کلام ایام تاریخی -۵۵۷ ، ماه مبارک رمضان و مهمانی ملکوتی خدای سبحان
بخش چهارم*
در بخش قبلی متذکر نکاتی درباره بهره برداری از موقعیت ماه رمضان و فضائل آن، بالخصوص در «شب قدر» شدیم و آن بحث را در این نوشتار هم ادامه می دهیم و متذکر نکات دیگری در این زمینه می شویم.
ششم: و در بعضی از مقالات سالهای قبل متذکر یک نکته لطیفی درباره دسترسی به نعمت ها و دارائی های فراوان و بی پایان خدای منّان کریم شدیم و اینکه : رحمت و نعمت های خدای سبحان اگر چه در مجموع بی پایان است، اما آن رحمت واسعه بصورت قانونمند و در مجاری معینی جریان می یابد و ما از آن با عبارت «مجاری رحمت خداوند» یا شبیه به آن نام بردیم. حال در این بحث مجدداً متذکر اصل و توضیح همان مطلب می شویم.
در آن بحث مثالی ذکر کردیم و آن اینکه خورشید یکی از جلوه های رحمت گسترده خداوند است و انسانها هر قدر بتوانند از نور و حرارت آن استفاده کنند، نقصانی در این جهت به وجود نمی آید و اگر جمعیت انسانها ده ها و صدها و هزاران برابر تعداد فعلی باشد و همه آنها بتوانند استفاده های زیادی از نور و حرارت خورشید دریافت کنند، نور و حرارت خورشید کم نمی شود و مثلاً احتیاج به سهمیه بندی و امثال آن هم پیدا نمی شود.
اما اگر یک یا چند انسان در درون و عمق یک چاه قرار بگیرند – چه با میل و انتخاب خود و چه بصورت اجباری – از نور و حرارت آفتاب بی بهره و یا کم بهره خواهند بود و اما این بی بهره بودن و یا کم بهره بودن از ناحیه موقعیت مکانی خود آنها است و نه از ناحیه خورشید و حجم آن و یا شدت و ضعف و فراوانی و یا کمبود نور و حرارت آن. پس لازم است آن عده مستقر در چاه و یا محبوس در آن، از چاه بیرون آیند و در معرض تابش و انتقال نور و حرارت خورشید قرار بگیرند.
در آن مباحث ما مثالهای دیگری هم ذکر کردیم و حاصل بحث این شد که کمبودها و محرومیت های انسان ها از رحمت و نعمت های پروردگار عالمیان در اصل از ناحیه موقعیت ها و رفتارها و اعمال خود آنها است و نه از ناحیه خدای سبحان و کمبود دارائی های او، چون قدرت ها و دارائی ها و حکومت او بی پایان است و همچنان کَرَم و بخشش او.
خدای سبحان بطور مکرر در کتاب آسمانی و به زبان پیامبران خود، بالخصوص در آخرین کتاب آسمانی و به زبان آخرین پیامبر خود، مجاری رحمتش را به انسانها نشان داده است و در راه رسیدن به آن مجاری انسانها را بطور مستمر کمک می کند و صاحبان قدرتهای عظیم از بندگان خود از ملائکه و انسانها را مأمور هدایت آنها بسوی نهرهای جریان یافته از رحمت و نعمت و برکات خود نموده است.
در شب قدر نهرهای عظیمی از نعمت های پروردگار عالمیان در فضای زندگی انسانها چه در عالم دنیا که محسوس ما انسانها است و چه در «عالم ملکوت» متصل به آن جریان می یابد و لازمه بهره مندی بیشتر علم و اعمالی از انسانها است که در کتاب آسمانی یعنی قرآن مجید و در کلام پیامبر خاتم – صلی الله علیه و آله و سلم- به انسانها آموزش داده شده و آنها به انجام اعمالی مؤظف شده و مورد توصیه ها قرار گرفته اند.
توجهات مکرر به شب قدر و اوصاف آن
با اینکه موضوع شب قدر در بین اهل ایمان مشهور است و در سوره ای از قرآن مجید با عنوان « سوره قدر» اوصاف اصلی و عمده آن ذکر شده و بطور مستمر مورد قرائت قرار می گیرد باز این سوره مبارک را جهت توجه مکرر و تزیین این نوشتار و استناد به بعضی از مطالب آن ذکر می کنیم:
«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيلَةِ الْقَدْرِ- وَمَا أَدْرَاكَ مَا لَيلَةُ الْقَدْرِ- َيلَةُ الْقَدْرِ خَيرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ- َنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ- سَلَامٌ هِي حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ»
لازم به تذکر است که قرائت مکرر این سور مبارکه بالخصوص در نمازها و در شبهای ماه رمضان و در وقت افطار و در شب های قدر اکیداً مورد سفارش قرار گرفته است و طبعاً در هر قرائتی و در هر توجهی تأثیرات روحی جدیدی برای انسان ها از آن حاصل خواهد شد، چه این تأثیرات برای آنها آشکار باشد و یا در زمانهای دیگر و در عالم ملکوت مورد توجه انسانها قرار بگیرد. همچنانکه امام امیرالمؤمنین علی – علیه السلام – در یکی از خطبه های خود فرمود:
«وَ مَا جَالَسَ هَذَا الْقُرْآنَ أَحَدٌ إِلَّا قَامَ عَنْهُ بِزِيَادَةٍ أَوْ نُقْصَانٍ، زِيَادَةٍ فِي هُدًى أَوْ نُقْصَانٍ مِنْ عَمًى؛ وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ لَيْسَ عَلَى أَحَدٍ بَعْدَ الْقُرْآنِ مِنْ فَاقَةٍ وَ لَا لِأَحَدٍ قَبْلَ الْقُرْآنِ مِنْ غِنًى» (۱) یعنی : و هیچ کس با این قرآن همنشین نشد مگر اینکه زیادت یا نقصانی نصیب او ساخت، افزایش در هدایت یا کاهش از نابینائی. و بدانید برای هیچکس پس از فراگیری قرآن و عمل به آن نیازی [و فقری] نباشد و برای هیچ احدی [هم] بدون قرآن بی نیازی امکان نخواهد داشت. (۲)
این کلام شریف امام – علیه السلام – درباره همه قرآن و سوره ها و آیات آن است و طبعاً در سوره قدر هم صادق خواهد بود، بلکه به مناسبتهائی این کلام درباره بعضی از سوره ها از جمله سوره قدر تحقق بیشتری خواهد داشت.
در ادامه بحث در این نوشتار متذکر بعضی از اوصاف شب قدر می شویم با توجهی هم به آیات این سوره مبارکه و در ردیف و به دنبال نکات قبلی
هفتم: بهره برداری زیاد و پرحجم از موقعیت شب قدر و عظمت و فضائل آن که استمراری هم داشته باشد به چند عامل ارتباط دارد و آنها بطوریکه قبلاً هم متذکر شدیم، عمدتاً عبارتند از:
۱- اراده و افعال خدای سبحان در ربوبیت انسانها
۲- تحقق نزول قرآن در شب قدر
۳- اعطای علمی به انسانها جهت شناسائی زمان و مسیر آن جریان فوق عادی
۴- به جریان انداختن قدرت علمی و بصیرت خاص و ایمان معلمان آسمانی در جهت کمک به انسانها
۵- ماموریت ملائکه در شب قدر جهت کمک به انسانها
۶- نقش حجت های خدای سبحان و سفیران او در بین انسانها در تحقق الطاف او برای آنها
اراده و افعال خدای سبحان در ربوبیت انسانها
اولین و اصلی ترین عامل در این جریان اراده و افعال خداوند است به بیان دیگر مالک این مهمانی عظیم ماه رمضان، خدای سبحان پروردگار عالمیان است و این مهمانی عظیم- فوق قدرت تمامی موجودات و مخلوقات – در مِلک او و فضای حکومت او برقرار می شود از ناحیه اراده حاکم به تمام عالم و دارائی و قدرت بی انتهای او. این مهمانی در تمام ایام و لیالی ماه رمضان برقرار است و اما بهره مندی انسانها در شب قدر امکان دارد هزاران برابر شب های عادی و دیگر باشد.
ربوبیت خدای سبحان و الطاف فراوان او نسبت به انسانها اقتضای تشکیل چنین مهمانی عظیمی را داشت و اراده او این جریان را به راه انداخته و انسانها را جهت حضور در آن دعوت کرده است.
تحقق نزول قرآن در ماه رمضان و شب قدر
قرآن مجید دارای عظمتی فوق تصور و فوق ادراک عادی انسانها است ، لذا برای نزول آن ظرفیت زمانی خاصی مورد نیاز بود، این ظرفیت در ماه رمضان و شب قدر امکان تحقق داشت. این نزول مورد نظر غیر از نزول تدریجی ظاهری قرآن است که در ماه های دیگر و شب های عادی هم انجام یافته و بلکه نزول خاصی است که فقط در شب قدر و در ماه رمضان امکان پذیر بوده است. پس شب قدر دارای ظرفیتی فوق عادی است که چنین رویداد عظیمی در آن تحقق پیدا کرده است.
اعطاء چنین فضائلی و خواصی به شب قدر، فعلی از خدای سبحان است که صاحب قدرت نامحدود واراده حاکم بر تمام موجودات و مخلوقات است.
انسانها در ایجاد و برقراری این وضعیت نقشی ندارند یعنی فقط قدرت خدائی امکان برقراری چنین وضعیتی را می تواند به وجود آورد. بنا براین چنین قدرتی در فضای حیات انسان همیشه برقرار نیست، پس فرصت به وجود آمده در شب قدر خیلی عظیم و گرانبها است و لازم است انسانها از این موقعیت استفاده مناسب و شایسته و فراوانی ببرند.
هشتم : نکته مهم دیگر در این زمینه تجلیل و تعظیم خاص خدای سبحان درباره شب قدر و تصریح خاص آن ذات قدوس درباره آن شب عظیم است، بطوریکه در مجموع آیات سوره باشکوه قدر و آیاتی از سوره مبارکه دخان این تعظیم ملاحظه می شود. سوره قدر را قبلا ذکر کردیم و مورد توجهات مکرر
می باشد ودر سوره دخان هم فرمود:
«حم ۱- والْكِتَابِ الْمُبِينِ ۲- إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيلَةٍ مُبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ ۳- فِيهَا يفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ۴» یعنی: حم – سوگند به این کتاب روشنگر، همانا ما آن را در شبی مبارک نازل کردیم، ما هشدار دهنده بوده ایم – امری است از جانب ما، ما فرستنده [پیامبران] بوده ایم – در آن شب هر امری فیصله می یابد.
حال این سؤال به ذهن می رسد که آیا در این آیات کریمه « شب قدر» مورد توصیف و تعظیم قرار گرفته است یا « قرآن مجید» یا هر دو؟ از توجهی اجمالی به آیات این دو سوره روشن می شود که ابتداءً کتاب خدا در آیات مورد بحث مورد تعظیم قرار گرفته و همراه آن و در ارتباط با آن،شب قدر هم مورد توصیف و تعظیم و بطور کلی تعریف واقع شده است. حالا و فعلاً با صرف نظر از ارتباط خاص و دقیق و فنی بین قرآن مجید و شب قدر و تدبر عمیق در این موضوع و بحث تفصیلی در این زمینه مطلبی را بصورت سؤال و جواب، یا اشکال و پاسخ تحلیلی آن عرض می کنیم و آن اینکه ارزش و فضائل کتاب خدا یعنی قرآن مجید آیا به اصل این کتاب و محتوای آیات و ارزش علمی آنها مربوط
می شود ویا زمان نزول آن؟! بعنوان مثال : اگر کسی به یک انسان یک یا چند عدد سکه طلا هدیه کند یا یک قطعه جواهر قیمتی، ارزش مالی آن یک یا چند سکه طلا و یا آن قطعه جواهر قیمتی باید مورد توجه قرار بگیرد و یا زمانی که آن اشیاء خریداری شده و یا به آن شخص هدیه شده است؟ یعنی آیا زمان و روز و ساعت خریداری آن اشیاء از بازار و یا زمان اهداء آن اهمیت دارد، یا قیمت مادی و ارزش مالی آن هدیه؟
از یک نظر و در یک نوع دیدگاه آنچه در این زمینه اهمیت دارد و یا در نظر بعضی از انسانها، ارزش مادی و مالی آن اشیاء است و میزان قیمت آن . در دیدگاه دیگری علاوه بر ارزش مالی، زمان اهداء و دریافت و نحوه تحویل و نوع رفتار و و ضعیت مالی شخص هدیه دهنده و میزان محبت او و امثال آنها هم در ارزش آن هدیه و عمدتاً در جهات معنوی دخالت دارد.
اما درباره ارزش علمی یک کتاب و یک نظریه علمی که استفاده از آن هم عمومیت دارد و برای شخص معینی نیست توجهات عمدتاً به میزان بار علمی آن معطوف می شود و زمان تألیف یک کتاب و زمان انتشار آن که کدام روز و شب در هفته و یا ماه بوده و مطالبی امثال آنها مورد توجه خاصی قرار نمی گیرد.
حال با این مقدمه وارد بحث اصلی در این زمینه می شویم و عرض می کنیم که زمان نزول قرآن مجید که در شب قدر بوده و یا در شب و روز دیگر چه نقشی و چه اثری در ارزیابی و باصطلاح قیمت گذاری آن دارد؟ بالخصوص که در نزول تدریجی قرآن در همه ایام و شب ها و روزها و ماههای مختلف سال انجام گرفته است!
البته دانستن زمان نزول بعضی از آیات قرآن و سوره های آن مجموعاً ارزش علمی معینی دارد و نقشی در تفسیر آیات و بعضی از عقاید دینی، اما این موضوع در این بحث مورد نظر نیست و بلکه مراد ارزش حقیقی و اصلی مجموع قرآن و ارتباط آن با شب قدر است! و موضوع دارای اهمیت و عظمت خاصی است.
در پاسخ این سؤال و برطرف کردن این ابهام عرض می کنیم که ارزش ها و فضائل قرآن مجید و شب قدر بطور عمیقی در آیات کریمه مورد بحث به هم متصل شده و خدای سبحان در بیان عظمت ها و ارزش ها و فضائل قرآن به زمان نزول آن که شب قدر بوده اشاره ای فرموده و همچنین در تعظیم و تکریم شب قدر موضوع نزول قرآن را در آن شب متذکر شده است.
از ذکر موضوع نزول قرآن در شب قدر و توصیف عظمت آن و ارزش های فوق تصور آن حداقل این مطلب روشن می شود که نزول مورد نظر احتیاج به زمینه و ظرفیتی داشت که برقراری آن ظرفیت فقط در شب قدر امکان پذیر است. یعنی عظمت کتاب خدا و شب قدر هر دو فوق حد تصورات و محاسبات عادی بین انسانها است و بیان هر دو موضوع را خود ذات الله – عزّ و جلّ – بعهده گرفته و با بیان خاص به کار رفته در قرآن مجید متذکر هردو موضوع شده است. همچنانکه فرمود:
«وَمَا أَدْرَاكَ مَا لَيلَةُ الْقَدْرِ» یعنی عظمت و میزان « خیریت شب قدر» از طریق علوم عادی و دنیوی قابل درک نیست و در این زمینه احتیاج به وحی و بیان و تعلیم خدای سبحان وجود دارد.
ایجاد چنین زمینه و ظرفیتی هم در شب قدر برای نزول قرآن فعل خدای سبحان است و ارتباطی با اعمال انسانها و موقعیت آنها ندارد.
اعطای علمی به انسانها جهت شناسائی زمان و مسیر آن جریان فوق عادی
وضعیت شب قدر و خواص آن و قدرتهائی که در آن شب جریان می یابد پدیده های فوق عادی می باشد لذا لازم بوده است که خدای سبحان بندگان خود و اهل ایمان را بسوی آن جریان هدایت کند تا آنها بسوی آن جریان رحمت بروند و در کنار آن قرار بگیرند و از آن بهره مند شوند. لذا خدای سبحان در کتاب آسمانی با کلامی که برای انسانها قابل فهم و درک است آن شب عظیم مبارک را توصیف فرموده، بطوریکه در سوره قدر فرمود:
«لَيلَةُ الْقَدْرِ خَيرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْر» یعنی شب قدر از مجموع هزار ماه خیریت بیشتری دارد و یعنی برای یک عمل «حسنه» در آن شب پاداشی چند هزار برابر شب ها و روزهای دیگر عطا خواهد شد.
پس معرفی آن جریان عظیم رحمت و برکات فراوان آن هم فعل خدای سبحان است و این مطلوب هم با نزول آیاتی در کتاب آسمانی تحقق یافته است.
به جریان انداختن قدرت علمی و بصیرت خاص و ایمان معلمان آسمانیدر جهت کمک به انسانها
سخنان بسیار گرانبهائی از رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – و امامان اهل بیت – علیه السلام – یعنی «معلمان آسمانی» درباره شب قدر و اوصاف آن نقل شده که به ادراک و علم فوق عادی آنها مربوط می شود و از ایمان و بصیرت فوق عادی آنها نشأت گرفته است. پس انسانها برای کسب آن علم هزینه ای را متحمل نمی شوند و علم لازم و مورد نیاز در این زمینه را آن معلمان در اختیار آنها قرار می دهند.
مأموریت ملائکه در شب قدر جهت کمک به انسانها
ملائکه موجوداتی فوق دنیوی و دارای قدرتهای عظیمی هستند. خدای سبحان به آنها برای برقراری نظام زندگی مطلوب در عالم، مأموریت های متعددی داده و آنها مجری اراده پروردگارشان درباره انسان ها هستند و تأمین نیازهای انسانها را بعهده دارند.
نزول ملائکه و روح در شب قدر در کلام خدا مورد تصریح قرار گرفته است. و این مطلب احتیاج به توضیح و تفصیلی دارد که در ادامه کلام و شماره بعدی به آن می پردازیم
نقش حجت های خدای سبحان و سفیران او بین انسانها در
تحقق الطاف او برای آنها
در سوره مبارکه قدر اصل موضوع نزول ملائکه و روح در شب قدر مورد تصریح قرار گرفته. اما درباره محل نزول ملائکه و مطالب مربوط به آن در آیات قرآن تصریحی وجود ندارد. اما احادیثی از رسول خدا – صلی الله علیه و آله – و امامان اهل بیت علیهم السلام نقل شده است. طبق مدلول آن احادیث ملائکه در زمان حیات دنیوی پیامبر خاتم – صلی الله علیه و آله – حضور آن حضرت نازل می شدند و بعد از رحلت او از دنیا نزد امامان اهل بیت از خاندان عصمت و طهارت و در زمانهای بعدی و زمان ما، حضور آخرین حجت پروردگار عالمیان امام عصر حضرت مهدی – علیه السلام – نازل می شوند و ما به خواست خدای سبحان در شماره بعدی از این سلسله مقالات درباره این موضوع و همچنین نقش ملائکه در زندگی انسان توضیحاتی ذکر خواهیم کرد. ان شاءالله تعالی
نهم : مطالب اخیر در این نوشتار به اراده و افعال خدای سبحان درباره مجموع ماه رمضان و مهمانی عظیم مورد بحث و موقعیت شب قدر مربوط می شد، اما علاوه بر افعال خدای سبحان و جریان رحمت و برکات او در این ماه و در شب قدر، نقش خود انسانها و اعمال آنها در جهت دریافت برکات این ماه و شب قدر لازم است مورد توجه قرار بگیرد. در این زمینه کلام خدا و سخنان و رفتارهای معلمان آسمانی عوامل اصلی راهنمائی انسانها به فضای آن مهمانی باشکوه است و در کتابهای دعا مثل کتاب شریف مفاتیح الجنان این سخنان جمع آوری شده و مورد بهره برداری اهل ایمان قرار دارد.
الیاس کلانتری
پاورقی ها:
- ۱- نهج البلاغه، خطبه ۱۷۶ «انتفعوا ببیان الله….».(به جهت اینکه در شماره خطبه ها در بعضی از نسخه های نهج البلاغه اندک اختلافی وجود دارد لذا در استناد به نهج البلاغه و عمدتاً درباره خطبه های آن چند کلمه از اول خطبه مورد نظر را در پاورقی ها ذکر می کنیم)
- ۲- نهج البلاغه، ترجمه استاد محمدتقی جعفری، ص ۵۳۳