کلام ایام – ۲۵۱، شکوه بزرگترین مصیبت تاریخ
بخش دوم
کلیات
*دو پناهگاه امن در روی زمین از طرف خداوند.
*با رحلت رسول خدا- صلّی الله علیه و آله و سلّم- یکی از دو پناهگاه الهی برچیده شد.
*آیا امکان برقراری مرتبه ای از آن پناهگاه رفع شده وجود دارد؟!
*انسان در چه صورتی محبوب خداوند قرار می گیرد؟!
*توصیف رفتاری از رسول خدا- صلّی الله علیه و آله و سلّم- در کلام امیرالمؤمنین علی (علیه السلام).
*رفتاری از پیامبر اکرم- صلّی الله علیه و آله و سلّم- که در بین پیامبران عمومیّت داشت.
*منظور از «عَلَم قائم» یعنی پرچم برافراشته توسط رسول خدا- صلّی الله علیه و آله و سلّم- چیست؟!
*دو نهر عظیم با جریان دائمی.
*علاوه بر سنگینی مصیبت رحلت رسول خدا- صلّی الله علیه و آله و سلّم- شکوه و عظمت آن هم باید مورد توجه قرار بگیرد.
*حادثه رحلت رسول خدا- صلّی الله علیه و آله و سلّم- دو نوع اثر و ثمر در عالم به وجود آورد.
*درخت تنومند پرثمر قرآن مجید صورتی و مرتبه ای از «شجره طوبی» است که در دنیا استقرار یافته است.
*رسول خدا- صلّی الله علیه و آله و سلّم- برای استقرار نظام دین خدا، عزیزترین و محبوبترین شخصیت های پرورش یافته در مکتب خود را فدا کرد.
*شخصیت های مشمول «آیه مباهله» ]یا ابتهال[ از خاندان رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم).
*حوادث آخرین ماه های عمر مبارک رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم).
*جریان «غدیر خم» و رفتار خاص رسول خدا- صلّی الله علیه و آله و سلّم- در تبلیغ رسالت پروردگار عالمیان.
* * * * * * * * * *
در بخش قبلی این مقاله بحث منتهی شد به ذکر و توضیح نکاتی از حادثه رحلت رسول خدا- صلّی الله علیه و آله و سلّم- و ارتباط آن با مسلمین و وظایف آن ها! در این بخش نکات دیگری از آن موضوع را متذکر می شویم.
۴-با رحلت رسول خدا- صلّی الله علیه و آله و سلّم- پناهگاه امنی که خداوند از ناحیه حضور رسول گرامی خود در بین مردم، به وجود آورده بود تعطیل شد و باصطلاح فعالیت آن متوقف شد.اما پناهگاه دیگر برقرار است و انسان ها می توانند با ورود و اقامت در فضای آن هم، از عذاب خدا در امان باشند.
بطوریکه امام امیرالمؤمنین علی- علیه السلام- در کلام شریف خود متذکر این موضوع شده است. در کتاب شریف نهج البلاغه آمده است:
«حَكَى عَنْهُ أَبُو جَعْفَر مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيّ الْبَاقِرُ(عليهما السلام) أَنَّهُ قَالَ: كَانَ فِي الاْرْضِ أَمَانَانِ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ، وَقَدْ رُفِعَ أَحَدُهُمَا، فَدُونَكُمُ الاْخَرَ فَتَمَسَّكُوا بِهِ: أَمَّا الاْمَانُ الَّذِي رُفِعَ فَهُوَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله و سلّم وَأَمَّا الاْمَانُ الْبَاقِي فَالاْسْتِغْفَارُ» (۱) یعنی:ابو جعفر محمد بن علی باقر (علیهما السلام) از امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ نقل کرده است که فرمود: در روی زمین دو امان (پناهگاه) از عذاب خدا بود(۲) که یکی از آنها برداشته شد و به دومی روی بیاورید و به آن تمسک بجوئید،اما امانی که برداشته شد[و به آسمان رفت] رسول خدا بود صلّی الله علیه و آله و سلّم اما امان باقی «استغفار» است. مراد این است که با استغفار زیاد و مستمر می توانید در آن پناهگاه وارد شوید و از عذاب خداوند و بلاها در امان باشید.
اما لازم به تذکر است که با وجود رفعت و برداشته شدن آن پناهگاهی که از ناحیه حضور و سکونت رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ در روی زمین به وجود آمده بود، امکان برقراری مرتبه ای از همان پناهگاه در فضای جامعه دینی وجود دارد و آن در صورتی است که سیره شریف آن حضرت در یک جامعه به جریان بیافتد و مورد توجه قرار بگیرد و به سفارشات و دستورات او عمل شود.
یعنی پیروان دین توحیدی و ایمان آورنده ها به رسالت و نبوت آن حضرت و دوستداران او می توانند از ناحیه توجه به سیره شریف او و آشنائی با آموزش های او و پیروی از او درمقام عمل، مشمول رحمت و برکات خاصی از طرف پروردگار عالمیان قرار بگیرند. بطوریکه خداوند فرمود:
«قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ » (آل عمران/۳۱) یعنی: بگو [ای پیامبر] اگر خدا را دوست می دارید، از من پیروی کنید تا خدا هم شما را دوست بدارد و گناهان شما را مورد غفران قرار دهد و خدا غفور و رحیم است.
پس طبعاً وقتی انسان مورد محبت خداوند و غفران او قرار بگیرد از عذاب او و از بلاهای سنگین در امان خواهد بود. همچنین اگر در یک جامعه پیروی از رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ و مجموعاً سیره مبارک آن حضرت برقرار شود، طبعاً آن جامعه محل نزول رحمت و برکات فراوان خداوند خواهد بود.
۵ـ در کلام امیر المؤمنین علی ـ علیه السلام ـ که قبلاً ذکر شد، (۳) اشاراتی بود به رفتاری از رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ در امر هدایت انسانها و آن عبارت است از تعیین جانشین برای خود و موضوع استمرار رهبری آسمانی ! و فرمود:
«وَ خَلَّفَ فِيكُمْ مَا خَلَّفَتِ الْأَنْبِيَاءُ فِي أُمَمِهَا إِذْ لَمْ يَتْرُكُوهُمْ هَمَلًا بِغَيْرِ طَرِيقٍ وَاضِحٍ وَ لَا عَلَمٍ قَائِمٍ» یعنی: او باقی گذاشت [و تعیین کرد] در بین شما آنچه را که پیامبران در بین امت های خود معین کرده و باقی گذاشته بودند، وقتی که آنها را مهمل و بدون هموار کردن راهی و نشان دادن آن و بدون نصب پرچم آشکاری ترک نکردند.
مراد این است که همه پیامبران خدا برای زمان بعد از رحلت خود جانشینی تعیین کردند و او را به مردم معرفی کردند و مردم را سرگردان و بدون راهنما و جاده هموار شده ترک نکردند واین سنت عمومی پیامبران خدا بود، طبعاً وجود مبارک رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ هم این سنت شریف حکیمانه را در زندگی خود به کار می برد و به اقتضای همین سنت عمومی پیامبران او هم جانشینانی برای خود تعیین کرد و آنها را به مردم معرفی فرمود! و آن نماینده ها و جانشینان و پرچم های بر افراشته برای هدایت انسانها به راههای زندگی بودند
طبعاً مراد از « عَلَم قائم » یعنی پرچم بر افراشته، «عترت طاهره» و امامان معصوم ـ علیهم السلام ـ می باشند که اولین آنها وجود مبارک خود امیر المؤمنین علی ـ علیه السلام است.
۶ـ امام ـ علیه السلام ـ بعد از این عبارت ذکری از قرآن مجید و اوصافی از آن به میان آورده و انسانها را به آشنائی با آن و بهره برداری از علوم آن توصیه فرموده است.
در این کلام از اوصاف ذکر شده برای قرآن مجید بطور ضمنی و از احادیث دیگر بطور صریح بر می آید که انسانها برای استفاده کامل از علوم متمرکز در کتاب آسمانی ، احتیاج به جانشینان حقیقی رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله وسلّم ـ و ائمه اهل بیت ـ علیهم السلام دارند.آنانکه معلمان آسمانی قرآن مجید بودند و از ناحیه علم مخصوص مقام «امامت» معارف و معانی فراوانی از کتاب آسمانی استخراج کرده و به انسان ها عرضه کردند. آنانکه دارای فضائل و کمالات و علوم وجود مبارک رسول اکرم- صلّی الله علیه و آله و سلّم- و همه پیامبران خدا- علیهم السلام- بودند، و مراتبی از علوم و فضائل اخلاقی آن ها از طریق سخنان و رفتارها و مجموعاً در سیره شریف آن ها منتشر شده و مراتب دیگری بصورت متمرکز در همان سخنان و رفتارها قرار دارد و می شود آن جواهرات قدسی را از همان منابع کشف و استخراج کرد!
دو نهر عظیم با جریان دائمی
محور اصلی بحث در این مقالات تا اینجا موضوع رحلت رسول خدا- صلّی الله علیه و آله و سلّم- و عظمت و سنگینی این مصیبت بود، اما شکوه و جلال این حادثه هم لازم است مورد توجه و بهره برداری متناسب با موقعیت آن قرار بگیرد، یعنی این حادثه بسیار حزن انگیز از جهت فقدان خاتم پیامبران، حضرت محمد- صلّی الله علیه و آله و سلّم- و رحلت او از عالم دنیا و قطع رحمت خاصه خداوند از نوع نبوت و ارسال اخبار آسمانی، از جهات دیگری دارای شکوه و جلال و عظمت خاص و متضمّن برکات عظیمی است، البته نه از ناحیه رحلت آن حضرت، بلکه از ناحیه فعالیت های گسترده و رفتارها و خُلق عظیم آن بزرگوار و ارزش وجودی و جاذبه های دو امانت گرانبهائی که از خود به یادگار گذاشت.
حادثه رحلت آن وجود قدسی دو نوع اثر و ثمر در عالم به وجود آورد که نوعی از آن برای عالم انسانیت بود و نوع دیگر برای شخص آن حضرت! اما آن نوعی که برای انسان ها بود، عبارت است از آوردن همه معارف و علوم دین توحیدی برای انسان ها و به ثمر رساندن آن درخت تنومند عظیم که با اراده خاص پروردگار عالمیان کاشته شده بود و بوسیله همه پیامبران آبیاری شد و رشد کرد و سرانجام توسط آخرین شخصیت از آن سلسله جلیله طیّبه به ثمردهی کامل رسید! و آن درخت عظیم همان صورت حقیقی دین توحیدی است و مرتبه ای از همان «شجره طوبی» می باشد که در بهشت استقرار یافته و شاخه های آن به تمام خانه های اهل بهشت امتداد خواهد یافت.(۴)
رسول کریم پروردگار عالمیان در طول دوره رسالت و نبوت خود در جریان یک جهاد گسترده و مستمر، چه جهاد علمی و فرهنگی و چه جهاد از نوع جنگ دفاعی، موفق شد صورت کامل دین توحیدی و آخرین کتاب آسمانی یعنی قرآن مجید را که مشتمل بر تمام معارف آن است در روی زمین مستقر کند و تمام تلاش های دشمنان خدا را در جهت از بین بردن آن در هم بریزد. او وجود خود را سپری برای دین خدا و کتاب آسمانی آن قرار داد و مقابل همه حملات دشمنان عنود و جاهل و تبهکار ایستاد و آن ها را دفع کرد.
رفتارهای آن حضرت در ارائه و عرضه صورت باشکوه و زیبای دین خدا و همچنین در جهت دفاع از آن و جلوگیری از عرضه صورت های تقلّبی از آن از ناحیه دشمنان و مخالفان بسیار موفقیت آمیز بود،! آن حضرت علاوه بر تلاش طاقت فرسای شبانه روزی بیست و سه ساله خود و تحمل درد و رنج ها و مشقّت های طولانی، عزیزترین و محبوبترین پرورش یافته های مکتب خود را هم در راه دفاع از دین خدا و استقرار ارکان آن فدا کرد که در رأس آن ها عموی گرامی خود حضرت حمزه و عموی دیگر خود عبیدة بن الحارث و پسر عموی فداکار خود جناب جعفر طیّار قرار داشتند.
اما نقش فداکاری های محبوبترین شخصیت از همراهان او در همه حوادث سهمگین و همه میدان های جهاد و برترین محصول نبوت و رسالت او یعنی امیرالمؤمنین علی- علیه السلام- خارج از حدّ توصیف و ارزیابی است و شهادت او در راه دفاع از دین خدا در زمانی بعد از رحلت رسول الله واقع شد.
جاذبه های علمی و اخلاقی و زیبائی های قرآن مجید در رفتارهای شکوهمند رسول خدا- صلّی الله علیه و آله و سلّم- و با تلاش های فراوان خستگی ناپذیر و تحمل محرومیت های زیاد به جهانیان عرضه شد و قلوب انسان ها را بسوی خود جذب کرد.
جهت دیگر از ثمرات و آثار و نتایج فعالیت های آن حضرت در مقام رسالت و نبوت ایجاد زمینه رهبری مستمر آسمانی برای انسان ها بود! بطوریکه رحلت شخص آن بزرگوار مانعی در سر راه آن جریان مبارک نشود و آن عبارت بود از پرورش شخصیتی که واجد کمالات و علم و قدرت مدیریت شخص رسول خدا- صلّی الله علیه و آله و سلّم- و تمام فضائل آن حضرت جز عنوان «نبوت» بود! شخصیتی که پروردگار عالمیان طبق اشاره ای در کلام خود و توضیح و تفسیر رسول گرامی خود، او را «نَفس رسول الله» صلّی الله علیه و آله و سلّم- نامیده است و آن کلام مشهور است به «آیه مباهله» یا ابتهال، بطوریکه فرمود:
«فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ» (آل عمران/۶۱) در این آیه کریمه خداوند بطور ضمنی امیرالمؤمنین علی- علیه السلام- را نَفس رسول الله نامیده، چون از مردان، جز خود آن حضرت و شخص امیرالمؤمنین علی (صلوات الله و سلامه علیهما و آلهما) شخص دیگری حضور نداشت. یعنی: رسول خدا- صلّی الله علیه و آله و سلّم- غیر از حضرت صدیقه طاهره فاطمه زهرا- سلام الله علیها- تنها مصداق کلمه «نساءنا» و حسنین- علیهما السلام- دو مصداق «ابناءنا» فقط امیرالمؤمنین علی- علیه السلام- را بعنوان مصداق «انفسنا» همراه خود آورده بود.(۵) و این جریان از مسلّمات تاریخ صدر اسلام است و علاوه بر عموم مورّخان شیعه، علمای اهل سنت هم به آن تصریح و اعتراف کرده اند.
در آخرین ماههای عمر مبارک رسول خدا- صلّی الله علیه و آله و سلّم- جریان «غدیر» واقع شد و در آن جریان آن وجود مبارک، امیرالمؤمنین علی- علیه السلام- را با صراحتی آشکار در بین گروه عظیمی از مسلمین که همراه آن حضرت از سفر حج برمی گشتند، بعنوان وصیّ و جانشین (خلیفه) خود معرفی فرمود و اظهار کرد که این انتخاب از طرف خداوند- عزّوجلّ- انجام گرفته و او مأموریت یافته برای رساندن آشکار آن به مردم و دستور داد که همراهان او و حاضران، آن خبر را به اطلاع عموم مردم در بلاد خود برسانند. پروردگار عالمیان آن جریان یعنی مراسم معرفی امیرالمؤمنین علی- علیه السلام- به مقام جانشینی رسول خدا- صلّی الله علیه و آله و سلّم- و مقام امامت را «اکمال دین» و «اتمام نعمت» خود تلقّی کرد. بطوریکه فرمود:
«الْيوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيرَ مُتَجَانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ» (المائدة/۳) در جریان غدیر طبق دستور رسول خدا- صلّی الله علیه و آله و سلّم- عموم همراهان و حاضران با امیرالمؤمنین علی- علیه السلام- بعنوان جانشین آن حضرت و مولا و سرپرست مسلمین بیعت کردند و لقب «امیرالمؤمنین» از همان روز درباره او به جریان افتاد.
پس رسول خدا- صلّی الله علیه و آله و سلّم- با نصرت پروردگار عالمیان و از ناحیه اراده قطعیه او و تلاش های عظیم مستمر در طول دوره رسالت و نبوت خود توانست دو جریان عظیمی از رحمت و برکات خداوند را بمنزله دو نهر عظیم مواج در فضای زندگی انسان ها برقرار کند، آن هم جریان دائمی قطع نشدنی و آن ها عبارتند از:
۱-کلام خداوند که متضمّن علوم و معارف و ثمرات بی پایانی است.
۲-اهل بیت عصمت و طهارت یعنی رهبران آسمانی با علم متّصل به علم خداوند و شخصیتی قدسی و جاذبه های اخلاقی اختصاصی.
اما بجهت اینکه هم به پایان رسیدن جریان نزول قرآن مجید و هم معرفی جانشین حقیقی رسول خدا و جانشینان معصوم بعدی در ماه های آخر عمر مبارک آن حضرت تحقّق یافت(۶) و بعد از مدت کوتاهی حادثه حزن انگیز و مصیبت عظیم رحلت آن بزرگوار واقع شد، می توانیم رحلت او را «شکوه بزرگترین مصیبت تاریخ» بنامیم.
الیاس کلانتری
۱۳۹۷/۸/۲۲
پاورقی ها:
۱ـ نهج البلاغه، حکمت ۸۸
۲ـ عذاب خداوند نتیجه طبیعی اعمال خلاف انسان است و خداوند دوست ندارد که بنده او گناه کند و مشمول عذاب قرار بگیرد و قرار دادن امان از طرف خود هم دلیلی بر صحت این نظریه است.
۳ـ نهج البلاغه، خطبه اول، بحث رحلت رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ که فرمود: «ثم اختار سبحانه محمد صلی الله علیه و سلم لقاءه»
۴-شجره طوبی طبق آنچه از احادیث متعدد برمی آید، درختی است در بهشت که اصل آن در خانه رسول خدا و امیرالمؤمنین علی- صلوات الله و سلامه علیهما و آلهما- قرار خواهد داشت و شاخه های آن به تمام خانه های اهل بهشت امتداد خواهد یافت و در روی شاخه های آن درخت طعام ها و لباس های مورد علاقه اهل بهشت خواهد رویید. نقل شده است که شخصی به رسول خدا- صلّی الله علیه و آله و سلّم- عرض کرد: شما یک وقت فرمودید که اصل «درخت طوبی» در بهشت در منزل خود شما خواهد بود و اکنون می فرمایید در خانه علی بن ابیطالب علیه السلام خواهد بود! آن حضرت فرمود: خانه من و علی در بهشت یکی است. (سلام الله علیهما)
۵-جریان مباهله پیامبر اکرم- صلّی الله علیه و آله و سلّم- با علمای مسیحی، نجران در منابع تاریخی و در تفاسیر قرآن ذیل آیه ۶۱ از سوره آل عمران و کتاب های سیره آن حضرت ذکر شده است. پیشنهاد مباهله (ابتهال) به دستور خداوند از طرف رسول گرامی- صلّی الله علیه و آله و سلّم- مطرح شد و علمای مسیحی ابتداءً آن را پذیرفتند و آمادگی خود را اعلام کردند. اما وقتی که بنا بود آن جریان انجام یابد آن ها نگران شدند و انصراف و عقب نشینی خود را اعلام کردند.
۶-موضوع اعلام جانشینی امیرالمؤمنین علی نسبت به پیامبر اکرم- صلوات الله و سلامه علیهما- اختصاصی به حادثه غدیر و آخرین ماههای عمر آن حضرت نداشت و قبلاً هم چند بار و بطور مکرّر این موضوع اعلام شده بود. اما در جریان غدیر این رسالت الهیّه تحقّق آشکار در حدّ تبلیغ در سطح جامعه دینی را پیدا کرد.