۲۰۲- آیا معیار کمالات در مردان و زنان متفاوت است؟!
سؤال: آیا کمال زنان چون مردان در تعقّل است؟!
پاسخ: تعقّل از ارکان اصلی حیات انسان است. این قوه قدسی عامل اصلی تفاوت بین «حیات انسانی» و «حیات جانداری» است، در این جهت فرقی بین زن و مرد وجود ندارد. چند نکته مهم در مورد موضوع عقل و سؤال شما باید در نظر گرفته شود:
۱-آنچه در قرآن مجید در مورد عقل به انسان ها سفارش شده «تعقّل» است یعنی به کار بردن قوه عقل در امور زندگی و حرکت به طرف مقصد حیات. در قرآن حتی یک آیه وجود ندارد
که بگوید چرا عقل ندارید، یا فلان انسان عقل ندارد، یعنی اینکه بین انسان ها گفته می شود بعنوان مثال: مگر عقل نداری، یا چرا عقل نداری، یا فلانی عقل ندارد، این نوع کاربرد کلمه عقل و امثال آن ها جایگاهی در قرآن ندارد، بلکه در قرآن تعقّل یا عدم آن مورد بحث و تذکر قرار گرفته است. خود شما هم در سؤالتان همین نکته را رعایت کرده اید و گفته اید: «آیا کمال زنان نیز چون مردان در تعقّل است» پس آنچه در انسان کمال محسوب می شود بکار بردن قوه عقل در زندگی است و شرافت و ارزش حقیقی انسان هم به همین فعالیت ارتباط می یابد.
از امام صادق (علیه السلام) سؤال شد که عقل چیست؟!
فرمود: «ما عُبِدَ بِهِ الرَّحمانُ وَ اکتُسِبَ بِهِ الجِنان»(۱) یعنی عقل چیزی است که بوسیله آن خدا عبادت شود و بهشت کسب شود. در این حدیث شریف هم امام صادق (علیه السلام) تعریف کامل عقل را بیان نفرمود، بلکه به کارائی آن و نتیجه تعقّل اشاره فرمود.
طبعاً در این فعالیت روحی یعنی «تعقّل» بین مرد و زن فرقی وجود ندارد و هر دو مثل هم هستند، حتی در مواردی دیده می شود که جدیّت زنان در پای بندی به احکام خدا و انجام فرائض دینی بیشتر از مردان است. البته این مطلب عمومیت ندارد و در همه جا صدق نمی کند. اما برای اهل تحقیق میزان جدیت زن ها در آنچه گفته شد، آشکار است.
۲-در بعضی از سخنان امام امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) آمده است که عقل دو قسم است یکی مطبوع و دیگری مسموع، یعنی یکی عقلی است که در طبیعت انسان وجود دارد و دومی از طریق شنیدن حاصل می شود. عقل نوع دوم که حاصل شنیده ها و تجربه ها است، میزان آن به میزان فعالیت های علمی ارتباط دارد، و در این زمینه هم فرقی میان مرد و زن نیست.
اما در مورد آن نوع دیگر یعنی عقل مطبوع که در خلقت انسان و طبیعت او قرار دارد اگر زمینه روحی یک انسان نسبت به آن مناسب تر بود و انسان دیگر بهره کمتری در آن زمینه داشت، اما در اثر فعالیت های علمی عقل نوع دیگر یعنی عقل مسموع او افزایش یافت و به درجه متعالی تری رسید، چنین شخصی بیشتر قابل تحسین خواهد بود و صاحب کمال بیشتری محسوب خواهد شد. یعنی اگر فرضاً عقل مطبوع در جنس مرد بیشتر از جنس زن باشد، به لحاظ نوع خلقت او و حکمتی که خداوند در خلقت هر دو در نظر داشته، این وضعیت برای یکی از آن دو کمال قابل تحسین و برای دیگری نقص به معنای متعارف و عادی محسوب نمی شود، چون خلقت انسان و آنچه در فطرت او قرار گرفته به اعمال و اخلاق اکتسابی او ربطی ندارد، و داشتن این زمینه کمال اکتسابی، و نداشتن آن هم نقص به معنای عرفی نمی تواند محسوب شود پس طبعاً در این صورت نیز کمال زنان مثل مردان در تعقّل خواهد بود. چون بحث در این زمینه به اعمال و فعالیت های یک انسان مربوط می شود نه صفاتی که او در داشتن آن ها و یا نداشتن آن ها هیچ نقشی نداشته، مثل صفاتی که از طریق ارث به انسان رسیده است.
۳-اگر در بعضی از احادیث دینی زن ها به داشتن نقص در عقل توصیف شده اند، در این احادیث مراد از کلمه نقص معنای عرفی آن نیست و معنای دیگری دارد و در این زمینه ما بحث مستدلی داریم که بخواست خداوند چه به صورت پاسخ به سؤالاتی در این زمینه و چه به صورت مقاله ای مستقل منتشر خواهد شد. این بحث مستدل قرآنی و عقلی مورد استقبال بعضی از دانشمندان قرار گرفته و در هر مجلسی طرح شده، حاضران در مجالس و شنوندگان بالخصوص بانوان، از جهت برطرف شدن ابهام موضوع اظهار رضایت کرده اند.
در هر صورت وقتی زمینه فطری یک انسان و یا جنس زن برای داشتن عقل مطبوع با دیگران و یا مردان متفاوت بود، باز تعقّل برای او کمال محسوب می شود. یعنی با تعقّل خود که یک امر اختیاری است، کمال بیشتری را کسب می کند. و فعالیت او در این زمینه طبعاً کمالی محسوب خواهد شد.
حاصل کلام اینکه کمال انسان نسبت به سایر مخلوقات به داشتن قوه عقل است و حتی عبادت پروردگار و ایمان به پیامبران و ایمان به کتاب آسمانی و میزان آن ایمان هم به عقل انسان و بکار بردن آن قوه قدسی ارتباط دارد. و در این جهت فرقی بین مرد و زن وجود ندارد و تعقّل در هر دو موجود کمال محسوب می شود، و میزان ارزش وجودی انسان و میزان دین داری او به میزان تعقّل او ارتباط دارد. بطوریکه از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که فرمود:
«مَنْ كَانَ عَاقِلاً كَانَ لَهُ دِينٌ وَ مَنْ كَانَ لَهُ دِينٌ دَخَلَ اَلْجَنَّةَ»(۲) یعنی کسی که عاقل است دارای دین است و کسی که دین دارد، وارد بهشت خواهد شد. و طبعاً در امر دین داری و عمل به احکام دینی تفاوتی بین مرد و زن وجود ندارد.
انسان در مقام بندگی خداوند و کسب کمالات و استعداد ورود به بهشت و زندگی در آنجا باید در جهت کامل کردن عقل خود فعالیت کند و آن از طریق تبعیت از فرمان های خداوند حاصل می شود، بطوریکه از وجود مبارک امام حسین (علیه السلام) نقل شده است که فرمود:
«لا يَكمُلُ العَقلُ إلاّ بِاتِّباعِ الحَقِّ»(۳) یعنی عقل انسان کامل نمی شود مگر از طریق تبعیت از حق. در این طریق هم فرق بین مرد و زن وجود ندارد.
الیاس کلانتری
۱۳۹۵/۸/۴
پاورقی ها:
۱-اصول کافی، شیخ کلینی، کتاب «العقل و الجهل»، ح ۳، (نسخه چاپ انتشارات علمیّه اسلامیّه، ج ۱، ص ۱۱، ح ۳)
۲-همان، ح ۶
۳-بحارالانوار، علّامه مجلسی، ط بیروت، ج ۷۵، ص ۱۲۷