۱۵۲-آیا روز قیامت همه انسان ها وارد جهنم می شوند؟!

سؤال: در قرآن گفته شده است که همه انسان ها در روز قیامت وارد جهنم می شوند، در این صورت تکلیف کسانی که گفته شده است به محض رحلت از دنیا وارد بهشت می شوند، چگونه خواهد بود؟!

پاسخ:خداوند فرموده است:

«وَإِنْ مِنْكُمْ إِلَّا وَارِدُهَا كَانَ عَلَى رَبِّكَ حَتْمًا مَقْضِيا– ثُمَّ نُنَجِّي الَّذِينَ اتَّقَوْا وَنَذَرُ الظَّالِمِينَ فِيهَا جِثِيا» (مريم / ۷۱-۷۲) یعنی: هیچ کس از شما نیست مگر این که در آن ]آتش[ وارد می شود، و این بر پروردگارت حتمی و قطعی شده است. سپس کسانی را که تقوا پیشه کردند، نجات می دهیم و ظالمان را در آن رها می کنیم در حالی که به زانو در آمده اند.

از ظاهر این دو آیه بر می آید که همه انسان ها اعم از مؤمن و کافر در روز قیامت وارد آتش جهنم می شوند، اما انسان های متقی از آن نجات داده می شوند ولی ظالمان در داخل آتش جهنم می مانند!

این موضوع در نگاه سطحی اولیه شگفت انگیز به نظر می رسد فلذا مفسران قرآن در تفسیر این دو آیه بالخصوص آیه اول بحث های مفصلی در کتاب های خود آورده اند. شگفت انگیز بودن موضوع از آن جهت است که در آیه اول هیچ کس را از ورود در آتش مستثنی نکرده است، در حالی که در بین انسان ها به طور مستمر افرادی متقی و پاک و صاحب اعمال حسنه بوده اند که به طور قطع اهل بهشت هستند و اهل نجات از آتش جهنم و در رأس نجات یافته ها از جهنم و کسانی که به طور قطع صلاحیت ورود به بهشت را پیدا کرده اند، پیامبران خدا قرار دارند. پس چطور ممکن است آن ها در روز قیامت حتی به اندازه چند لحظه وارد جهنم بشوند، اگر چه بلافاصله از آن جا خارج شوند و نجات یابند و وارد بهشت شوند؟!!

گروهی از مفسران گفته اند که «وارد شدن» در جائی، لزوماً به معنای «داخل شدن» در آن جا نمی باشد و می شود ورود به جهنم به معنای آمدن در کنار آن و اِشراف به آن باشد و نه به معنای داخل شدن در آن، و برای اثبات نظر خود به آیاتی از قرآن مجید استناد کرده اند از جمله به آیه ذیل:

«وَلَمَّا وَرَدَ مَاءَ مَدْينَ وَجَدَ عَلَيهِ أُمَّةً مِنَ النَّاسِ يسْقُونَ» (القصص/۲۳) یعنی وقتی ]موسی علیه السلام[ وارد آب مدین شد، گروهی از مردم را یافت که ]حیوانات خود را[ آب می دادند. اما حضرت موسی (ع) که داخل آب نشد، بلکه کنار چاه آب آمد.

گروهی از مفسران هم نظر گروه اول را رد کرده اند و دلائلی آورده اند که وارد شدن به معنای همان داخل شدن است.

مرحوم علامه طباطبائی در تفسیر این دو آیه نظریه هر دو گروه را ذکر و بررسی کرده است و اشکالات گروه دوم از مفسران نسبت به گروه اول را رد کرده و به نحوی نظریه گروه اول را اثبات کرده است و آن این که وارد شدن در آتش غیر از داخل شدن در آن است و این که همه انسان ها در روز قیامت کنار آتش خواهند آمد و اهل بهشت از آن مکان عبور خواهند کرد و وارد بهشت خواهند شد، اما ظالمان که اهل جهنم هستند در جهنم داخل خواهند شد و آن جا خواهند ماند.^(۱)

علامه طباطبائی در بحث روائی مربوط به این آیات، احادیثی را آورده و آن ها را بررسی کرده است. و سرانجام نظر خود را با روایات مربوط به صراط تطبیق داده است.

این جا یکی از روایات مربوط به موضوع و نظر نهائی ایشان را ذکر می کنیم و در آخر بحث پاسخ نهائی به سؤال مورد بحث را بیان خواهیم کرد.

«در درّ منثور است که ابونعیم در کتاب «الحلیه» از عروة بن زبیر روایت کرده است که وقتی ابن رواحة خواست به سرزمین موته در شام برود، مسلمین آمدند تا با او وداع کنند، او گریه می کرد و می گفت: من حبّی نسبت به دنیا و وابستگی به شما ندارم، ]یعنی گریه ام به خاطر این ها نیست[  اما از رسول خدا (ص) شنیدم که این آیه را می خواند: «وَإِنْ مِنْكُمْ إِلَّا وَارِدُهَا كَانَ عَلَى رَبِّكَ حَتْمًا مَقْضِياً» و من فهمیدم که وارد آتش می شوم ولی نمی دانم چگونه بعد از ورود، از آن بر خواهم گشت. ]خارج خواهم شد[

و بدان که مطابق ظاهر بعضی از روایات سابقه مراد از ورود در آتش برای اهل بهشت، همان عبور آن ها است، در نتیجه موضوع با روایات مربوط به صراط مطابقت دارد. و این که صراط پلی است بر روی آتش کشیده شده، و همه انسان ها اعم از نیکوکار و فاجر به عبور از روی آن مأمور می شوند و انسان های نیکوکار از روی آن عبور می کنند و انسان های فاجر از روی آن سقوط می کنند. از شیخ صدوق در اعتقاد آمده که آیه ]مورد بحث[ را به صراط حمل کرده است.^(۲)

خلاصه این که در احادیث زیادی آمده است که روز قیامت پلی بر روی جهنم نصب می شود که به آن «پل صراط» گفته می شود و همه انسان ها باید ناچار از روی آن عبور کنند و کسانی که عبور کنند و به انتهای آن برسند وارد بهشت خواهند شد و اما گناهکارانی که اهل جهنم می باشند از روی آن پل سقوط خواهند کرد و به داخل جهنم خواهند افتاد- پناه می بریم به رحمت و غفران خداوند از آتش جهنم- اما بحث در مورد صراط و چگونگی عبور از روی آن و وضعیت اهل بهشت و نحوه عبور آن ها از آن و همچنین وضعیت گناهکاران و اهل جهنم وقت عبور از روی آن، احتیاج به بحث مستقل دیگری دارد.

اما ارتباط مسائل ذکر شده با سؤال مورد بحث و جواب نهائی سؤال مورد نظر این است که ورود انسان ها به بهشت در دو مرحله انجام می گیرد، و به بیان دیگر بهشت دو مرتبه دارد، یکی مرتبه برزخی، و دیگری اخروی. یعنی بهشت برزخی و بهشت اخروی. بهشت برزخی اکنون برقرار است و انسان های بهشتی بعد از رحلت خود به آن جا وارد می شوند و تا روز قیامت در آن جا زندگی می کنند و از نعمت های آن بهره مند می شوند.

اما بهشت اخروی در روز قیامت ظهور و تحقّق پیدا خواهد کرد و اهل بهشت وارد آن خواهند شد و برای همیشه در آن جا زندگی خواهند کرد.

پس این که در بعضی از آیات قرآن اشاره شده به ورود فوری و مستقیم افرادی از مؤمنان به بهشت، مراد از آن بهشت برزخی است. و در روایاتی از وجود مبارک رسول خدا (ص) و امامان اهل البیت (ع) این موضوع با تفصیل ذکر شده است.  لازم به ذکر است که بهشت برزخی هم مرتبه ای از بهشت اخروی است و انسان های بسیار متعالی و صاحبان اعمال حسنه زیاد، به محض رحلت از دنیا در آن جا وارد می شوند! و مؤمنان در سطوح پائین تر بعد از طی مراحلی در برزخ و تصفیه روحشان، استعداد ورود به آن بهشت را پیدا می کنند.

الیاس کلانتری

۹۴/۱۱/۲۰

پاورقی ها:

۱-تفسیر المیزان، آیات ۷۱-۷۲ سوره مریم

۲-همان، بحث روائی مربوط به آیات