۳۵-ازل چه مفهومی دارد؟

پاسخ: ازل آن چه که اول و ابتدا نداشته باشد و مقابل آن ابد قرار می گیرد. یعنی آن چه پایان ندارد. در دائرة المعارف فارسی گفته شده: ابد در علم الهی مدت بقائی که پایان ندارد، در مقابل آن ازل است که بی ابتداء است.(۱)

در کتاب فرهنگ معارف اسلامی آمده است: ازل (اصطلاح فلسفی) کلمه ازل در لغت یعنی بدون اول. ازلی یعنی آن چه اولی ندارد و یا آن چه وجودش دائم و مستمر است در طرف گذشته و در زمان های مقدر غیر متناهی (دستور، ج۱، ص۷۹ ) (۲)

حکیم صدرا گفته: ازلی یعنی بدون اول، یعنی آن چه اول ندشته باشد در مقابل ابدی یعنی آن چه آخر ندارد و بالجمله ازل همیشگی در طرف گذشته و ابد در طرف آینده و موجود ازلی یعنی موجودی که اول نداشته باشد و ابدی یعنی آخر نداشته باشد و آن چه وجودش در طرف ماضی مستمر و دائم باشد ازلی گویند. (۳)

امّا تصوّر می کنیم که منظور شما از این سؤال فقط معنای لغوی یا اصطلاحی فلسفی این کلمه نیست، بلکه می خواهید در مورد موجود ازلی توضیحی دریافت کنید، لذا توضیحی در این زمینه می آوریم.

موجود ازلی یعنی موجودی که همیشه بوده و علّتی آن را به وجود نیاورده است. هر معلولی علّتی دارد که آن را به وجود آورده است، و آن علّت هم خودش معلول علّت دیگری است، همچنین، آن علّت هم معلول علّت دیگری است و این سلسله علّت ها و معلول ها پیش می رود تا سرانجام این سلسله برسد به یک علّتی که آن علّت ازلی است و دیگر خود معلول علّت دیگری نیست و به آن موجود ازلی گفته می شود.

این که سلسله علّت ها و معلول ها باید منتهی شود به علّت ازلی امری است که عقل انسان به آن حکم می کند، چون در غیر این صورت سلسله ای بی انتها از علّت ها و معلول ها باید فرض شود و چنین چیزی را عقل انسان قبول نمی کند. برای روشن شدن بیشتر موضوع مثالی می آوریم و آن این که فرض کنیم که یک انسان عادی- نه یک فیلسوف و متفکر- در داخل اطاقی نشسته و از پنجره اطاق به بیرون نگاه می کند، مقابل چشم او یک قطعه زنجیر از بالا آویخته شده و حلقه آخری آن به زمین نرسیده و در هوا قرار دارد. اگر کسی به او بگوید که این حلقه آخری زنجیر که به زمین نرسیده، چگونه در فضا باقی مانده، طبعاً جواب خواهد داد، که حلقه بالاتر حلقه آخری را نگاه داشته است، و اگر گفته شود حلقه دومی از آخر خود چگونه در فضا مانده، جواب خواهد داد که معلوم است حلقه سومی از انتهای زنجیر حلقه دومی را نگاه داشته است و همین طور این حلقه ها در این رشته زنجیر هر کدام عامل نگاهدارنده حلقه های پائینی هستند و خود آن ها هم به وسیله حلقه بالائی در فضای بالای زمین مانده اند.

سرانجام از نظر عقل انسان، حتی یک انسان عادی در ابتدای سن عقلی باید این رشته زنجیر به چیزی متّصل باشد که آن چیز خودش در جائی ایستاده است و دیگر عامل نگاه دارنده آن حلقه ای مثل سایر حلقه ها نیست. مثل این که انتهای این رشته به شاخه درختی وصل شده و به جائی در آن ساختمان و یا انسانی آن را با دست خود گرفته و نگاه داشته و امثال این ها یعنی نمی شود قبول کرد که این حلقه های زنجیر به هیچ جائی منتهی نمی شود و به صورت بی انتها ادامه دارد، چون آن موقع لازمه مطلب این خواهد بود که اجزاء یک مجموعه نیازمند علّتی باشند ولی کل آن مجموعه بی نیاز از علّت باشد، چنین چیزی عقلاً محال است.

انسان پیرو هر یک از مسلک های الهی یا مادی باشد، راهی جز پذیرش یک موجود ازلی نخواهد داشت. چون در غیر این صورت لازم است سلسله علّت ها و معلول ها بی انتها باشد، که به آن گفته می شود: «تسلسل علل غیر متناهیه» و به صورت مخفف، «تسلسل» و تسلسل به این معنا عقلاً محال است.

موجود ازلی «الله» است که به وجود آورنده همه موجودات عالم است و او همیشه بوده یعنی ازلی و همیشه خواهد بود (ابدی است). البته لازمه قبول موجود ازلی این نیست که انسان بتواند نسبت به ذات و صفات و افعال او احاطه علمی پیدا کند، بلکه احاطه علمی نسبت به او غیر ممکن است و انسان ها می توانند از طریق علومی که به پیامبران وحی شده و همچنین به کمک قوه عقل که از طرف خداوند به او عطا شده در محدوده ای نسبت به صفات و افعال او علم پیدا کنند و این علم می تواند قابل گسترش و ازدیاد باشد.

الیاس کلانتری

پاورقی ها:

۱-دائرة المعارف فارسی به سرپرستی غلامحسین مصاحب، شرکت سهامی کتاب های جیبی، ج ۱، ص ۵

۲-فرهنگ معارف اسلامی، تألیف دکتر سید جعفر سجادی، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، ج ۱، ص ۱۵۳

۳-مصطلحات فلسفی صدر الدین شیرازی بقلم سید جعفر سجادی، چاپ دانشگاه تهران به نقل از اسفار، ج ۲، ص ۱۰۳