کلام ایام-۴۳۴، تأویل قرآن کریم و حفاظت از حقوق آیندگان

بخش دوم*

کلیات*

  • مراد از تنزیل قرآن در کلام رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم ).

  • استقرار تنزیل قرآن مجید در جامعه دینی.

  • هزینه های مصرف شده برای استقرار تنزیل قرآن در جوامع زمان نزول آن.

  • نقش رسول الله – صلی الله علیه و آله و سلم- در استقرار قرآن در جوامع انسانی.

  • سرانجام جنگهائی که کفار علیه دین خدا و پیامبر خاتم- صلی الله علیه و آله و سلم- به راه انداختند.

  • اخلاق و رفتار پیامبر اکرم- صلی الله علیه و آله و سلم- در جنگ ها با دشمنان و مخالفان .

  • لزوم محافظت از قرآن مجید و آن گنجینه عرشی.

  • سهمیه انسانها از فضائل و حقایق موجود در قرآن کریم.

  • اراده خدای سبحان بر پیروزی دین آسمانی بر همه ادیان.

  • ارزش و جاذبه های تنزیل قرآن.

  • تلاشهای طاقت فرسای رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم- جهت استقرار تنزیل قرآن .

  • عمومیت دعوت دینی پیامبر خاتم (صلی الله علیه و آله و سلم).

  • مشعل های دین توحیدی همیشه روشن خواهد ماند.

  • نقش تأویل قرآن در فرهنگ دینی .

  • ضرورت توجه به تأویل قرآن در زمان رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم).

  • در قرآن مجید صورت نازل شده ای از حقایق رفیع فوق دنیوی قرار دارد.

  • تنزیل حقایق فوق دنیوی از ناحیه قدرت خدای سبحان به وجود آمده است.

  • تفاوت صورت حقیقی بهشت و نعمت های آن با الفاظی که گویای آن اوصاف است .

ارتباط سیره شریف امیرالمؤمنین علی – علیه السلام- با تأویل قرآن

در بخش قبلی متذکر حدیث شریف رسول الله- صلی الله علیه و آله و سلم- درباره امیرالمؤمنین- علیه السلام- و ارتباط سیره او با موضوع«تأویل قرآن» شدیم. و این موضوع احتیاج به توضیح و تفصیلی دارد و آن اینکه:

مراد از تنزیل قرآن در آن کلام شریف، اصل کتاب آسمانی و الفاظ آیات و معانی ظاهری و اولیه آن ها است و جا افتادن آن در عقاید اهل ایمان به عنوان کتاب آسمانی و لزوم تبعیت از آن.

در آن مرحله با سعی و کوشش مستمر شبانه روزی رسول خدا- صلی الله علیه و آله و سلم- و تحمل مشقت ها و سختی ها، کتاب آسمانی و آیات آن در فرهنگ جامع دینی و فضای ذهن گروه های عظیمی از انسانها و در قلوب آنها و رفتارهای آنها استقرار یافت و بین عموم مردم بعنوان آخرین کتاب آسمانی مقبولیت پیدا کرد و مورد توجه گسترده ای قرار گرفت.

برای جریان یافتن این مرحله از دعوت دینی و آموزش‌های آسمانی و استقرار آن عوامل نیرومندی به کار بسته شد و هزینه‌های زیادی مصرف شد. منظور هزینه مالی نیست بلکه برای استقرار اصل دین خدا و از بین رفتن بت پرستی و قرار گرفتن مردم تحت جاذبه‌های قرآن کریم تلاش‌های زیادی بعمل آمد و فداکاری‌های زیادی ظهور کرد و به کار بسته شد و جهاد ها انجام گرفت و عده‌ای حق حیات و جانشان را در این راه باشکوه هزینه کردند و وجود خود را در این راه فدا کردند.

رسول خدا- صلی الله علیه و آله و سلم- امامت و رهبری آن جریان باشکوه و آن نهضت قدسی را به عهده داشت و امیرالمؤمنین علی-  علیه السلام- دأئماً در کنار او بود و خطرات را از آن وجود مبارک دفع می‌کرد و مخالفت‌ها و کارشکنی ها را درهم می کوبید و اهل ایمان هم در حد توان عادی و گاهی فوق العاده خود برای استقرار ارکان دین توحیدی تلاش می‌کردند.

بعد از جریان هجرت رسول خدا- صلی الله علیه و آله و سلم- و خروج از شهر مکه و استقرار در شهر مدینه، دشمنان دین خدا و کفار و بت پرستان چند بار به مرکز جامعه دینی یعنی شهر مدینه حمله کردند و جنگ هائی را علیه پیامبر خاتم- صلی الله علیه و آله و سلم- و پیروان او و مجموعاً دین آسمانی به راه انداختند. اما سرانجام و در مجموع شکست خوردند و جاذبه‌های دین آسمانی در فضای وسیعی منتشر شد و قرآن مجید بعنوان آخرین کتاب آسمانی و مجمع فضائل کتابهای آسمانی قبلی و صورت کامل آموزش های دین توحیدی و فضائل علمی و اخلاقی همه پیامبران- علیهم السلام- و در رأس آنها پیامبر خاتم- صلی الله علیه واله و سلم- در جامعه دینی استقرار یافته و مورد توجه جمعیتهای متعدد و حتی به یک معنی جامعه جهانی قرار گرفت.

در مرحله ای از فعالیتهای مخالفان دین خدا اعم از مشرکان و کافران از اهل کتاب به تخریب بنای دین توحیدی و ارکان اصلی آن و کشتن پیامبر خدا- صلی الله علیه و آله و سلم- و پیروان او، احتیاج به شرکت در جنگ ها البته جنگ های دفاعی پیدا شد. شرکت در میدانهای جنگ برای پیامبر خدا- صلی الله علیه و آله و سلم- سخت ترین و پرمشقت ترین کار ها بود. چون پیامبر رحمت بود آن هم رحمتی برای عالمیان! اما وقتی دشمن قصد جنگ داشت و آن را شروع می‌کرد و با رفتارهای صلح آمیز آن حضرت از جنگ منصرف نمی شد، راهی جز دفاع از حیات خود و دیگران وجود نداشت.

لازم بود کلام خدا و کتاب آسمانی برای جهانیان شناخته شود و انسانها راه زندگی مطلوب را از آن یاد بگیرند و از علوم و آموزشهای آن بهره مند شوند و لازمه رسیدن به آن هدف متعالی و مقدس دفاع از دین خدا و کلام خدا و پیامبر خدا و پیروان او بود! لذا آن وجود قدسی با وجود عدم علاقه به جنگ و کشتن و با آسیب رساندن به مخالفان و از روی ناچاری در میدان های جنگ شرکت می کرد. اما قصد اصلی او بازدارندگی از جنگ و خشونت و ایجاد صلح بود، بطوریکه در موارد زیادی رفتارهای صلح طلبانه و توأم با دلسوزی او از وقوع جنگ جلوگیری کرد و کار به صلح کشید. مجموعاً فعالیت های دفاعی آن وجود مبارک منتهی به استقرار قرآن مجید در سطح وسیعی از عالم آن روز شد و جاذبه های علمی آن شهرت جهانی پیدا کرد.

اما قرآن مجید متضمن علومی است برای عالمیان و مشتمل بر برنامه زندگی علمی و اجتماعی و اخلاقی همه انسانها و متناسب با ظرفیت علمی و ادراکی و نیازهای و استعدادهای عالمیان.و این خصوصیت محور اصلی فضائل کتاب آسمانی است. با این وصف متذکر این نکته اساسی و محوری می شویم که همه انسانها در زمانهای مختلف اعم از عامه مردم و دانشمندان و دانشمندان متبحر و متعمق در علوم و تحقیقات و ملتها و جوامع انسانی در همه زمانها، سهمیه ای و بهره ای از این مجموعه قدسی دارند و بنابراین از این مجموعه جواهرات قدسی و عرشی باید محافظت شود! تا انسانها و اقوام و ملت ها در سطح عالم و در طول تاریخ سهمیه علمی و اخلاقی خود را از آن دریافت کنند.

تلاشهای طاقت فرسای وجود مبارک رسول الله ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ همراه پیروان خالص و حقیقی او سبب استقرار آن گنجینه عظیم و آشکار شدن سیمای نورانی و شکوه و جلال آن در سطح بخشی از جهان زمان نزول شد و انتشار جاذبه های خاص آن در سطح وسیعتری از جهان.

اما تمامی عالمیان چه در زمان نزول کتاب خدا و چه در زمانهای بعدی و در جوامع مختلف در سطح جهان سهمیه ای و بهره ای از این گنجینه دارند و آن حقی است که پروردگار عالمیان به عموم انسانها و همه عالمیان عطا کرده است.

اراده خدای سبحان مبتنی بر این اصل است که این کتاب در مقام رفیعی و بصورت پرچمهای بر افراشته ای و چراغهای روشنی در جهان استقرار یابد بطوریکه هیچ عاملی و هیچ قدرتی و هیچ حادثه ای نتواند آن پرچم ها را سرنگون و آن چراغها را خاموش کند.یعنی قرآن مجید در اصل چراغی است مثل خورشید که با هیچ بادی و طوفانی با هزاران برابر عظیم از آنچه در تصورها می گنجد ، خاموش نخواهد شد.

این اراده خدای سبحان و علم و قدرت و عزت و دیگر و اسماء حسنای او و صورت تجسم یافته از اسماء حسنای او یعنی وجود قدسی رسول اکرم – صلی الله علیه و آله و سلم- و ذوات مقدسه صاحبان مقام عصمت و امامت و پرورش یافته های خاص او صورت تحقق پیدا کرد و آشکار شد. خدای سبحان می فرماید:

« هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ» (التوبة/۳۳) یعنی : اوست آنکه رسولش را با هدایت و دین حق فرستاد تا آن را بر تمام ادیان پیروز گرداند، اگرچه مشرکان خوش نداشته باشند.

مرحله اول در جهاد مقدس برای استقرار کتاب آسمانی و شروع انتشار نور آن برای عالمیان در زمان حیات رسول خدا– صلی الله علیه و آله و سلم- با استقامت بی نظیر و قدرت و علم و درایت و مدریت فوق عادی و فداکاری های آن حضرت و عده ای از پیروان کامل و با اخلاص او و در رآس آنها علی بن ابیطالب – علیه السلام- تحقق یافت. در مورد انتشار معارف قرآن مجید و علوم و جاذبه های آن ، این مرحله اول و مرحله شروع بود که تحقق پیدا کرد.

اما همچنانکه متذکر شدیم طبق تصریحات آیات قرآن و سخنان رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم- و دیگر حجت های پروردگار عالمیان ، کتاب آسمانی یعنی قرآن مجید برنامه زندگی و هدایتی برای همه عالمیان و در همه زمانها است . بطوریکه خدای سبحان فرمود:

«إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ لِلْعَالَمِينَ» (ص/۸۷) یعنی : نیست این [کتاب قرآن] جز آموزشی برای همه عالمیان.

همچنین فرمود :

کلام ایام ـ 326، عید عظیم مبعث و جریان نهر بهشتی به عالم دنیا
بخوانید

«وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ»(الأنبياء/۱۰۷) یعنی : و ما نفرستادیم تو را جز رحمتی برای عالمیان.

و باز فرمود:

«وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا كَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِيرًا وَنَذِيرًا وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يعْلَمُونَ» (سبأ/۲۸) یعنی : و ما نفرستادیم تو را جز بشارت دهنده و هشدار دهنده برای عموم انسانها ولیکن اکثر انسانها نمی دانند.

از آیات کریمه فوق عمومیت دعوت پیامبر خاتم ، آشکار می شود. یعنی هم آیات قرآن مجید و هم جاذبه های کمالات و رفتارهای پیامبر خاتم – صلی الله علیه و آله و سلم – و آموزشهای او برای همه انسانها است و از عطایای خدای سبحان برای همه عالمیان.

حاصل کلام اینکه آشنائی با کتاب خدا و فرا گرفتن علوم و معانی به کار رفته در آن و جاذبه های اخلاقی و شخصیتی رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم –  و علم فوق عادی یعنی «علم لدنی» که خدای سبحان به او عطا کرده بود ، رزق کریمی است که ذات قدوس الله به بندگانش عطا فرموده و همه انسانها سهمی و بهره از آن دارند و لازم است آن عطایا در دسترس علوم انسانها قرار بگیرد، چه در زمان حیات دنیوی رسول اکرم – صلی الله علیه و آله و سلم –  و چه در زمانهای بعدی .

در این قسمت از بحث لازم است سه نکته محوری مورد توجه قرار بگیرد و آنها عبارتند از :

یکم : ضرورت توجه به تأویل قرآن در زمان رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)

دوم: نقش تأویل قرآن در فرهنگ دینی در زمانهای بعد از رحلت پیامبر خاتم ( صلی الله علیه و آله و سلم )

سوم : سهمیه آیندگان از تنزیل و تأویل قرآن

و در این نوشتار هر سه نکته را با روش اختصاصی معمول در مقالات توضیح می دهیم.

ضرورت توجه به تأویل قرآن در زمان رسول الله( صلی الله علیه و آله و سلم )

در مباحث قبلی گفته شد که قرآن دارای «تنزیل» و « تأویل» است ! و درباره تنزیل قرآن توضیحاتی ذکر شد . و متذکر شدیم که خدای سبحان علاوه بر موجوداتی که در فضای مشهود انسانها قرار دارند ، اشیاء و پدیده ها و حقایق بسیار رفیعی هم آفریده است که در مرتبه بالاتر از ادراکات عادی انسانی قرار دارند. مثل : بهشت و جهنم و نعمتهای بهشتی و ملائکه و عرش و کرسی .(۱)

اما خدای سبحان در کتاب خود صورتهای نازلی از آن حقایق را برای انسانها فرستاده است که بصورت الفاظ و معانی آن الفاظ درآمده و معانی لفظی و ظاهری آیات قرآن در حقیقت صورت تنزیلی آن حقایق فوق فهم و درک عادی انسانی است .

تفاوت صورت تنزیلی آن حقایق که بصورت آیات قرآن و معانی ظاهری آنها درآمده با خود آن حقایق مثل تفاوت عکس یک انسان با خود آن است و یا مثل عکس یک باغ و یک قصر با خود آن باغ و قصر است.

اگر قیمت و ارزش یک باغ وسیع و پر از انواع درختان و نهر ها و قصرها و انسانهای با شخصیت متعالی و فضائل اخلاقی حاضر در آن را با قطعه عکسی که از آن باغ گرفته شده و روی یک ورق کاغذ منعکس شده ، مقایسه کنیم و تفاوت قیمت و ارزش هر دو را – یعنی عکس باغ و خود باغ-را در نظر بگیریم متوجه خواهیم شد که تفاوت آن دو با هم چقدر است !

تفاوت اصل بهشت و اصل نعمت های آن، با  الفاظی که گویای آن اوصاف است قریب و شبیه به همین است و آیات قرآن مجید که مشتمل بر توصیفاتی از بهشت و حقیقت آن هستند ، در قیاس با خود بهشت و نعمت های آن شبیه یک باغ وسیع دارای اشیاء و پدیده های بسیار زیبا و مطلوب و مرغوب طبع انسانها است با قطعه عکسی که از آن باغ گرفته شده . تفاوت تنزیل قرآن یعنی الفاظ آیات با تأویل آن که اصل خود آن حقایق رفیع است ، شبیه همین است.

ارزش و جاذبه های تنزیل قرآن

البته تنزیل قرآن مجید هم بسیار زیبا و دل انگیز و پر از جاذبه های گوناگون است! و این وضعیت عللی دارد که به دوتا از آنها اشاره می کنیم .

۱ – این صورت تنزیلی از حقایقی که در قرآن کریم ذکر شده ، از علم و قدرت خدای سبحان پدید آمده لذا بسیار زیبا و مملو از جاذبه های مختلف است . یعنی قدرت  خدائی این صورت تنزیلی را به وجود آورده است . مثل اینکه عکس رنگی بسیار زیبائی از یک باغ گرفته شود و شخصی که آن باغ را دیده است با کلامی زیبا و دلنشین و ادیبانه و حکیمانه اوصاف آن باغ را در کنار آن عکس در جملاتی بنویسد.

۲ – خدای سبحان در این «صورت تنزیلی »،اوصافی از حقایق بسیار رفیع مثل صفات جمال و کمال خود و افعال شکوهمند و جمیل خود و رفتارها و فضائل اخلاقی و علمی پیامبران خود و معلمان آسمانی را ذکر کرده است پس طبیعی است که صورت پدید آمده از قدرت و علم خدا اگرچه آن پدیده صورت تنزیلی از یک سلسله حقایق باشد، خودش بسیار زیبا و دارای جاذبه های عمیقی باشد جدا از خود آن پدیده ها و حقایق رفیع !

بعنوان مثال : اگر یک خطیب و یا یک شاعر و یا یک نویسنده در کلام و خطابه و شعر خود اوصاف وجود قدسی رسول اکرم– صلی الله علیه و آله و سلم – را بیان کند ، طبعاً شنیدن و خواندن آن خطابه یا نوشته دلنشین و جذاب خواهد بود، بالخصوص اگر آن خطیب و آن شاعر هنرمند و قدرتمند و دارای احساسات لطیف و شخص نکته سنجی باشد.

اما اگر کسی بعد از شنیدن آن سخنان یا خواندن آن نوشتار تحت جاذبه های اخلاقی و شخصیتی آن وجود مبارک قرار بگیرد و به او ایمان بیاورد یا ایمان قبلی او عمیق تر و قوی ترشود، وقتی با خود آن وجود قدسی مواجه شد و توفیق مجالست و مصاحبت پیدا کرد، آن جاذبه ای که از شنیدن و خواندن اوصاف جمیل آن حضرت شروع شده بود، بسیار شدیدتر می شود. یعنی خواندن کتابی و شنیدن خطابه ای در اوصاف شریف اشرف مخلوقات و سرور انبیاء و مرسلین لذتی و جاذبه ای در روح انسانهای مستعد به وجود می آورد بالخصوص اگر آن خطابه و آن نوشتار هنرمندانه و واقع نما باشد.آن سیمای منعکس شده در الفاظ یک خطابه و یک نوشتار صورت تنزیلی آن وجود مبارک محسوب می شود و اما خود آن وجود قدسی،تأویل یعنی حقیقت خارجی آن خطابه و شعر یا نوشته می باشد. اما طبعاً دیدن آن وجود قدسی و مجالست و مصاحبت با او جاذبه و لذتی صدها و هزاران برابر خواهد داشت.

این جاذبه که محل بحث است مربوط است به عالم دنیا و ادراکات محدود و عادی انسانی، اما عظمت حقیقی اخلاق و شخصیت و فضائل آن حضرت در عالم دنیا در حیطه ادراک امام امیرالمؤمنین علی و حضرت صدیقه طاهره فاطمه زهرا و امام حسن و امام حسین – علیهم السلام- بود و حزن شدید فوق حد توصیف آن ذوات مقدسه برای رحلت رسول الله – صلی الله علیه و آله و سلم –   از ناحیه همان ادراک فوق عادی بود .

این وضعیت و موقعیت در تمام تک تک حجت های پروردگار عالمیان وجود داشت.

ما در کلام خطبا می شنویم و در نوشته های دانشمندان اهل قلم و اشعار شعرا  می خوانیم که وقتی امیرالمؤمنین علی ـ علیه السلام ـ با ضربه شمشیر آن فرد شقی و پلید تاریخ ابن ملجم مجروح شد، جراحتی که معلوم بود به شهادت آن حضرت منتهی خواهد شد. و آن ملعون باز داشت شد و در خانه امیرالمؤمنین علی – علیه السلام- محبوس و تحت نظر قرار گرفت، امام -علیه السلام- در آن وضعیت بحرانی به فکر قاتل خود بود و به فرزندانش و وصی خود، امام حسن -علیه السلام- توصیه می فرمود که با او خوشرفتاری کنند و به او غذای مناسب بدهند و او را نترسانند. چقدر زیبا گفته است در این زمینه شاعر مشهور:

 می زند پس لب او کاسه شیر                            می کند چشم اشارت به اسیر

 چه اسیری که همان قاتل اوست                        تو خدایی مگر ای دشمن دوست

 یعنی : دوست داشتن دشمن یک صفت خدایی است و در این جریان این صفت خدایی از انسان ظهور و تجلی یافته است. این رفتار عظیم حیرت‌انگیز در عالم دنیا انسان های زیادی از جمله این شاعر مشهور را شگفت زده کرده، اما این اوصاف که آن وجود قدسی در کتاب ها نوشته شده و در اشعار شعرا ذکر شده، تنزیلی از شخصیت امام امیرالمؤمنین علی – علیه السلام- است. اما صورت حقیقی و کامل شخصیت قدسی او در عالم دیگر و در روز قیامت و در بهشت تجلی خواهد یافت و آن صورت ظهور یافته در عالم بعد از دنیا، تأویلی بر نوشته ها و اشعار و خطبه ها خواهد بود که در عالم دنیا با آنها آشنا می شویم.

 این بحث در شماره های بعدی ادامه خواهد یافت (ان شاء الله تعالی)

الیاس کلانتری

۱۴۰۰/۰۲/۲۱

پاورقی :

۱ – این مباحث مربوط به تنزیل و تأویل قرآن مبتنی بر نظریات مفسر بزرگ مرحوم علامه طباطبائی در تفسیر آیه هفتم از سوره آل عمران است .

برچسب ها
دکمه بازگشت به بالا
بستن