و از کسانیکه  آن ها را هدایت کردیم و آن ها را برگزیدیم ، وقتی آیات قرآن بر  آنها تلاوت می شد به سجده می افتادند در حالیکه گریه می کردند.(۱) در این آیه هم اشاره به گروهی از انسان های ممتاز و برترشده که از فرزندان و پیروان پیامبران بودند و آنها مشمول نعمت های پروردگار عالمیان بودند. حاصل بحث اینکه: خداوند افراد خاصی از انسان ها را مشمول نعمت های خودش معرفی می کند که در رأس آن ها پیامبران خدا قرار داشتند و در مراتب بعدی افرادی که از پیروان حقیقی و خالص پیامبران بودند و دارای مقامات متعالی در عبودیت برای خدا، با این بحث اوصاف آن عده از انسان ها که مشمول اِنعام خداوند هستند اجمالاً مشخص شد و معلوم شد که آن ها چه کسانی هستند،اما لازم است به سؤال اصلی بحث پاسخ آشکاری داده شود و آن اینکه آیا فقط عده ای از بندگان خدا مشمول نعمت های او قرار می گیرندیا همه آن ها؟!

در جواب عرض می کنیم که به یک معنی در اصل همه بندگان مشمول اِنعام خداوند قرار دارند و اما متنعم شدن از نعمت ها بطور حقیقی فقط  در مورد عده ای از آن ها تحقق می یابد و بقیه دچار محرومیت هائی می شوند! برای رفع این ابهام احتیاج به توضیحی در مورد معنی نعمت و مراد از آن وجود دارد و آن اینکه باید دید معنی حقیقی نعمت و مراد از آن چیست ؟! و به چه چیزی باید نعمت اطلاق شود. معنی لغوی کلمه «نعمت» عبارت است از آن چه خدا به انسان عطا کرده و آنچه انسان از آن بهره مند می شود و لذت می برد و بطور کلی به اشیاء مورد علاقه و مطلوب انسان که نیازهای او را بر طرف می کند و انسان از آن لذت می برد نعمت گفته می شود.طبعاً نعمت به این معنی اختصاص به گرو ه های خاصی از انسان ها ندارد  به عنوان مثال: همه انسان ها اعم از مؤمن و کافر و نیکوکار و خلافکار از آب باران و نور آفتاب و میوه ها و غذاها و اعضاء بدن بهره مند می شوند. اما در شرح و توضیح موضوع مورد بحث و معنی نعمت و منظور خداوند از إعطاء آن به انسان ها  احتیاج به تفصیلی وجود دارد و با آن بیان تفصیلی حقیقت موضوع روشن خواهد شد و اینکه این بحث می تواند منشأ تاثیرات اخلاقی زیادی شود(۲)

مناظرات و محاورات ـ 13 (مناظرات آسمانی)
بخوانید

در نظام متعارف و عادی زندگی، انسان ها دارائی های خود را نعمت به حساب می آورند، مثلاً خانه ای که در آن سکونت دارند و وسیله نقلیه ای که با آن بطرف مقاصد خود می روند و غذائی که مصرف می کنند و لباسی که می پوشند، بالخصوص اعضاء سالم بدن مثل چشم و گوش و دست و پای سالم و امثال آن ها ، البته گاهی وقت ها هم می گویند هیچ نعمتی مثل نعمت«سلامت» نیست و گاهی هم عده قلیلی از انسان ها نهایتاً کلمه « امنیت» را هم به آن ها اضافه می کنند. و غالباً در این زمینه توجهی هم به کلام مشهوری از وجود مبارک رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ دارند، که آن حضرت فرمود:

« نعمتان مجهولتان ، الصحة و الامان» یعنی دو نعمت وجود دارند که مجهول هستند [و آن دو عبارتند از] صحت و امنیت یعنی ارزش این دو نعمت ناشناخته است  و مورد توجه لازم قرار نمی گیرد.اما انسان ها عموماً و عمدتاً دارائی های ظاهری خود و متاع زندگی دنیا را نعمت تلقی می کنند و عده قلیلی هم به دارائی های دیگری مثل صحت بدن و اعضاء آن و امنیت و آرامش و فرزند صالح و علمی که یاد گرفته اند  و محبوبیت در بین مردم و توفیق انجام اعمال خیر توجه دارند و آن ها را نعمت های مهم زندگی خود تلقی می کنند و یا حداقل آن ها را هم کنار دارائی های ظاهری مثل مال و خانه و غذا و لباس و امثال آنها به عنوان نعمت به حساب می آورند! اما آیا دارائی های ذکر شده و حتی آن تعداد از آنها که ارزش معنوی دارند مثل صحت بدن ، همیشه و در حقیقت و درعرف عقلاء و در همه حال نعمت محسوب می شوند؟! برای روشن شدن موضوع چند مثال ذکر می کنیم:

اگر به یک انسان بگویند تو در صورتی که بردگی فلان انسان را قبول کنی و بپذیری که درخانه یا کارگاه یا مزرعه او محبوس شوی ، هر روز غذای مرغوب و قیمتی و خوش طعمی به تو داده خواهد شد، بدون اینکه بایت آن پولی بپردازی! اگر او این پیشنهاد را پذیرفت و برده یک شخص ثروتمند شد،بطوریکه حق خروج از جایگاه  تعیین شده را از او سلب کردند، در آن صورت آن غذائی که در آنجا مصرف می کند آیا نعمت محسوب می شود؟!یا اگر یک دست لباس زیبا و قیمتی به او دادند، آن لباس برای او نعمت خواهد بود!! یا به بیان دیگر اگر کسی را بدون گناه باز داشت کردند و در زندانی او را محبوس نمودند در حالیکه در آن زندان غذا های مرغوبی برای زندانیان می دهند و اطاق های زندانیان دارای وسایل و امکانات رفاهی قابل توجهی است! آیا غذاهای مرغوب آن زندان و اطاق های تمییز و بهداشتی و وسیع را ـ فرضاًـ می توان نعمت نامید؟!

مثال دیگر اگر شخصی را به ریاست یک اداره و یک سازمان و مؤسسه ای انتخاب کنند به شرط اینکه چند ماه و یا چند سال بعد به جهت آن ریاست او را زندانی کنند و از ریاست و کار قبلی خودش هم او را اخراج کنند، آیا آن چند ماه یا چند سال ریاست برای او نعمت محسوب خواهد شد؟!

مثال دیگر اگر به یک جوان کم تجربه ای یک اتومبیل تازه و قیمتی که امکان سرعت بالایی هم دارد هدیه شود، و او تصمیم بگیرد با آن ماشینی که به او هدیه شده مسافرتی انجام دهد،و والدین او هم مقدار قابل توجهی پول در  اختیار او قرار دهند در نتیجه او بتواند چند تا از دوستان جوانش را هم با خود همراه کند و به آن سفر ببرد و آن ها از ناحیه دوستی و محبتی که به او دارند و اینکه هزینه سفرشان را او خواهد پرداخت، آن دعوت را بپذیرند و همگی باهم سوار آن ماشین شوندو او  از ناحیه سن کم و بی تجربه گی با سرعت بیش از حد معقول و قانونی حرکت کند، و آنها درراه به گفتن و خندیدن مشغول شوند و یا به تماشای مناظر زیبای اطراف جاده مثل درختان زیبا و نهر ها و کوهها و بیابان مشغول شوند و در نتیجه تصادفی حادث شود و خود آن جوان راننده و دوستانش در اثر آن تصادف مجروح شوند و بعضی از آنها نقص عضوی پیدا کنند؛ دراین صورت آیا آن اتومبیل و آن محبت و دوستی موجود بین آن چند  جو ان و آن فرصت مسافرت و آن مقدار پول زیادی که والدین آن جوان در اختیارش گذاشتند مجموعاً نعمت محسوب می شوند؟! یعنی همان عواملی که سبب تصادف و جراحت و نقص عضو شدند.

البته آن اتومبیل و آن محبت ها و دوستی ها و آن تحرک و نشاط جوانی و آن مقدار پول، دارائی محسوب می شوند! و در دارائی بودن آن ها و ارزش ذاتی آن ها حرفی نیست ، اما آیا آنچه ذکر شد صرفاً دارائی هستند یا نعمت ؟!! و اگر آن اتومبیل و آن پول و آن روابط دوستانه که درمجموع عوامل آن تصادف شدند آیا در حقیقت آن ها در این صورت نقمت و بلا  محسوب می شوندیا نعمت ؟!!

مثال دیگر اگر چشم سالم یک انسان عامل گرفتاریها و بلا ها در دنیا و محرک به سوی گناهان و مجازات صاحب آن در آخرت و حتی در دنیا شود، آیا آن چشم سالم نعمت خواهد بود ، یا صرفاً دارائی و یا دارائی که عامل بلاها و گرفتاری ها حتی گاهی کشته شدن صاحبش خواهد شد!!

سرانجام اینکه : دارائی های انسان در صورتی و در شرایط خاصی به نعمت ها تبدیل می شود و انسان از آن ها بهره مند می شود و لذت طولانی مدت یا دائمی از آنها می برد! اما ممکن است همان دارائی ها عامل بلاها و گرفتاری ها و از بین رفتن سلامت و امنیت و عامل نگرانی ها و اضطراب ها و قطع روابط محبت آمیز بین دوستان و بستگان وبالاتر عامل کشته شدن صاحبش و عامل سقوط در عذاب ابدی درجهنم شود ـ العیاذ بالله ـ در این صورت آن دارائی ها نعمت محسوب نمی شود و تبدیل به بلاها و نقمت ها خواهدشد.

این بحث در مقاله بعدی ـ ان شاءالله ـ ادامه خواهد یافت …

الیاس کلانتری

۱۳۹۶/۴/۲۴

پاورقی ها:

۱ـ اینکه منظور از کسانی که به آنها نعمت عطا شده در این آیه فقط پیامبران خدا هستند، و یا پیامبران به علاوه گروهی ازمؤمنان خالص مورد اختلاف عده ای از مفسران قرار گرفته است و ظاهراً مراد نظریه دوم است. علاقمندان می توانند به تفسیر دقیق و مستدل این آیه در تفسیر المیزان مراجعه کنند.

۲ـ این بحث عمدتاً مبتنی بر نظریات مرحوم علامه طباطبا ئی در تفسیر شریف المیزان آیات سوره حمد و سوره تکاثر است

برچسب ها
دکمه بازگشت به بالا
بستن