تفسیر کاربردی قرآن کریم _۳

در دو بخش قبلی موضوع «تفسیر کاربردی قرآن کریم» به عنوان محور مباحث این سلسله مقالات مورد تعریف و توضیح قرار گرفت. در آن مباحث، آیاتی از قرآن کریم و بعضی از سخنان رسول اکرم – صلی الله علیه و آله و سلم – و امیرالمومنین علی – علیه السلام – و حضرت صدیقه طاهره فاطمه زهرا – سلام الله علیها – مورد استناد و استشهاد قرار گرفت. و در این بخش، ادامه آن بحث را با ذکر و توضیح مثال های دیگری ادامه میدهیم:
مثال دهم:
در مثال قبلی اشاره شد به اینکه امام امیرالمومنین علی – علیه السلام – شخصی را که از فقر خود و نداشتن فرزند به او شکایت کرد، توصیه به «استغفار» فرمود، و در بیان علت آن توصیه یا تعجب سوال‌کننده متذکر آیاتی از قرآن مجید شد. (آیات ۱۰ تا ۱۲ سوره نوح).
امام (علیه السلام) در کلام دیگری هم متذکر این مطلب شده و فرمود:
« وَ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ الِاسْتِغْفَارَ سَبَباً لِدُرُورِ الرِّزْقِ وَ رَحْمَةِ الْخَلْقِ، فَقَالَ سُبْحَانَهُ «اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كانَ غَفَّاراً يُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْراراً وَ يُمْدِدْكُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِينَ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ جَنَّاتٍ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ أَنْهاراً »یعنی: و خدای سبحان «استغفار» را سبب فراوانی رزق و رحمت خود برای خلق قرار داده، پس فرمود: استغفار کنید.
امام – علیه السلام – در این کلام هم به آیات کریمه فوق‌الذکر توجه کاربردی نموده و متناسب با آن توجه دستورالعملی را از آنها برای مردم در نظر گرفته و دستورالعمل را در کلام خود به آن ها یعنی مردم، توصیه فرموده است! لذا در ادامه کلام شریف و بعد از قرائت آیات مورد نظر می فرماید:
«فَرَحِمَ اللّهُ امْرَاءً اسْتَقْبَلَ تَوْبَتَهُ وَاسْتَقالَ خَطيئَتَهُ وَ بادَرَ مَنِيَّتَهُ» ^(۱) یعنی: پس خدا رحمت کند کسی را که روی به توبه (و استغفار) آورد و از خطاهای خود عذرخواهی کند و قبل از رسیدن زمان رحلت خود (برای آن حادثه) آماده شود.
در این قسمت از خطبه شریف و عبارات دیگر آن، در ارتباط با موضوع «استغفار» و آثار و برکات آن، چند نکته دقیق و لطیف علمی و عقیدتی و اخلاقی و مجموعا تفسیری وجود دارد و در این نوشتار به ذکر و توضیح بعضی از آنها می پردازیم:
یکم: امام امیرالمومنین علی – علیه السلام – درباره آیات مورد بحث به توجهی عادی و از نوع متداول بین مسلمین و پیروان قرآن مجید و علاقه‌مندان به آن، و حتی توجه به دقایق معانی الفاظ آیات و لذت معنوی و خاص و متعالی از آنها اکتفاء نکرده، بلکه کاربرد آن ها و استفاده از آن فواید در برطرف کردن مشکلات انسان ها را هم مورد توجه قرار داده و راه درمان بعضی از دردهای اجتماعی را از آیات کریمه آماده کرده و به نیازمندان معرفی فرموده است! چه نیازمندی که از آن حضرت استمداد کرده و چه افرادی که توجه آنها به کلام خدا سطحی و گذرا و بدون تدبر و تفکر می باشد و بلکه حتی به آن گنجینه بی پایان برکات بی اعتناء هستند و بی بهره از آن.
این نوع توجه به آیات قرآن، یعنی توجه کاربردی برای خود و دیگران در سیره شریف رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – و امامان معصوم – علیهم السلام – به طور فراوان و در جهات مختلف مشاهده می شود.
دوم: آنچه در آیات کریمه در الفاظ آنها به صورت ظاهر و آشکار جلب توجه می کند، ارتباط این دو موضوع، با یکدیگر است، یعنی ارتباط «استغفار» با «نزول باران» و فراوانی ارزاق و آسایش و رفاه مردم، حتی داشتن «فرزندان» که مطلوب آنها است،چون فرمود (خدای سبحان) : «وَيُمْدِدْكُمْ بِأَمْوَالٍ وَبَنِينَ». همچنین به وجود آمدن باغ‌ها و نهرها!
لازم است روشن شود که ارتباط این دو نوع موضوع چگونه است؟. در این زمینه احتیاج به یک بحث علمی و فلسفی دقیقی وجود دارد و آن را به صورتی فشرده و متناسب با محدودیت حجم مقاله برای یک نشریه توضیح می دهیم:
لازم به تذکر است که خدای سبحان رزق تمامی موجودات را به عهده خود گرفته است. به طوری که در کلام خود و آخرین کتاب آسمانی فرمود:
« وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلَّا عَلَى اللَّهِ رِزْقُهَا وَيَعْلَمُ مُسْتَقَرَّهَا وَمُسْتَوْدَعَهَا» (هود/ ۶) یعنی: هیچ جنبنده (موجود زنده) روی زمین نیست مگر اینکه رزق او برعهده الله است و می‌داند (و توجه دارد) به محل استقرار آنها و محل عبور و اقامت موقتی آنها.

یعنی هیچ موجودی در اصل و از ناحیه نظام ربوبیت محروم از رزق پروردگارش نمی باشد. و مورد بی اعتنائی پروردگار عالمیان نخواهد بود‌.
حال طبق مدلول اول آیه کریمه، همه موجودات و در رأس آنها انسان ها معین و تقسیم شده است و به آنها چه در جای ثابتی مستقر باشند و چه در حال عبور و حرکت، به آنها عطا خواهد شد.
دریافت رزق از پروردگار عالمیان و خالق همه موجودات، امری است مطابق حکمت و قدرت و کرامت بی‌انتهای خدای سبحان‌. و نظام حاکم بر عالم و فضای زندگی موجودات از طرف او و این جریان، خلاف انتظار و دور از ذهن و تعجب آور نمی باشد، بلکه عکس آن یعنی کمبود رزق مخلوقات و محرومیت بعضی از آنها و نبود آسایش و رفاه برای بعضی از انسان ها تعجب آور و شگفت انگیز است!
خدای سبحان صاحب قدرت و کرامت و غنای بی پایان است و همچنین نسبت به مخلوقاتش هم رئوف و رحیم است! او هر چیزی را اراده کند، موجود می‌شود و طبعاً او ناتوان و عاجز از تأمین رزق بندگانش نیست، پس باید علت حقیقی محرومیت عده‌ای از انسانها و سایر مخلوقات از «رزق» مورد نیاز خودشان پیدا شود و مورد توجه قرار بگیرد! باید علت قطع باران و کم شدن آن در بعضی زمان ها و سال ها و مناطق مختلف، مورد بررسی و تحقیق قرار بگیرد.
محرومیت عده ای از انسان ها از لوازم مورد نیاز زندگی خود از ناحیه ربوبیت پروردگار عالمیان و قوانین حاکم بر عالم از ناحیه او نیست و این جریان غم انگیز و نامطلوب به موقعیت و رفتارهای انسانها و یا عده ای از آنها ارتباط دارد.
خدای سبحان در فضای زندگی انسان ها راه هایی برای رسیدن به مقاصد و از جمله آسایش و رفاه و امنیت آنها آماده کرده است و آن راه ها را نشانه گذاری کرده و راهنماهایی را برای انسانها در پیمودن راه زندگی به سوی آنها فرستاده است، اما عده‌ای از انسانها در زمان ها و مکان های مختلف در بیراهه ها حرکت می کنند و با آن راهنماها مخالفت می‌کنند و حتی گاهی بعضی از آنها را به قتل می رسانند. اکثر انسانها به جای پیامبران خدا و سفیرانی که از جانب او فرستاده شده‌اند، از راهزن ها و دزد ها و تبهکاران پیروی می کنند و در غارت اموال و دارایی ها و رزق خود و دیگران توسط آن راه زن ها و دزد ها به آنها حتی کمک می کنند و آن تبهکاران را بر خود و دیگران مسلط می کنند.
در چنان وضعیتی، امکانات رفاهی و ثمرات و نعمت های خدای سبحان تبدیل به نقمت و بلا می شود و اموال و دارایی ها در دست عده ای قلیل از چپاولگران و یاران و طرفداران آنها قرار می‌گیرد‌.
مال و دارایی و امکانات زندگی وقتی در دست تبهکاران و افراد فاسد قرار گرفت و از دست عموم مردم خارج شد، موجب شیوع فساد و تباهی بیشتر و قدرت یافتن بیشتر آن عده اندک و محرومیت بیشتر عموم مردم خواهد شد، و سبب اشاعه بیشتر فساد و محرومیت بیشتر عموم مردم یا اکثر آن ها! مثل شیوع گرانی ها و احتکار ها بهره کشی عده‌ای تبهکار از اکثر افراد یک جامعه.
در چنان وضعیتی زندگی انسانها و آسایش و رفاه آنها و حتی اصل حیات آنها دچار اختلال ها خواهد شد و اوضاع جوامع انسانی بحرانی خواهد شد، به طوری که در طول تاریخ حیات انسان ها بارها و به طور مکرر حوادث زیانبار و نامطلوبی واقع شده و عده زیادی از انسانها در آن حوادث کشته یا مجروح شده اند، در حالی که اصل آن حوادث زیانبار یک امر عبث و بیهوده ای مثل هوای نفس یک حاکم و عده ای از اطرافیان آنها بوده است.
در تاریخ جوامع انسانی و بعضی از مناطق زمین جنگ هایی با هزاران و ملیونها کشته و مجروح واقع شده که هیچ نیازی برای وقوع آنها نبوده و هیچ یک از اقوام و ملل حتی خود جنگ افروزان سودی از آن نبرده‌اند.
در صورت برقراری چنان وضعیتی و وقوع چنین حوادثی، پروردگار عالمیان از طریق عوامل و حوادثی جلوی شیوع بیشتر فسادها و تباهی ها را می گیرد و یکی از آن طرق، قطع رحمت خود و کم کردن آن برای یک یا چند جامعه، مثل باران و فرستادن آفت ها و بلاها است.
بلاها و حوادث زیانباری که در بعضی جوامع و بعضی مناطق از زمین واقع میشود، از نوع انتقام از انسان ها به معنی عرفی و متداول نیست، بلکه تدبیری است از طرف خدای حکیم علیم به منظور جلوگیری از اشاعه بیشتر فساد و درد و رنج بیشتر انسانها. چون وقتی نظام زندگی در جوامع انسانی فاسد باشد، نعمت های خدا و امکانات زندگی به دست عموم افراد آن جوامع و نیازمندان می رسد، بلکه در اختیار اقلیتی غارتگر و تبهکار قرار می گیرد و آنها عبارتند از صاحبان حکومت ها و پیروان و طرفداران آنها.
اما در صورتی که عموم انسان ها و یا اکثریت اثرگذار از آنها در یک جامعه و یک منطقه از طریق کمبود امکانات زندگی و یا آموزش ها و تغییر رفتار ها و فاصله گرفتن از فساد و گرفتاری از ناحیه بعضی بلا ها متنبه شدند و عوامل فساد کمتر شد و قدرت فساد انگیزی تبهکاران و افراد جاهل پیرو و طرفدار آنها از بین رفت، مجدداً جریان رحمت پروردگار عالمیان به سوی آن جامعه و آن منطقه برقرار می شود و این تغییر وضعیت از ناحیه «استغفار» و «توبه» و بازگشت به طرف خدا امکان پذیر است.
اگر بازگشت به سوی خدا و توجه به آموزش ها و فرمان های او به طور مکرر و مستمرا انجام گیرد، تحولات و تغییرات پربرکت و پرسودی در اخلاق و رفتار انسانها به وجود خواهد آمد و آن نوع تغییر رفتارها عامل جریان پر قدرت و وسیع و عظیمی در جوامع انسانی خواهد شد. این نوع تغییر در اخلاق و رفتار و روش زندگی از طریق چند عامل تحقق پیدا می کند و یکی از آن چند عامل، نزدیک شدن به خدای سبحان – عزوجل – از طریق «استغفار» است.
جریان پرقدرت و پرحجم استغفار و استمرار آن، روح انسان را از آثار آلودگی ها می شوید و آن را معطر می کند، معطر با عطری قدسی! و ظرفیت آنها را برای دریافت رحمت و برکات پروردگار عالمیان وسعت می بخشد. لذا امام – علیه السلام – در این کلام شریف و در موارد دیگری از سخنان خود، پیروان دین توحیدی و اهل ایمان را به این رفتار و این عمل یعنی استغفار توصیه فرموده و متذکر آثار و نتایج پربرکت آن شده است.
خدای سبحان در این زمینه در کتاب آسمانی خود می فرماید:
«وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَىٰ آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَلَٰكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ» (الاعراف/ ۹۶) یعنی: اگر اهل قریه ها (جوامع انسانی) ایمان می آوردند و ملتزم تقوا می شدند، ما به طور قطع درهای برکات را از آسمان و زمین به روی آنها باز می کردیم، اما آنها آیات خدا (و پیامبران او و کتابهای آسمانی) را تکذیب کردند و ما آنها را به جهت اعمال و رفتار هایشان گرفتیم.
در این آیه کریمه به طور ضمنی به علل اصلی کمبود ها و محرومیت های انسان ها اشاره ای شد و آن عبارت است از اعمال خلاف انسان ها و همچنین راه های برطرف شدن آن کمبودها و محرومیت ها که عبارت است از ایمان و تقوا.
عملی به نام استغفار هم وقتی زیاد شود و عمومیت پیدا کند، حاصل آن ایمان عمیق تر و تقوای بیشتر خواهد شد و در آن صورت به رزق وسیعی از طرف پروردگارشان خواهند رسید و برکات آسمانی و زمینی در فضای زندگی آنها جریان پیدا خواهد کرد.
الیاس کلانتری

پاورقی‌:
۱- نهج البلاغه (مطابق تنظیم صبحی صالح) ، خطبه ۱۴۳